Текст книги "Ийэм кэпсиир… (3 чааһа)"

Уйбаан Ньукулаайабыс быһыта тыытыллыбыт лэппиэскэни биилкэнэн тэһэ анньа-анньа, кыыймыт арыыга уймуу-уймуу бэрт минньигэстик аһаан ньылҕаарытта. Өксөөн «көххө» диэн боломуочунайы кытта чэй иһистэ. Баһыычаан аһыы олорор ыалдьыты остуол нөҥүө утары туран, хас ыстаан ыйыстарын, туттарын-хаптарын барытын сүрдээҕин сонурҕаан одуулаһар. Уҥа илиитин бэгэччэгинэн мэлиппит киһи сатамньыта суохтук хамсанара бэл мин болҕомтобун тарта…

– Онон, Өлөксөөндүрэ Борокуоппайабына, ити мин этиибин туох дии саныыгын? – диэн хоноһо хойуу үүттээх барбыт итии чэйи, уоһун сиэтэ-сиэтэ, сыпсырыйарын быыһыгар ыйытар.

Өксөөннөөх бырабылыанньаҕа олорон холкуос үлэтин-хамнаһын туһунан үгүһү кэпсэппиттэр, мөккүспүттэр быһыылаах, онон, ол санааларын аны дьиэҕэ кэлэн баран салҕаан эрэллэрин өйдөөтүм.

Өксөөн убаҕас хаастарын түрдэһиннэрэн, тугу эрэ толкуйдаабыкка, ырыҥалаабыкка дылы олоро түһэр:

– Дьэ, Уйбаан Ньукулаайабыс, этэрин этэҕин эрээри, ким билэр… саарбахтыыбын, – диир.

Бурдукпун тардан бүтэрэн баран, эбээ соруйбутугар, балаҕан дьиэҕэ сүүрүүнэн тахсан туос ыаҕаска лоһугуруу тоҥмут отонтон баһан киллэрэн уот таһыгар ириэрэ уурдум. Сотору ирбитигэр эмээхсин отоҥҥо булаан күөрчэхтээн күрдьүгүнэттэ.

Огдооччуйа Быркылаахха мин дьиэҕэ суохпуна барбыт: «Уодьас Кэтириинэҕэ хонуом…» – диэн кэлбэтэх, суох.

Күөс буһуор диэри, эбэбэр этэн баран, дьүөгэбэр Дьэримиэй кыыһа Аанаҕа ойдум, тахсан иһэн тэлгэһэҕэ саһаан тиэйэн хойутаабыт Баһылайы көрүстүм.

– …Хоноһо кэлэн олорор, били, Уйбаан Ньукулаайабыс диэн киһи, – сонуммун кэпсээтим.

– Көр эрэ, хата, бу киэһэ баҕас сонуну тото истииһикпит дии, дьэ бэрт эбит… – диэн Баһылай сэҥээрэ иһиттэ, түнэ этэрбэһин аан чанчыгар тиийэн талах төрдүгэһинэн тэбэнэн табыгыратта…

Чакылыччы халлыбыт хараҥа халлааҥҥа ахсаана биллибэт бачымах сулустар биир кэм дьэргэлдьийэ, дьирибинэһэ оонньууллар. Өйдөөн көрдөххө сырдык сулустар имнэнсэр курдук тырымнаһаллар. Бүтэн, эргэрэн эрэр кэлтэгэй ый биир сири тобулу одуулаан көрсүөтүк кыҥнайан турара куту-сүрү ордук уоскутарга дылы. Үүт тураан ыйдаҥа сырдыгар Айдаҥ ыалларын саах сыбахтаах дьиэлэрин омоонноро эрэ барбах барыһан көстөллөр, онно-манна сирэй оһохтор титирик урааларыттан хойуу кыымнар үрэл гынан, омуннуран-төлөннүрэн ыһыахтанан тахса-тахса, уҥа-хаҥас илгистэллэр.

Хомуос Сулус (Сэттэ Хатыы) хотоойулаах аҕайдык өрө хонойбут. Саас, кулун тутар ыйга Куйбаҥ Кутуруга «кутуругун» сулустара туллан (сүтэн) хаалалларынан сылыктаан кырдьаҕастар дьылы-күнү тойоннууллар. Эрдэ сүттэҕинэ – саас эрдэ кэлэр, хойут сүттэҕинэ – хойутуур үһү диэн. Хас сыл аайы сулус сүтүүтэ халбаҥныы, уларыйа турар…

Үргэл сулус – оол, илин турар… Үргэл – алтынньыттан ыам ыйа бүтүөр диэри халлааҥҥа көстөр. Сайыҥҥы киһи күнү кытта бииргэ сылдьар, күн төһөлөөбүтүнэн көрөн кэмин быһаарар, сылыктанар. Оттон кыһыҥҥы киһи, ордук түүҥҥү айанньыт, ый быыһа хараҥаҕа Орой Сулуһу (Хотугу сулус) аргыс, суол сирдьитэ оҥостор, ол да иһин, сороҕор Сирдьит сулус дииллэр. Бэдэрээтчиттэр, дьаамсыктар түүннэри айанныыллар, ыксаллаах, тиэтэллээх сорук ханна барыай. Ардыгар, түүн сэргэхтик утуйа сытан, ыттар үрэр саҥаларыттан уһуктан кэллэхпинэ, борук быыһыгар эбээ эмээхсин: «…Эмиэ кимнээхтэрбит эрэ кэллилэр ээ, быһыыта… бэдэрээтчиттэр дуу, дьаамсыктар дуу… төһө эрэ тоҥон-хатан эрээхтээтилэр…» – диэн бэйэтэ-бэйэтин кытта кэпсэтэрэ…

Кырдьаҕастар ый уонна Үргэл алтыһыытынан («алтыһыы» диэн Үргэл ыйы ситэн ааһыыта ааттанар), сулус сырыытынан, айанынан (хамсааһынынан) дьылы-күнү сүрдээҕин билгэлииллэр. Үргэл түргэнник «устара» – угут сааскыга, сындыыс сулус элбэхтик түһэрэ – былыты, сиппэрэҥи аҕалар, аны Араҥас сулус сырыыта түргэтээтэҕинэ – дьыл эрдэ кэлэрин туоһута дэһэллэр.

Кыһын Үргэл сарсыарда хойутаан тимирэр буоллаҕына – сааскыта хойутуур. Кыһыл Уоттаах хатааһын Чолбоно сарсыарда Үргэллиин ытырсан тимирэр буоллаҕына – кураайы, куһаҕан дьыл кэлэрин кэтэһэллэр.

Халлаан сулуһа кэмэ суох элбээн, чаҕылыйан көстөрө – угут, үүнүүлээх дьылга.

Араас бит-билгэ элбэх: саас хаар сыһыыттан уулуннаҕына – өҥ дьылы күүтүллэр, тыаттан уулуннаҕына – курааны. Оҕус тарбыйах элбэхтик төрөөтөҕүнэ – эмиэ өҥ дьылга. Эрдэлиир саас тугу да кэрэһилээбэт. Хаар ууллубутун кэннэ сир харанан көрөн уһуннук тоҥордоҕуна – «хара хапсыыр» сатыылыыр: тыллан испит үүнээйи үнүгэһэ кэхтэр, үлүйэр. Оччоҕо от аанньа үүммэт. Сааскыта эрдэлииригэр – муус чопчу кылгас буолар.

Кураан сайын буолуох буоллаҕына – сааскы айан көтөрө үөһэнэн ааһар. Аҥыр аҕыйахтык мөҥүрүүр. Көтөр уйатын уу чугаһыгар туттар. Тигээйи уйатын сиргэ оҥостор. Үрүҥ үрүмэччи үксүүр. Былыта быкпакка, күн бэркэ уоттанан, үөһэнэн өр кэмҥэ күөрэйэр. Тойон ыҥырыа эрдэ тиллэр.

Кэлэр сыл сайына улахан куйаас буолуох буоллаҕына – күһүн, аһыҥа окко-маска өрө көрөн олорон өлөр, онтон илгэ, быйаҥ ардахтаах өҥ сай үүнэригэр – таҥнары олорон өлөр.

Аны ардахтаах сайын билгэтэ туһунан: кыһын ойбон уута толору буолар, ардыгар, таһынан таһымныыр. Күөл мууһа үллэ тоҥор, тааҥныыр. Холлоҕос хаара тыалга түспэккэ, күн уотун сылааһыттан кэлтэйдии сиэнэн түһэр. Чалбах түүҥҥү тоҥорууга хооҥкурар, көҥдөйдүүр. Сыллата саҥа уйа туттар көтөрдөр, уйаларын күн көрөр өттүгэр оҥостоллор.

Саас бадараан көтөрө кэлиитэ көҕө суох, сыымах буоллаҕына – аны сайын ардаҕа суох; туруйа олус үрдүгүнэн саҥара-саҥара элиэтээн ааһара – курааҥҥа; хомурах куһа олус эмиһэ – тымныы, хахсааттаах уһуур сааскыга; күөрэгэй эрдэлээтэҕинэ – сааскыта ичигэс; үгүрүө үөһэттэн «үөгүлүү-үөгүлүү» сурулаатаҕына – сотору бырдах түһэр, хото сылыйар.

Сааскы көтөр, луҥку түүн, эмискэ тоҕо анньан кэлэн баран, үөрдээн аарыыра – төрүөҕэ аҕыйах буоларыгар, оттон иккилии буолан ханыыластаҕына – төрүөҕэ элбииригэр диэн сааһыт дьон үөрсэллэр.

Айылҕа хаамыытын ымпыктаан-чымпыктаан, сыныйан кэтээн көрөр тииҥ мэйии дьон, кырдьаҕастар барахсаттар, күнү-дьылы сылыктыыр мантан да атын араас, эгэлгэ билгэлэрэ үгүс…

Дьэримиэйдээх уоллара Тараас балтын Тамараны аҕала бүгүн Балаҕаччылаабыт. Оскуола оҕолоро кыһыҥҥы өрөбүллэригэр кэлитэлээн эрэллэр. Бары бииргэ биллээччилэр да, биирдиилээн, урут-хойут кэлбит-барбыт оҕолор да бааллар. Анаан-минээн оҕолору ыла хас да сыарҕалаах аты сэтиилэнэн холкуостан киһи барар, төннөллөрүгэр киһитэ суох аттары улахан оҕолор бэйэлэрэ буоһалыыллар.

Оскуолаттан оҕолор уһун өрөбүллэригэр дьиэлэригэр кэлэллэрэ бэйэтэ туох эрэ улахан бырааһынньык курдук, туспа ураты кэрэ, үөрүүлээх умнуллубат түгэн. Оскуола кыһыҥҥы уһун сынньалаҥын баттаһыннара дохуот үллэстиитэ буолан, ас-үөл да «дэлэйэр». Онон саҥа дьыл эргиннээҕи күннэр, биллэн турар сайыҥҥы кэми аахсыбатахха, сыл ордук үтүө күннэринэн ааҕыллаллар. Төрөппүттэр, ыамайдара кэлэллэригэр, туох эмит амтаннаах астаннахтарына, хайаан да, «били дьоҥҥо» диэн мунньан ууран иһэллэр. Оскуолаҕа үөрэнэр оҕолордоох ыал уһун өрөбүллэр буоллулар да дьиэлэрин иһэ оҕо саҥатынан туолан, бэйэ-бэйэҕэ сылдьан ыалдьыттаһан, киирэн-тахсан, ураты астык сүпсүлгэнинэн туола түһэр…

Дьүөгэм Аана сээкэй «күндү» малын уктар хамыккаан тиктибит, онтутун хара кылынан хатыйа анньан оһуордуур.

Дьиэлээхтэр чөҥөчөк талкыга түүтэ үрүллүбүт ынах тириитин имитэн таллырҕаталлар. Табысхаан эмээхсин хаадьаҥнаабыт талах олоппоско талкытын ойоҕолуу олорон, тирбэҕэнэн бобо бааллыбыт ынаҕын тириитин эргитэн-урбатан биэрэр. Дьэримиэй баттык маһын тутан араастаан хоҥкуҥнуур-иҥкиҥниир, ходьох-идьэх хамсанар, саба ууруу абырахтаах, дьыгынаал ыстаанын кэннэ холбуҥнуур, оһоҕун уотугар сыраллан, сүүһүн көлөһүнэ иэдэһинэн таҥнары саккыраан, сирэйин хара чуоҕур оҥорбут.

Үгүстүк туттуллан, сылгы хоһоҕото буутайга лаҕыайдаммытын курдук, килэрийэ хараарбыт баттыктаах талкы биир кэм лиһиргиир-лаһыргыыр, кыычыгырыыр-хаачыгырыыр.

– Эмээхсиэн, талкыбыт быата холкутаата быһыылаах, алыс мээнэ тэлэкэчийээри гынна… Һуу, айаха, тыын ыла түһүөххэ!.. – Дьэримиэй төҥкөҥнүүрүн тохтотон, кэдэччи туттан, сиһин көннөрөн уҥа-хаҥас имиллэҥнээмэхтиир. Тохтобулу туһанан Табысхаан уота умуллан хаалбыт хамсатын хат уматтан күүскэ-күүскэ сүүгүнэччи оборбохтоон омурда хапсыҥныыр.

– Хайа, тоом, Одуҥдаҕыт отун таһыыта төһөлөөтө? – Маарыйа миигиттэн ыйытар.

– Элбээ-эх, билигин да уонча от баар.

– Күөҕэ сүрдээх ини?

– Күөх.

– Буолбахха… Сүөһүлэр абыраннахтара…

– Икки-хас ардах баттаабыт кээһиилэрэ бааллар эрээри, олор да амалар, наһаа лаҕыыр, сүөһү сиэбэт отторо буолбатахтар.

Дьэримиэй дьиэ ортотугар турар өһүө өйөбүлэ баҕанаҕа биилин куоһааҕыттан эрийэ тардыллан бааллыбыт талкытын холкутаабыт өтүүтүн, тирэнэ-тирэнэ тардан, хат хам баайар. Ити кэмҥэ ойоҕо Маарыйа тириитин быатын сүөрэн дэлби тардыалаан биэрэр уонна аны биир өттүнэн түүрэн баран эмиэ тирбэҕэтинэн ыксары баайан кэбиһэр.

– Илин Кыргыдайга үс хонуктааҕыта, бөрөлөр икки биэни, Арҕаа Кыргыдайга бэҕэһээ кулуннаах тыйы тардыбыттар үһү. Онон сылгыһыттар үлэлэрэ-түбүктэрэ баҕас элбээтэ быһыылаах. Сөдүөт: «Кыыллай Уолун уонтан тахса биэлээх атыыра Ыарыкчаан күөлүгэр сылдьаллар, хайаан да онно баран көрөн, бугуйан бэттэх аҕаллахха сатаныыһы…» – диэн баарыын Тыккаайыныын барбыттара. Ыкынаачайдара атын ыырынан баран барсыбатах быһыылааҕа, – Дьэримиэй бүгүн сугулааҥҥа бара сылдьан истибит сонунун кэпсиир.

Ыарыкчаан – Арҕаа Кыргыдай сирэ, Кыыллай Уолун атыыра сылын аайы ити эргин хаһыыланар үгэстээх. Үөр атыырдара бэйэлэрэ бас билэн, тайаан сылдьар ыырдаах буолаллар. Сылгыһыттар дьиксиниэхтэрин дьиксинэллэр, бөрөлөр обургулар унньулуһан ити ыккардыгар төһө гынан кэлиэхтэрэй, хаан таһаардылар да эбии ууларыгар-хаардарыгар киирэн уутуйан иһиэхтэрэ: киэҥ айдааны, хайа да холкуоска улахан хоромньуну таһаарыахтарын сөп. Буолаары буолан урукку дьылларга Ыарыкчаан эбэ эргин дугуйдаммыт сылгылары хаста да тардан тураллар үһү, онон ас оҥостубут сирдэрэ, этэргэ дылы, «абааһы аһаабыт сириттэн арахпат».

– Маннык буоллаҕына хайдаҕый, көстүүтэ үчүгэй буолбат дуо? – Аана хамыккаанын аҥаарыгар диэри аспыт иккис кэккэтин оһуорун миэхэ көрдөрөр. Аана хас кэккэтин барытын араас оһуор гынар эбит.

– Наһаа астык… үчүгэй баҕайы дии…

– Маарыйа ыаҕайатын оһуора-мандара олус да тупсаҕай этэ.

– Ы-һыы… Кини эрийэн оһуордуурун сөбүлүүр ээ. Иэҕэн оһуор анньар олус да бытаан, бырыынчык. Эчи сылаата, салгымтыата.

– Бытаан. Мин уһуктаах ойууну анньарбын сөбүлүүбүн. Ураһа курдук хас да хаттыгастаах оһуордар наһаа астыктык көстөллөр. Эрийэн оһуордууру Маарыйа курдук сатаабаппын ээ, эриллэҕэһэ сороҕо улахан, сороҕо кыра буолан хаалар, онон көстүүтүн буорту гынан кээһэбин.

– Онтон оннук буоллаҕа, киһи-киһи тус-туһунан сөбүлүүрдээх-сөбүлээбэттээх.

– Тороос ыаҕайатын оһуорун санаарыый… – Аана күлэ сытар.

– Чэ-чэ, киһи барыта эһиги курдук иистэнньэҥ буолбат, – диибин эрээри бэйэм эмиэ доҕорум күлэрин көрөн сонньуйан ылабын.

Дьүөгэбит Тороос, кини киһи киэнэ барыта толоос, Мытыйыс Маарыйатыгар кэлэн оһуор анньарын көрөн үөрэнэ, үөрэттэрэ түһэн баран дьиэтигэр тиийэн, күтүр улахан уу баһар ыаҕаһын оһуордаабыт ахан этэ. Кырдьык да киһи эрэ хараҕа хатаныах симириттибит-боллоруттубут, хоҥкуйбут-иҥнэйбит эмиэ да киэмсийбиттии кэдэрийбит, эмиэ да эргэрбит этэрбэс баһыныы өрө хантайбыт ойуу-бичик, оһуор-дьарҕаа арааһа диибин диэн барыта баара, ол ыаҕаһыгар. Тороос, оһуор анньыбыт ыаҕаһын ойуутуттан бэйэтэ да күлэрэ: «Айылҕа бу да өттүгэр тугу да бэрсибэтэх киһитэ диэтэххэ, бэйи астык оһуор буолба-ат, хотуйдар…» – дии-дии уоһун сөрүөччү тутта-тутта, ыаҕаһын эриэн ситии быатыттан тоҕоноҕор иилинэн, дьээбэлэнэн атын аҕайдык охсурҕалана-охсурҕалана дьэргэйбититтэн, оо, кыргыттар күлүстүлэр да этэ. Мин да хаалсыам дуо…

Маарыйаны кытта күннээҕини, сээкэйи кэпсэтэ, хамыккаанын оһуордуурун көрө түһэн баран: «Бээ, мин наһаа олорон хааллым, дьонум күүттэхтэрэ…» – диэн дьиэбэр таҕыстым…

Кииртим – сэһэн-сэппэн ырааппыт, күөстэрин аһаан бүтэн эрэллэр. Мин ыалга тахсыбытым кэннэ: Мичээр Баһылай, Намыынап Хабырыыл кэлэн эбиллибиттэр. Мичээр үгэһинэн дуобаттыы киирбит да, хоноһо баарын иһин, кэпсэл истээри оонньооботохтор быһыылаах, долбуурга турар дуобат оннуттан хамсаабатах. Өксөөн наҕылыччы сэһэргэһэн барардыы кэлбит, бэрт наҕыллык туттан олорон, Уйбаан Ньукулаайабыс кэпсиирин сэҥээрэр, дөрүн-дөрүн тыл кыбытан санаатын этэн ылар. Киһи, хаһан баҕарар тапсан кэпсэтэр, уоһа өһүллэн санаатын хото үллэстэр дьонноох буолар. Боломуочунай бэйэтэ да болҕомтону тардар астык тыллаах-өстөөх, кэпсээннээх-ипсээннээх киһи эбитин мин өссө мунньахха олорон истибитим.

– Хайа, тоом, ыалга тахса сырыттыҥ дуо?.. Аһаа… – эбээ оһох кытыытыгар тимир нэлэгэргэ куппут эттээх миини аҕалан остуолга, эт кырбыыр мас үөһэ уурар. Итии чэйдээх хончоҕор ыксатыгар хамыйах, быһах аҕалан кэккэлэһиннэрэр, онтон оһоҕун айаҕар талах олоппоско атаҕын олбуу кээһэн олорон, үрүҥ көмүс хамсатыгар сэбирдэх табах симтэн табахтаан бусхата-бусхата, кыыһа аах кэпсэтэллэрин истэр.

Мин болҕомтом эмиэ барыта Өксөөннөөх сэһэргэһиилэригэр буолла… Оҕолор хайыы-сахха утуйан хаалбыттар.

Уйбаан Ньукулаайабыс инньэ Дьокуускай куоракка төрөөбүт, онно силистээх-мутуктаах киһи эбит. Үөрэхтээх, элбэҕи аахпыт, билбит-көрбүт, араас салайар үлэҕэ эриллибит-мускуллубут киһи тыла-өһө чыҥха атын. Балыллан хаайыыга түбэһэн баран, «буруйун» «ыстырапыныай оруота» диэннэригэр, сэрии оргуйар ортотугар, уотугар-күөһүгэр сылдьан боруостаабыт, онтон эмсэҕэлээн, сыыйыллан кэлбит.

Боломуочунай кэпсэлин, сорох-сороҕун отой да өйдөөбөппүн, урут хаһан да истибэтэх сонун тылларбын элбэҕи туттан саҥарар. Киин улуустар эргин уһуннук үлэлээбит киһи буолан, хас оройуон олоҕун тэҥнээн, араастаан ырытан, ырыҥалаан кэпсиир, сэһэргиир. Саҥата-иҥэтэ да быһаччы, дохсун соҕус, баары-баарынан, суоҕу-суоҕунан, санаатын аһаҕастык, «эркин кулгаахтаныа», эбэтэр бу истэн олороооччулар ортолоругар аһаҕас айахтаах «саарбах» дьоннор бааллара буолуо диэн дьаархаммакка кэпсиир киһи буолан биэрдэ.

– …Тугу барытын боруон туһугар дии-дии өрөспүүбүлүкэ дьаһалтата үрдүттэн былаан туолуутун эрэ ирдии олорбута, ол содулугар сэрии бастакы сылларыгар ити айылаах иэдээннээх хоргуйан өлүү таҕыста. Нэһилиэктэргэ көлөһүн күнүн суотугар бэриллиэхтээх нуорматтан холкуостаахтар аһыыр өттүнэн тугу да аахсыбаттар… Саатар, эргиччи кыһайан, киин улуустарга турбут ити айылаах уот курааны санааҥ. Бэйэлэрэ инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан олорор тыыл дьоно – дойдуну бүтүннүүтүн бүрүүкээбит сэрии иэдээнин сүҥкэнин өйдөөн бүтэһиктэрин да ууран биэрэллэр. Дьаһал кытаанах. Үөһэттэн бэриллибит ирдэбил туолара булгуччулаах. Толуга – киһи тыына. Оннук-оннук!.. – Уйбаан Ньукулаайабыс абаран-сатаран туран саҥаран-иҥэрэн кэҕилдьийдэҕинэ уһун бэскитэ хараҕын саба түһэр, ону кэтит ытыһынан кэтэҕин диэки хаһыйа анньан кэбиһэр. – …Былааны хас эмэ бүк түспүт эбэһээтэлинэй бурдук бастаапката, үүт, эт нолуогун таһынан сайыамҥа сурутуу; үп, ичигэс таҥас хомуура… Күннээҕинэн, сибилигин даҕаны айахха уган туох да ыстыыра суох хаалбыт ыалтан ыга түүрэн ыла эрэ олоруу… Үөһэттэн үөтэлээх, толкуйдаах дьаһал ылыллыбат… Өссө, мин ордук сөҕөрүм диэн, сорох нэһилиэк холкуостарын бэрэссэдээтэллэрэ, холкутук тиийинэн-түгэнэн олорор курдук дэрдэмсийэ-дэрдэмсийэ дакылааттыыллар, букатын түөкүнү, олоҕо суох ончу сымыйаны отчуоттууллар, былаан итиччэ бырыһыан туолла, бачча бырыһыан аһара түстэ диэн «үллүбүт-баллыбыт» дьыаланы-куолуну оҥорон, суруйан-тутан биэрэллэр… Ис дьиҥэр киирдэххэ, бэйэ баран көрдөҕүнэ, үлэни-хамнаһы билистэххэ – чыҥха атын көстүү… Ама да ыгыыттан-түүрүүттэн куттанан кутуйах хороонун кэҥэппит иһин, ити баҕас доҕоттор, бүтэһик быһыы диибин… Аны, саатар – үҥсээччилэрбит-харсааччыларбыт, донуостааччыларбыт элбэхтэрэ бэрт ээ. Сыыһа-халты туттуом, тыллаһыам диэн куттал бөҕөтө… Сорох холкуос салайааччылара нэһилиэнньэ хоргуйан ыксаан эрэрин биллэрэ, этэ сатаан баран, били, көҥүллэммэтэх үүттэрин аннын саатар биэриэххэ диэн дьаһаммыттарын ону кытта, кулгаах-харах иччитэ буолбут «кыраҕы дьоммут», холкуос уопсай баайын-дуолун, аһын бэйэлэрэ билэллэринэн мээнэ айбардаан эрэллэр диэн үҥсүү суруйан түһэрэр буоллахтара.

– Оттон оннук… Ити кыыбаҕа баҕас сир аайы баар суол буоллаҕа, – диэн Мичээр Баһылай хоноһо кэпсэлин бэркэ сэҥээрэн истэн олорон санаатын этэр.

Намыынап Хабырыыл уутугар-хаарыгар киирэн этэн эрэр олоҥхоһуттуу икки илиитинэн тобук тардыстан чынайан, олох маһыгар сыҕарыҥныы-сыҕарыҥныы:

– …Уонна, дойдуну билбэт дьон, тосту-туора сиртэн кэлэн салайбыттара кырдьыга да сатамньыта, сөбө суох эбит, – диир. Намыынап бырабылыанньаҕа тахсыбыт кэпсэтиилэртэн кыбытан, санатан биэрэр быһыылаах.

– Туох дьоно диигин? – Мичээр Баһылай өйдөөбөккө ыйытар.

– Былырыыҥҥа диэри баартыйа Саха сиринээҕи обкомун бастакы сэкирэтээринэн Кырасынадаар кыраайын киһитэ Степаненко Ион Лукич олорбута, – Уйбаан Ньукулаайабыс дьиэ иһинээҕи аҕыйах киһиэхэ тугун эмиэ ымпыктаан-чымпыктаан кэпсии сатаан диэбэккэ, улахан мунньахха тыл этэр киһилии сүрдээҕин кыһаллан-мүһэллэн, хаҥас илиитин ытыһын кырыытынан салгыны хайытан нэлэс гыннаран ыла-ыла, тыла-өһө өһүллэн салгыы саҥарар-иҥэрэр, кутар-симэр: – Совнарком бэрэссэдээтэлинэн Саратов уобалаһыттан кэлэн Муратов Владимир Алексеевич, оттон сир Совнаркомун наркомунан – Москубаттан Маленкобунан бэйэтинэн үлэҕэ ыытыллыбыт Туула киһитэ Анашин Николай Григорьевич үлэлээбиттэрэ. Обком тыа хаһаайыстыбатын салаатын отут тоҕус сылтан бэттэх, эмиэ былырыыҥҥа диэри, Маленков илии баттааһыннаах командировочнай дастабырыанньалаах Москуба уобалаһын Боронуускай оройуонун Холунаайаба дэриэбинэтиттэн төрүттээх Макеев Федор Алексеевич диэн киһи салайан олорбута…

Мин, амтаннаах, итии миини иһэн сыпсырыйа-сыпсырыйа, испэр «ити айылаах, барыны бары, хайа сиргэ-дойдуга төрөөбүттэригэр тиийэ, хайдах барытын баһыгар батаран өйдөөн илдьэ сылдьар баҕайытай» диэн сүрдээҕин сөҕө саныыбын. Аһыы олорор аһым амтанын умнуохпар диэри, болҕомтобун эрэ барытын кэпсээччигэ уурабын.

– …Ити дьонуҥ, биһиги тыйыс айылҕалаах, ураты усулуобуйалаах дойдубутун хантан кэлэн иҥэн-тоҥон билиэхтэрэй. Сахабыт сирэ, хоту дойду барахсан иэнэ, киэҥэ-киэлитэ да улахана бэрт буоллаҕа. Оннооҕор хоту оройуонтан соҕуруу оройуоҥҥа баран баран кэллэххэ – букатын тус-туһунан дойдуларга сылдьыбыт курдук киһи сананааччы. Тыа хаһаайыстыбатыгар ирдэбил уратыта биир оннук. Хас биирдии нэһилиэк, холкуос сирэ, үлэ чопчу хайа эрэ салаатыгар сөп түбэһэр сирдээх-уоттаах буолар, ону барытын кыраҕытык көрөн учуоттуохха, сыта-тура сыымайдаан сыныйан ырыҥа-лыахха наада; барытыгар үрдүттэн биир ирдэбили соҥнуур отой, төрүт сөбө суох… Мин бэйэм тус санаабар, ити кэлэн «үлэлээбит» кэлии дьон биһиги дойдубут ураты усулуобуйатын билэ-көрө да сатаабатах дьон дии саныыбын. Ыйаах хоту үөһэттэн ананыллан кэлбиттэр уонна туох ирдэнэрин, бүрүүкээбит балаһыанньаны ыараҥнаппакка эрэ, ыга-түүрэ, дьаһалы толорторо эрэ сатыы олорбуттара… Ол түмүгэр маҥнай утаа итинник улахан өлүү-сүтүү бөҕөтө таҕыста…

– Бэйэбит уолаттарбыт салайбыттара эбитэ буоллар, хайа эрэ буолар этэ?.. – Мичээр Баһылай Уйбаан Ньукулаайабыс диэки ыйыппыттыы көрөр.

– Эн этэҕин… Сөпкө ыйытаҕын «хайдах буолуо этэй» диэн… Үлэлиэ этилэр, кыахтара, күүстэрэ тиийэринэн… Ону ханна баар, чулууларбытын эрдэ «ыраастаабыттара». Ону эн санааҕар, кинилэри, санааларын хоту салайтаран, дьаһайтаран үлэлэтиэхтэрэ этэ диигин дуо?.. Суох!.. Саарбахтыыбын… Уустук… Билигин чопчу «бу курдук» диэн этэр кыах суох, кэм-кэрдии кэлэн ааһыа, өскөтүн кырдьык диэн баар эбит буоллаҕына, хойут дьыала ис дьиҥэ биллэн иһиэ… Ол эрэн хайа да кэмҥэ чулуулар бааллар, санааларын аһаҕастык этэн туруулаһар дьон… Илья Егорович барахсан үлэ бөҕөтүн үлэлэһэ сылдьар. Кини сөптөөх дьаһалы отой эрдэттэн туруорса сатаабыта, хаста да төхтүрүйэн партия Саха сиринээҕи обкомугар, Совнарком бэрэссэдээтэлигэр сурук суруйан ыыталаабыта… Ол суруктарын харатын «туруорсар туруорсууларым дьэ бу» диэн миэхэ бэйэтэ көрдөртөөн санаатын үллэстибитэ. Илья Егорович суруктарыгар: «…кураан дьыллар содулларыттан холкуостаахтар дохуота суох хааллылар, көлөһүн күнүн аахсыбыттарын дуома судаарыстыбаннай бастаапка туолбакка онно уонна сиэмэ бурдукка барда. Онон аһылык чааһынан эттэххэ улахан күчүмэҕэй буолла. Кэлэр сылларга балаһыанньа ордук кытаатыаҕын учуоттаан, холкуостаахтарга кэтэх сүөһүлэрин, саатар биир, икки ынаҕы холкуос суотугар тутары көҥүллүүргэ, госсокууп уонна үүтү, арыыны судаарыстыбаҕа туттарыы былаанын аччатарга, килиэп лимиитин саатар ыарахан туруктаах оройуоннарга элбэтэргэ, нэһилиэнньэ үүт аннын ылыытын бопсуо суохха…» – диэн бэйэтин санаатын аһаҕастык туруорсубут этэ. Онтон да атын бэрт элбэх олус наадалаах этиилэр бааллара…

– Илья Егорович диэн ханнааҕы киһини этэҕин? – Мичээр хаһан эрэ, ханна эрэ истибит аатын чуолкайдаары токкоолоһон ыйытар.

– Мөлөкүүрэби этэҕин буолба-ат?.. – Улахан Баһылай кэпсэл истэрин быыһыгар оһох иннигэр олорон, хаппыт тиит хаптаһынынан айатын холотун кыста-кыста саҥарар.

– Кини-кини… Илья Егорович Винокуров, – диэн боломуочунай чуолкайдаан биэрэр.

– Аҕыс дуу, сэттэ дуу сыллааҕыта, отут сэттэҕэ быһыылаах этэ дии… ээ ол-ол сыл, биһиэхэ, Бүлүүгэ кэлэн оройуон исполкомун бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит киһи. Отут аҕыска, манна Анды Солооһунунан сир кэлимниир сылбытыгар, доруобуйа харыстабылын норкуома буолбута, ону чуолкай билэбин, онтон Совнарком бэрэссэдээтэлин солбуйааччытынан үлэлээн баран, билигин бэйэтэ салайа олорор, биһиэхэ хаста да тахса сылдьыбыта ээ, – Өксөөн дьонугар ким-туох киһитин быһааран, өйдөтөн биэрэр.

Өтөҕүн иһиттэн ханна да тэлэһийбэтэх, ырааппатах Мичээр Баһылай:

– Ээ, ол Бинэкиирэби этэҕит дуо!.. – диэн дьэ соһуйар-өмүрэр.

– Кини-кини…

– Ол киһиҥ…

– Илья Егорович буоллаҕына, нэһилиэнньэ хоргуйан, иэдээн тахсан эрэрин этэ, биллэрэ сатаан баран, туох да дьаһал ылыллыбатаҕыттан аны Москубаҕа суруйбут. Винокуров диэн тиһэҕэр тиийэ туруорсар киһи буоллаҕа дии…

– Оттон бэйэбитигэр ону быһаарбатах, миэрэ ылбатах бэйэлэрэ дуу? – Мичээр чуолкайдаары харса суох ыйыталаһар.

Болумуочунай оннугар Намыынап Хабырыыл:

– Суоҕун иһин өссө «үөһэ», салгыы барар буоллаҕа, – диэн санаатын этэр.

Уйбаан Ньукулаайабыс салгыы кэпсиир:

– Былырыын Москубаттан анал бэрэбиэркэлиир, хонтуруоллуур хамыыһыйа кэлэн үлэлээн барбыта уонна муус устар уон үс күнүгэр баартыйа киин кэмитиэтин обкома «Саха республикатын тыатын хаһаайыстыбатыгар обком сөптөөх дьаһаллары ылан сатаан салайбатаҕыттан тахсыбыт алҕастары көннөрүү» диэн уурааҕа тахсыбыта. Ол уураахха Саха сирин обкома тыа хаһаайыстыбатын сүрүн салааларыгар: сүөһү иитиитигэр, хонуу үлэтигэр улахан хаалыыны таһаарбытын, кэтэх хаһаайыстыба сүөһүтэ аччаабытын туһунан ыйыллыбыта. Дьэ, ити уурааҕы ырытан маннааҕы баартыйа обкома ыам ыйын сүүрбэ түөрт күнүгэр пленум ыытар. Бу пленум Илья Егорович Винокуров туруорса сатаабыт боппуруостарын саҥалыы көрөн, тыа хаһаайыстыбатыгар тахсыбыт сыыһалары, алҕастары дьэ өйдөөн, ону туоратар уураахтар, били, этэргэ дылы кэмниэ кэнэҕэс, хомнуо хойут буолан баран дьэ биирдэ ылыллаллар… Илья Егорович туруулаһан туран туруорсубут этиилэрэ сүнньүнэн бары киирбиттэрэ. Былырыын атырдьах ыйыгар Степаненко, Мураатап үлэлэриттэн босхолонон Киин аппааракка төттөрү ыҥырыллыбыттара. Пленум Анашины, Маркыайабы үлэлэриттэн устубута. Партия Саха сирин обкомун тохсус пленума, обком бастакы сэкирэтээринэн Ыстаабырапал куораттан төрүттээх Маасыланньыкап диэн киһини бигэргэппитэ, Совнарком бэрэссэдээтэлинэн буоллаҕына Илья Егоровиһы анаабыта.

– Хайа да үҥсүүнү кырдьыгынан эрэ көрөр, киһилии өйдөөх-санаалаах дьонноох хамыыһыйа тахсан ырыттаҕына – үҥсүү сымыйа буолла да, сонно биллэр, – Намыынап санаатын этэр.

– Оннугун-оннук эрээри, ардыгар араас барыта баар куолута, – диир хоноһо.

– Чахчы… – Өксөөн сөбүлэһэ охсор. – Дьаһал туолбата да – бүттэҕиҥ. Дьон, нэһилиэнньэ туох, хайдах олорорун билбэккэ эрэ үрдүттэн саба быраҕан олус улахан ирдэбили туруоруу диэн отой сыыһа.

– Хата!.. Оннук!.. Улуус-улуус, нэһилиэк-нэһилиэк аайы кыах, таһым тус-туһунан. Мин түөрт уон биир сыл бу эһиги эҥээр хас да оройуоҥҥа сылдьан улаханнык саллан, санаабын этэн туруорса сатаабытым – кыаллыбатаҕа. Хата халтайга хас да ый хаалла сытан баран тахсыбытым. Салгыы тэлэһитэн уччуппатахтарыгар махтал. Үлэбэр төннүбүппэр оннооҕор ордук улахан үөрүү… Эҥин-эгэлгэ, букатын туох да суота-солуута суохха хаалла сытар дьон үгүстэрэ. Сорох сороҕуттан баҕас киһи да сонньуйар… Биир аҕыс уончатыгар чугаһаабыт, букатын үөрэҕэ суох тыа оҕонньорун, хоргуйан, ыксаан, холкуос борооскутун кулгааҕын быһан сиэбитин иһин, хаайа сыталлара. Ол Оппоодо оҕонньор сордоох: «Этэрбэс уллуҥунааҕар оһо ордук амтаннаах буолар баҕайыта…» – диэбитин санаатахпына өрүү, мэлдьи да сонньуйа саныыбын… Эҥин-эҥини киһи истэр ээ, – Уйбаан Ньукулаайабыс табахтаабат киһи эбит, дьэ ол оннугар ууну баҕас хото иһэр хоноһо буолан биэрдэ: чөчөгөй үүттээх ыыс араҕас хойуу чэйи бэрт минньигэстик биир кэм сыпсырыйа олорор, астыммытын биллэрэн: «Аа-ам!..» – диэмэхтиир, сүүһүгэр көлөһүнэ бычыгыраан тахсыбытын, сайын окко сылдьар киһи курдук, саба сыыллыбатын диэн бүүрүллүбүт, чараас, сиидэс былааттааҕынан субу-субу соттор… – Бу саҥа оһох барахсан бэрдин, үрэн түһэн, – диэн ол быыһыгар биһиги билиитэ оһохпутун хайгыыр, эмиэ чэйиттэн сыпсырыйан ылар, онтон кэпсэлин салгыыр: – Оройуоннааҕы ас кэмбинээтэ уонна соҕотуопка ыйаахтарынан, дьаһалларынан – холкуостартан, холкуостаахтартан киирэр булгуччулаах бастаапка үүтүн аннын, түөрт уон биир сыл от ыйыгар диэри биэс уон бырыһыан тута олорбут эбит буоллахтарына – от ыйыттан сүүс бырыһыан арыы собуотугар туттаралларыгар диэн дьаһал тахсар… Дьон бурдуктарын, эттэрин, арыыларын, үүттэрин туох чорбойору барытын судаарыстыбаҕа туттараллар, аны бэйэлэрэ утуйар ууларын умнан туран, үлэлээн аахсыбыт көлөһүннэрин суотугар бэриллиэхтээх нуормаларыттан тугу да ылбаттар. Саатар, били, үүппүт анна баҕалаах. Дьэ санаан көрүҥ: дьон айахха уган туох да ыстыыра суохтар уонна хайдах үлэлииллэр? Ити айылаах баһа суох үрдүк ирдэбиллэри, дьаһаллары хайдах толороллор – нэһиилэ атахтарыгар уйуттан иэҕэҥнэһэ сылдьар дьон. Дойду үрдүнэн сутаан, хоргуйан өлүү саҕаланнаҕа ол…

Үс сыллааҕыта биһиги Дьокуускайтан Уйбаан Холодуоһунньукабы кытта икки буолан Аанньаахха онтон Сунтаарга бара сылдьыбыппыт, үҥсүү баарыгар. Оройкуомҥа донуос киирбитин бэйэлэрин истэригэр кыайан быһаарбатахтар… Оройуоннааҕы пищепром дириэктэрэ оройкуомҥа үҥсүбүт суругар: «…дьыл баччатыгар диэри киһи хайдах да тулуйан саҥарбакка сылдьыбат быһыыта-майгыта тахса турар, эбэһээтэлинэй бастаапка үүтэ-арыыта ыйдааҕы былаана туолбакка иһэр. Ол төрүөтэ – рай-упол-нар-ком-заг (Уйбаан Ньукулаайабыс тылын быһыта баттыалаан сүһүөхтээн саҥарар) эппиэтинэһэ суох, көтүмэхтик үлэлиириттэн, хонтуруолу кэмигэр ыыппатыттан. Хас да холкуоска арыыны абаансанан биэрэ олороллор. Мантан сылтаан улахан куттал буолла, былаан туолбат, соҕотуопка бытаарар. Бу холкуостарга олунньу ыйтан ыам ыйын отут биир күнүгэр диэри госпоставка көрдөрүллэр былаана уонна туолуута – нуул бырыһыан…» эҥин диэн бэрт элбэҕи эппит-тыыммыт этэ…

– Түҥэтиминэлэр, туохтарын сиэхтэрэй, кэтэх сүөһүлэрэ, эбиэнньэлэрэ эстибит дьон, – диир Өксөөн.

– Эстэн… Республика үрдүнэн, ити үөһэ ахтыллыбыт дьон үлэлээбит сылларыгар, бу ааспыт түөрт уон бииртэн түөрт уон үскэ, ынах сүөһү – икки сүүс сүүрбэ сэттэ тыһыынча төбөнөн көҕүрээтэ. Ону санааҥ!.. Холкуостаахтар кэтэх хаһаайыстыбалара отой эстэр уһукка тиийбэккэ, ханна барыай!.. Түөрт уон үс сыл, тохсунньу ыйдааҕы сибидиэнньэнэн холкуостаах хаһаайыстыба түөрт уон биэс сыалай икки бырыһыана ыанар ынаҕа суох хаалла. Ол эстибит төрүөтүнэн – холкуостаахтар хоргуйан ыксаан бүтэһик сүөһүлэрин өлөрөн сиэһиннэрэ. Били «иннэ илийдин, кэннэ кэриэрдин даҕаны» диэбиккэ дылы санааҕа кэлии буолар ити, күнү тыыннаах эрэ туоруур туһуттан. Маннык бүтэһик сүөһүлэрин сиэбит дьон хантан сарсыҥҥылаах буолуохтарай. Ааспыт-туорбут, суппут, хоргуйан өлүүбүт кэллэҕэ ол. Санаан көрүҥ: түөрт уон сылга, төбөнөн сүүрбэ тыһыынча аҕыс сүүс түөрт сылгы баар эбит буоллаҕына – түөрт уон үскэ баара-суоҕа тыһыынча тоҕус сүүс уон түөрт сылгы хаалбыт!..

– Хас улуус аайы итинник турук буолуо дуо? – Настааччыйа адарай оронун сыҥаһатыгар олорон, табысхаан тириитин имитэ-имитэ ыйытар.

Уйбаан Ньукулаайабыс, мэктиэтигэр, саба сапсыйан кэбиһэр:

– Ханна да оннук. Ити этэ олоробун дии… Барыта чып кистэлэҥ, дьиҥ кырдьыгы туоһулуур сибидиэнньэлэр сөптөөх сирдэригэр «туора харахтаах көрбөтүн, хаптаҕай кулгаахтаах истибэтин» курдук кичэллэн, хараллан иһэллэр… Онно үлэлиир сөптөөх дьону кытта алтыһар эрэ буолан киһи сээкэйи билэр.

Мичээр Баһылай:

– М-даа-а… – дии-дии соторутааҕыта кырыммыт, саҥа үүнэн эрэр сэҥийэтин бытыгын ытыһынан төттөрү-таары сууралаан, сыҥааҕын энньэтэ-энньэтэ имэринэр.

– Биһиги манна, дьаҕа баһыгар олорор дьон, билбэппит ээ. Айдаан-араллаан бөҕөтө буолан эрдэҕэ… Ити кэпсэммит үөһээ салалта дьонун үлэлэриттэн уһулбуттарын үһү-таамах курдук эрэ истибиппит, – диир Настаа.

– Оннук, балаҕаммыт иһиттэн ырааппатах, тэлгэһэбит иһиттэн тэлэһийбэтэх дьон тугу билиэхпит-көрүөхпүт баарай, – диир эбээ.

– Баҕар санааҕа буолуо, бу кэлин биһиги да ыаллыы холкуостарбытын көрдөххө, балаһыанньа кэм уларыйбыт курдук ээ. Оннук буолба-ат? – Улахан Баһылай кыһан бүтэрбит холотун баһын хаба ортотунан үүттүү олорон ыйытар.

– Уларыйан… Ол эрээри итиччэ айылаах түҥнэстибит олох, хантан тута тупса түһүөй, сыыйа-баайа, хас эмэ сылынан-хонугунан көнүө, – диир боломуочунай. – Илья Егорович бу ааспыт сайын астык ыһыахтары ыстарбыта. Дьонун-сэргэтин санаатын көтөҕөөрү. Мэҥэ Хаҥаласка, Аммаҕа, Намҥа буолбут ыһыахтар бэрт тэрээһиннээхтик, олус үчүгэйдик ааспыттара. Бу эһиги холкуоскут дьэ чахчы үчүгэй үлэлээх холкуос, бэл бастакы иэдээннээх сылларга биир да киһи хоргуйан өлбөтөх, ынах сүөһүгүт ахсаана көҕүрээбэтэх, көҕүрүөхтээҕэр, хата, түөрт уон биир сылга тэҥнээтэххэ – түөрт уон биир төбөнөн эбиллибит. Бу сүрдээх улахан көрдөрүү… – диэн Уйбаан Ньукулаайабыс аны биһиги холкуоспут олоҕор-дьаһаҕар кэпсэлин көһөрөн кээһэр. – Дьыала-куолу да чуолкай, барыта уурбут-туппут курдук лоп бааччы. Сорох холкуоска сырыттахха, оттон үөрэҕэ да суохпут биир үксүн кыайан эрдэҕэ, бэрэссэдээтэл отчуота, кумааҕыга түспүт суругун үлэтэ – дьүүлэ-дьаабыта суох, туома, били, иирбит аҕабыыт дьыалатын курдук ытыкаай буолааччы. Биир да кылаас үөрэҕэ суох бэрэссэдээтэл, хайа эмит оҕону суруксут гыммыта, оҕо-оҕо курдук сыыһата-халтыта да ханна барыай…

Эһиэхэ кэтэх сүөһүлээх ыалгыт элбэҕэ киһини эрэ үөрдэр суол. Биллэн турар, аҕыйах ыанньыктаахтар, ол эрээри биир да ыанар ынахтаах – баар аата баар, эбии аата эбии. Хастыы да ыал буолан кыттыһан дьукаах кыстаан, бииргэ бөрөһөн сүөһүнү-аһы көрөн-истэн, кыраны да ууга-хаарга булкуйан тугу эмэни эбинэр, хата, бэрт буоллаҕа. Кэтэх ыаллар чөрү-чөкөччү, сыа-сым курдук сүөһүлэрин холбоон дьаһанан олороллоро – көрөргө да астык. Бэйэ-бэйэни өйөһөн олорор үчүгэйэ, быстар-ойдор кэмҥэ суолтата ордук өйдөнөр – бу эмиэ сатаан дьаһаныы түмүгэ.