Текст книги "Ийэм кэпсиир… (3 чааһа)"

Биир сиргэ, ыллыгы ойоҕолуу, сүрдээх суон, модьу көҥдөй тиит суулла сытара… Урут хаһан эрэ сиҥнэригэр ортотунан булгу баран тостубут. Киһи дьиктиргиэх, ол тостубут төбө өттө суоҕа, ханна бартын туох да билбэт. Хас эмэ сүүһүнэн сыллары быһа үүнэн, үйэтин моҥоон, силигилии сиппит аарыма тиит, кэлин өр кэм устата кыра-кыралаан кээрэттэн эмэҕирэ турбут быһыылааҕа, онтон олус кэбирээбитигэр күүстээх көһүүн тыал силистиин сиҥнэрэн сууллардаҕа. Иһинээҕи «көмүрүөрбүт» эмэҕэ түөрэтэ туллан, ыһыллан хаалан баран тас өттө, эмэҕэ суоҕа муостуйа кытаатан, үөллүү хатан сытара. Орҕочуйбут ыллыгы усталыы сууллубут көҥдөй тиит – саһаантан ордук уһуннааҕа, суона – биһигини түөспүт тылын ааһара.

Тороос бу сиргэ уруккуттан сылдьа үөрүйэх киһи, дойдутун биир дьиктитин миэхэ соһуччу көрдөрөөрү, ыллык устун баран иһэн, эмискэ көҥдөй тииккэ сүүрэн кэлээт, аттыы түһэн баран, түргэн үлүгэрдик сылыпычыйан нөҥүө өттүгэр сүүрэн тибигирээн тахсыбыта. Мин Тороос кэнниттэн кэлэн өҥөс гыныам ыккардыгар, кыыһым хайыы-сахха көҥдөй уҥуоргу аһаҕаһынан быган, миигин утары көрөн олорон:

– Мин курдук кэлиий! – диэн ыҥырбыта.

– Аньыыта суоҕа буолуо дуо, көҥдөй тиит устун сүүрэкэлии оонньуур?

– Ээ, эмиэ аньыыргыыра киирдэ, биһиги манна кэллибит эрэ бу тиит иһинэн ааспакка буолбаппыт…

Мин, Тороос курдук ыксаабакка, тобуктаан баран сэмээр үнүөхтээн, көҥдөй тиит иһинэн нөҥүө өттүгэр кэтэһэн турар кыыспар тахсыбытым. Ортотугар өссө, киһи баһа батар кумалаан дьөлөҕөһө баарынан, таска быган тула-мала көрбүтүм эҥин, ол аайы тэбэнэттээх дьүөгэм күлэн бычыгырыыра.

– Дьикти тиит буолбат дуо? – диэн доҕорум, бу сир араас кистэлэҥнэрин элбэҕи билэр киһи быһыытынан, киэн туттубуттуу ыйыппыта.

– Ы-һыы… Өр да үүммүт, кырдьаҕас да тиит быһыылаах, – дьыгынаал ыстааным тобуга эмэх көөбүлэ буолбутун тэбэммитим.

– Оннук… Эн тоҕо барыны-бары аньыыргыыгыный?..

– Ээ, онтон оннук үөрэнэн хаалбыппын.

– Маннык суон көҥдөй тиити эн көрбөтөҕүҥ буолуо, арааһата?

– Суох… Көрөөччүбүн буолан баран, бу курдук, умнаһын иһинэн киһи аттаан баран сүүрэн тахсар көҥдөйүн көрө иликпин… Арай Настааччыйа кэпсээччи… Кини хотуттан кэлбитин билэҕин ини?..

– Билэн. Ол туох диэн кэпсээччиний? Уонна ол хоту, туундараҕа, муустаах байҕал диэки суон мас үүнэр үһү дуо?

– Хоту хайа эрэ таас үрэххэ, хайаҕа «сайтаан маһа» диэн ааттыыр мастара баар үһү. Дьиктитик үүммүт мас. Ол мас биир мутуга дуга курдук эриллэн сиргэ батары түспүт, онтон үөһэ диэки иэҕиллэн үүнэн тахсыбыт. Настааччыйалаах саас көһөллөрүгэр, бары, табалыын майдыын, ол дуга курдук үүммүт мас мутугун иһинэн ааһаллар эбит, инньэ гынан аньыыларын-хараларын, кирдэрин-хохторун ыраастаналлара эбитэ үһү. Уонна, өскөтүн оннук сиэри-туому тутустахтарына – ол дьону бэйэлэрин да, табаларын да ыарыы-сүтүү буулан ыалласпата үһү. Итинник арчыланан айылҕаларыттан улахан көмүскэл ылаллар эбит.

– Дьиктитин да, Настааччыйа бэйэтэ кэпсээбитэ дуо?

– Бэргэһэтэ буолбатаҕа биллэр буо…

– Һы-һы-һы… Ол мас мутугун иһинэн ааһаллар эбит дии?

– Дуга курдук эриллэн үүммүт мутугун иһинэн.

– Оттон оннук…

– Биһиги буоллаҕына көҥдөй мас иһинэн сүүрэкэлии оонньуубут ээ-э…

Тороос биһикки бэйэ-бэйэбитин көрсө-көрсө, тэбэнэттээх кыргыттар, күлсэн бычыгыраспыппыт.

– Хоту суон мас үүммэт үһү буолбат дуо? Оһохторун саас халаан уута аҕалбыт маһынан оттуналлар үһү дии, хотуй.

– Хоту, тумараҕа хантан үүнүөй. Ол эрэн хоту эҥээр бэйэтэ туспа, биһиэхэ суох атын туох эрэ дьикти, сөҕүмэр уратылардаах буоллаҕа. Биһиэхэ баар – кинилэргэ суох, кинилэргэ баар – биһиэхэ суох. Аҥаардас туундара уйаара-кэйээрэ биллибэт киэҥ киэлитин да туһунан төһөлөөх иэйэн-куойан кэпсэтэллэрин да санаарыый.

– Оннук. Сөпкө этэҕин.

Биһиги сылдьарбыт тухары, айахпыт хам буолбакка арааһы бары кэпсэтэрбит: кэпсээнтэн кэпсээн, сэһэнтэн сэһэн бииртэн-биир, утум-ситим салҕанан бара турара, санаа муҥур уһуга биллибэт ытылҕана, иэйии эгэлгэтэ, араастаан эридьиэстэнэн, тылга кубулуйан, саҥа буолан таска кутуллара…

Туох уйата буолара биллибэт уйаны, Тороос «сүрэхтээбитинэн», боруллуо ордуу уйата диир буолбуппут. Кэлин өссө «боруллуота» түһэн, «Ордуу Уйалаах» диэн судургутуйбута. Онон Аллараа Уолбут ортоку кырдала иккис ааттанан хаалбыта: Мохсоҕоллоох уонна Ордуу Уйалаах диэн. Сир анал аата үөскүүрэ түргэн, биир кыра түбэлтэттэн, түгэнтэн. Итинник курдук холобурунан, бэрт судургутук ааттаммыт араас сир, күөл арааһата элбэх буолуо. Биһиги эргин аата суох көлүйэ күөл үгүс, олору ким хайа таптаабытынан «сүрэхтиир», биир ордуктара үйэ-саас тухары иҥэн хаалар, кэлин дьыала-куолу кумааҕытыгар ол аатынан суруллар.

Мин мохсоҕоллор уйаларын маска туттан эрдэхтэрэ дии санаабытым, онтум баара Аллараа Уолбут сойуо тумустаахтара сиргэ оҥостубуттарын соһуйа көрбүтүм. Бэйэм соҕотоҕун сылдьарым эбитэ буоллар, иҥэн-хаһан манна мохсоҕол уйата эрэ баара буолуо диэ суох эбиппин. Били, бэскэ турар боруллуобут ордуу уйатыттан син балайда хаама түспүппүт кэннэ, кырдалбыт саала өссө да намтыы илигинэ, тыа диэки абына-табына сугун абаҕалаах, ытыс саҕа ырааһыйалардаах, киһи атаҕар буутайданар хоп-хойуу сиибиктэлээх, дьиктиргиэх иһин өссө үрүҥ өҥнөөх ып-ыраас көппөҥнүү сытар, ынах эриэнин курдук кураанах муохтаах сиргэ, бэрт судургутук оҥоһуллубут мохсоҕоллор уйалара сытара.

– Бу дуо, мохсоҕол уйата?

– Бу…

– Тоҕо да судургутай, хотуй.

– Мохсоҕолуҥ уйата дьэ бу.

– Мин маска турара буолуо дии санаабытым ээ.

– Мохсоҕол уйатын маска туттубутун хаһан да көрө, истэ иликпин. Арай хайалаах сиргэ, тааска туттар диэччилэр. Хайа сирэйин куоһааҕар. Туруору, буор хайа санныгар эҥин.

– Оттон тумустаах, сиэмэх көтөр эрэ үксэ, маска уйаланар буолбат дуо? Тоҕо, ала чуо, мохсоҕол эрэ маска уйаламматый?

– Туох билиэй, айылҕатын оҥоһуута, ыйааҕа онтон оннук буоллаҕа.

Мохсоҕоллор томтойбут, кураанах, чыыкыр кумах буордаах сири оҥхоччу тэпсэн уйаламмыттар этэ. Туох да улахан тэллэҕэ суох, кыра муох уонна от оҕотун дьоҕойон уйа түгэҕэр тэпсэн дуомнаабыттара сытара. Мохсоҕол хас эмэ сылы быһа биир уйаны хат-хат сөргүтэн сымыыттыыр үһү, сай ахсын атын-атын саҥа уйаны туттубат. Тороос кэпсииринэн тыһы мохсоҕол ыам ыйын бүтүүтэ, бэс ыйын саҕаланыыта, сорох сыл икки, арыт дьыл түөркэ тиийэ сымыыты баттыыр үһү.

– Бу уйа сиргэ буолан, биһиги сылын аайы кэлэн көрө сылдьааччыбыт. Быйыл үс сымыыттаах диэбиттэрэ. Куруук тиэстэр буоллахха син үөрэнэллэр ээ. Бастакыларын курдук наһаа дэмнэммэттэр. Ол эрэн уйаларыгар ыкса кэллэххэ тугу этиэҥ баарай, сэрэхтээх. Тыһылаах атыыр иккиэн сымыыттарыттан көҥөнөн сүрдээх буолаллар. Тыһы, ийэ мохсоҕол ордук кырыктаах.

– Тыһытын, атыырын хайдах араараҕыный? – диэн дьүөгэбиттэн ыйыппытым.

– Тыһы мохсоҕол атыырынааҕар улахан, бөдөҥ, көрдөххө харахха тута быраҕыллар.

– Тыһы аата атыырынааҕар улахан эбит дуу?

– Улахан. Тыҥырахтаах, мохсоҕол уруулара көтөрдөр тыһылара хаһан баҕарар атыырдарынааҕар бөдөҥ буолаллар. Кырбый, собоһут, кыырт, элиэ, хотой, сар, харалыыр, боруллуо, хардааччы, тыытыкы – тыһылара атыырдарынааҕар биллэ улаханнар. Ол иһин тыһыта – ити, атыыра – ол диэн дөбөҥнүк араарыахха сөп… Уонна атыырдар өҥнөрүнэн-дьүһүннэринэн тыһыларынааҕар дьэрэкээннэр, онон эмиэ атыннаахтар.

– Кус курдук?

– Оннук, кус курдук. Ол эрэн кус атыыра тыһытынааҕар бөдөҥ…

– Ээ, ол биллэр…

– Биһиги мохсоҕоллор уйаларыгар сымыыттыы сыттахтарына ыраахтан саһан олорон көрөөччүбүт. Сымыыттарын иккиэн солбуһа баттыыллар, ол эрэн үксүгэр тыһы мохсоҕол уйа иһигэр, тимирэн хаалбыкка дылы буолан, төбөтө, кутуруга эрэ көстөн чэкэйэн олорооччу. Хата ол оннугар сымыыттара тэһиннэҕинэ оҕолоругар бултаан ас таһан «аҕалара» түбүгүрэр. Атыыр мохсоҕол сойуо тумсугар тугу кыбытан аҕалбытын ийэ көтөр быһыта тыытан, хайаларын да матарбакка, ордук хатаҕалаан борсообокко, оҕолоругар тэҥҥэ үллэрэр… Аҕа мохсоҕол өссө биир уратыта диэн – хараҕын аннынааҕы, иэдэһигэр сылдьар «бытыга» доҕорун киэнинээҕэр уһун уонна ордук хараарымтыйан көстөр… – дьүөгэ кыыһым Тороос, билбитин-көрбүтүн хайдах баарынан, хайа сатанарынан, сиһилии кэпсиирэ. Билбэт киһиэхэ билиититтэн бэрсэриттэн бэйэтэ да астынан, бэркэ үлүһүйэн туран, оттомноох аҕайдык ирэ-хоро сэһэргиирэ… Тороос маҥнай көрөргө саҥата-иҥэтэ суох, аһара баран дьэбир майгылаах курдук да, чугастык билсибит киһитигэр, айаҕа аһылыннаҕына элбэх саҥалаах, ол эрэн оттомноох, көрсүө дьүһүнүн хаһан да ыһыктыбат. Бэл, бэрт дьиибэни саҥаран хаадьылаһар түгэнигэр сирэйэ тыйыска дылы буолар. Икки кулгааҕын саба туттан, бүөлэнэн баран истэр киһи, Тороос дьиибэни саҥарарын дуу, оттомнооҕу кэпсиирин дуу, арааһата арааран билиэ суох этэ. Кыргыттар сээкэйи хаадьылаһан, көрдөөҕү кэпсэтэн күлсэн быардарын тыыттыбыттара ырааппытын кэннэ биирдэ, Тороос хара харахтарын кыаратан, уҥа-хаҥас көрө-көрө, нарын уоһун санньытан, муннунан хаҥсыйан улаханнык көнньүөрбүтүн биллэрэр…

Барыны-бары болҕойон, сирийэн, анааран көрдөххө – араас дьиктини, дьээбэни таба харахтыахха сөп. Мохсоҕоллор уйаларын таһынааҕы алатыйа хагдарыйбыт титириктэргэ, дөрүн-дөрүн күүһүрэн ылар сиккиэр тыалга таммалыы турар саһарчы барбыт сэбирдэхтэрин күһүҥҥү, сууйбут курдук ып-ыраас, күөх халлаан күөнүттэн чэмэличчи тыкпыт күн уотугар күлүмүрдүү оонньоппут арыы хахыйахтарга – хайа эрэ кыра чыычаахтар, чаччыгыныардар туой уйаларын отторо намылыһан тураллара.

Туора-маары сылбахтана сууллубут кумалааннаах, курдары көстөр көҥдөйдөрдөөх хаппыт тииттэр, бэстэр хахха-дурда буолуох эрэ сирдэригэр – чыычаахтар сэксэ туттан чөкөппүттэр ахан эбит этэ… «Ама да көмүскэттэриэхтэрин-харыһыйтарыахтарын иһин, тоҕо да элбээбитэй…» диэн сөҕө санаабытым. Мохсоҕол – бэйэтин арбаҕын таһыгар, күөнүн анныгар уйа туттубут кыра көтөрдөрү тыыппат, өссө атын сойуо тумустаахтартан, сиэмэхтэртэн көмүскүүр үһү. Эмиэ да дьикти, айылҕа эҥин араастаан айар. Чыычаахтар сылын аайы саҥа уйа тутталлар, мохсоҕоллор курдук наар биири сөргүтэ-сөргүтэ онно сымыыттаабаттар. Баҕар ол иһин элбэҕэ буолуо, дэгиэ тыҥырахтааҕы кытта мэлдьи ыаллыы олорон доҕордоспут чыычаахтар сыллата саҥа уйа тутталларыттан…

– Киһиэхэ син үөрэнэллэр эбит дии?

– Оннук, сүппэккэ, сөп-сөп биллэн ааһар, кэлэ сылдьар буоллахха. Манна хас сайын аайы, сыллата отчуттар оттууллар, онон син киһини көрөн, алтыһан, үөрэнэн эрдэхтэрэ… Уолаттары кытта икки сыллааҕыта, сайын окко киириэх иннинэ, кэлэ сырыттахпытына, Сахаарка биирин туола илик Моойто диэн ытын оҕотун батыһыннаран аҕалбытын мохсоҕоллор кэһэппиттэрэ ээ, букатын сии сыыспыттара. Акаары ыт сымыыттарын саҥа тэһэн тахсыбыт мохсоҕол оҕолоругар чугаһаабытыгар көтөрдөр тоһун биэрбиттэрэ… Моойто сордоох, маҥнай утаа атын аҕай дьэргэлдьийэн, уйаттан быгыалаһар бытаакы түүлээх мохсоҕол оҕолорун көрөн, субу тутан ылыахтыы өрө ыстаҥалаан сүүрэн тиийбитэ. Биһиги өссө «чоттообуппут» ээ, кырдьык көтөр оҕолорун тутуо диэммит, онтубут ханна баар, хантан да кэлбитэ биллибэккэ, тыһы мохсоҕол үөһэттэн сурулаан түһээт, ыт оҕотун ньахчас гына түһүөр диэри тэбэн кууһуннарбат дуо. Онтон аны атыыр мохсоҕол сурулаан кэлээт, өлөр саҥатын таһааран, ньааҕыныы-ньааҕыныы мээрикээн курдук тула эргичиҥнии сылдьар ыты сүр күүскэ өттүккэ тэбэн «таа-ас!..» гыннарбыта ээ… Отой да сиэхтэрин уолаттар маһынан-отунан далбаатанан уонна ыт оҕото өлүө суох быатыгар иччилэригэр сүүрэн кэлэн тыыннаах орпута.

– Тэбэн бааһырдыбыттар этэ дуу?

– Хата, ынырык буоллаҕа, тириитин хайытан көп этин ырбаччы барыар диэри логлу тэппиттэр этэ, хаан бөҕөтө.

– Тоҕо сүрэй…

– Оннук… Мохсоҕол тэбэр күүһүн туһунан былырбылыргыттан уос номоҕо гынан кэпсииллэрин истээччиҥ суох дуо?

– Истэн. Туох барыта оҕотуттан көҥөннөҕүнэ – бүтэһик өлөр мөхсүүтүн мөхсөр ини.

– Уолаттар онно, ыт оҕото буоллахпытый, көмүскэнэрдээх дьон туох да буолуохпут суоҕа, ураҕаһынан далбаатаннахпына баҕас куттаныахтара диэн көтөрдөр оҕолорун илиилэригэр ылан тутан көрөөрү соруна сылдьыбыттара.

– Холонон көрбүттэрэ сатаммата?

– Хантан!..

– Хас… кимнээх буолан кэлэ сылдьыбыккытый?

– Мин, Борускуо уонна үс уол буолан.

– Кимнээх?

– Сахаар, Дайыыл уонна Халҕарыын.

– Ханнык Дайыыл?

– Сартаанай уола Дайыыл.

– ?..

– Огдооччуйа уола, хотууй!..

– Ээ, ол Дайыыл дуо, мин өссө Киргиэлэйэп Дайыылы саныы турабын.

– Ол орой мэниги манна батыһыннарбат да буоллахпыт…

– Мохсоҕоллор уолаттары уйаларыгар отой чугаһаппатахтара дуу?

– Суох. Сахаар син мэнээк чугаһаан баран төннүбүтэ. Көтөрдөр киксибит курдук хардары-таары, быыс-арыт биэрбэккэ түһүөлүүллэр этэ. Тэбэллэрэ күүһэ диибин диэн ынырык, аҥаардас салгыны хайытан сурулууллара да киһини чаҕытыах айылааҕа. Дайыыллаах туора-маары охсуоланар ураҕастарын тэптэхтэринэ мэктиэтигэр «тас» гына түһэрэ. Эмэхтээх мас кэбирэх таһын тааҕы-таах логлу тэбэн бурҕас гыннараллара.

– Эчи сүрүн, ол айылаахтан уолаттар хайдах дьаархамматтарый?

– Куттанан бөҕө буо, ити эрээри – дьиибэ-дьээбэ, кутталлаах түгэнинэн үлүһүйүү, онтон дуоһуйуу ылыы диэн баарын эн да билэҕин ини.

– Оннук ырата ини… буолуо ээ…

– Буолбакка, Томтор Суут сайылыгар Сиэлискэн диэн кэйиик оҕус баар. Тартаайа бостууктуур онно. Ол сылдьан, дьэ, Сиэлискэни кытта «оонньуур» ээ. Бүтэй таһыгар сылдьан кыынньыыр… Оҕус буоллаҕына киһи кыйахыырын сөбүлээбэккэ, абааһы көрөн сүүрэн сүгүллэҥнээн кэлэр, сөп…

– Сөп… – Тороос оҕус сүүрэн бурҕачыйан кэлэрин көрдөрөн икки илиитинэн хараалга хааллан турар таба курдук табыйа-табыйа силбиэтэнэрин көрөн, күлүөх санаам кэлэрэ.

– Оҕус субу бөтөрөҥнөөн кэлтин кэннэ Тартаайа бүтэй аннынан төкүнүс гынан хаалар. Сиэлискэн омунугар күрүөнү кэтэ түһэр. Тартаайа ол аайы астынан күл да күл буолар, аны бүтэй нөҥүө өттүгэр ыстанан тахсан оҕуһу бэйэтигэр ыҥырар. Кэйиик Сиэлискэни ити курдук мэлдьи дьээбэлиир.

– Ол сылдьан хаһан эрэ «оноҕоһун» ылыа ээ… Куһаҕан оонньуулаах киһи эбит. Оҕуһу, хайаан да, кини кыйахаан кэйиик гынта буолуо. Бостууктууругар сатыы сылдьар эбит дии, биирдэ эмит ыы муннунан көрсө түспэт бэйэтэ буолуо дуо?

– Көрсөн да Тартаайа быыс-арыт булан куотар эр бэрдэ ини. Итинтиҥ, бэйи, мөдөөннүк мөөһөҥнүүрүн көрүмэ, кытыгыраһа сүрдээх ээ.

– Онтутугар эрэнэн эрдэҕэ.

– Кыргыттар хаста да маска тахсан олорорун көрбүттэр этэ, оҕустан куотан…

– Тартаайа дуо?

– Онтон кинини этэбин дии…

– Һы, «атастыылар» син онно-манна көрсүһэллэр эбит буолбат дуо?

– Көрсүһэн эрдэхтэрэ…

– Бээ эрэ, атыҥҥа көһөн хааллыбыт дии. Сахааркалаах инньэ гынан хайаабыттарай?

– Сахаардаах Дайыыл сорунан көрөн баран тохтообуттара. Халҕарыын мохсоҕоллортон куттанан чугаһыы да сорумматаҕа. Оо дьэ, сойуо тумустаахтар оҕолоруттан көҥөнөн сүрдээхтэр этэ ээ… – диир Тороос уонна ол сайын сылдьыбыттарын санаан мэктиэтигэр чыпчырынан ылара. – Төһө да мастанан-оттонон араастаан далбаатана-далбаатана, ыһыытаһа-ыһыытаһа сорунан көрбүттэрэ да – мохсоҕоллор оҕолорун төрүт таарыйтарбатахтара даҕаны. Сахаар харса суоҕа, ньоҕойо диибин диэн, уйаҕа ыкса кэлбитигэр көтөрдөр эр-биир үөһэ тахса-тахса сурулуулларын тохтотон, намыһаҕынан биир сиргэ талыбырыы көтө сылдьан туох да харса суох тунайдаабыттара. Киһи эрэ буоллар, уол ыксаан төттөрү куоппута ээ, хата, улаханнык тугун да эчэппэтэхтэр этэ. Мохсоҕоллор наар уолаттар сирэйдэрин бултаһаллара: ханан кэбирэх, уйан сириҥ баарын, хата, билэллэр. Иэдээн ээ, биир таба тэбиини кытта көрөргүттэн матыаххын да сөп, итиччэ сытыы, дэгиэ тыҥырахтаах көтөрдөр киһи гыныахтара дуо. Биһиги да акаарыларбыт, хоҥ мэйиилэрбит, туох гынаары дьээбэлэммиппит эбитэ буолла. Борускуолуун, дьэ өй ылбыттыы, кэлин биирдэ эрэ уолаттарбытын ыҥыран бопсубуппут… Мин ол сайын сылдьыбыппытын санаатахпына билигин да күлүөх санаам кэлэр… Дайыыл баһын үрдүнэн далбаатанан тэлэкэчиппит ураҕаһын тыһы мохсоҕол туура тэбэн кэбиспитэ. Уолбут көмүскэнэрэ суох хаалан баран, дьэ доҕоор, атын сирэй-харах буолан мүлтүрүҥнээн түргэнник куотан кыапарыйа көппүтэ ээ. Борускуолаах Халҕарыынныын тэйиччи туран дьоммут мучумааннаналларын көрө-көрө күлсэммит быара суох сыппыппыт. Оо, онно эн көртүҥ буоллар… – дии-дии Тороос сонньуйан баһын быһа илгистэ-илгистэ, устунан күлэн ыгыста-ыгыста кэпсиирэ…

– Куһаҕан тахсыбыта буоллар атын күлүү буолаарай.

Тороос биһикки кураанах мохсоҕол уйатын тугу уһуннук манаан туруохпутуй, тула хааман чээччэйэ түһэн баран кырдалбыт устун салгыы барбыппыт.

Мохсоҕоллоох кырдал намтаатар намтаан, Аллараа Уолбут ходуһатын хордоҕойун кытта тэҥнэһэр сиринэн, арыы ычыкын өрө үтэн үүнэн үөскэ киирбитин ортотунан ааспыппыт. Ыллыгы быһа көтөн быйылгы, хайыы-сахха хагдарыйан хачыгырыы тыаһаабыт, хойуутук үүммүт чоокура оттоох, дулҕалаах сири дьиппиниччи тэпсэн – киэһэ борукка, түүн хараҥаҕа, ходуһаҕа киирэн кэнчээрилээн сиир табысхааннар туора-маары, онон-манан орох үктээн ороҕочуппуттар ахан эбит этэ. Табысхаан кэнчээрини таптаан үссэнэр үгэстээх. Куобах инчэҕэй, саҥа сааҕа дэлэйэ, быйыл да төрүөҕэ тахсыбыт быһыылааҕа. Ычыкыны туораан эрдэхпитинэ, биир күрэҥ табысхаан хаппыт сылбах анныгар саһа сытан, тыастаах аҕайдык тилигирээн тураат, тыа диэки түһэ турбута, оол курдук, тэйиччи көстөр хотоол сиргэ үүммүт хойуу ыарҕа иһигэр киирэн сүтүөр диэри тохтоон көрбөтөҕө, тэппит атаҕын кубулуппатаҕа…

– Дьэ улаханнык кута көтө сыыһыар диэри куттанан барда дии… Утуйа сытан эмискэ уһуктубут бэйэтэ дуу, хайа үөдэн дуу, бэл олоро түһэн ииктии да соруммата, – Тороос табысхаан тиийэн сүппүт талахтарын диэки харахтарын араарбакка көрө-көрө кыҥнаҥнаабыта.

Өр-өтөр гымматахпыт, Кырдьаҕас кырдалын модьоҕолуу үтэн киирбит тэллэҕиттэн үөһэ сыыйыллыбыт ыллыгынан өрө сүүрэн тахсыбыппыт. Ханнык эрэ көтөрдөр кумах сири хаһан тибилийэннэр тохуруоп таастар ыһылла сыталлара.

Бу да кырдал син биир бөдөҥ мастардааҕа, ол эрээри хайа да кырдаллардааҕар уһун, төбөлөрүгэр эрэ тиийэн хойдор хойуу мутукчалаах лабаалардаах лиҥкинэспит бэстэр, көстүбэт ситимтэн тардыстан үрдүк мэҥэ халлааҥҥа тахса сатаабыкка дылы, тупсаҕайдык дьулугуруу үүнэн тураллара…

Лаппычах курдук суп-суон тииттэр төһүү, тутаах силистэрэ тобулуттан тахсан, сүүһүн ааспыт сүдү кырдьаҕас такыйбыт тарбахтарыныы, кырыһа суйдаммыт буор үрдүгэр ытыгыраабыттар этэ…

Ыдьыгырыы тараадыйбыт, иитэ-саҕата биллибэт силистэрин өрө ытыйан таһааран, отон уктаах буор көпсүргэнэни киэҥ сиринэн түөрэ сүргэйэн, үйэлэрин моҥообут аарыма тииттэр күөрэ-лаҥкы, күөдэл-таһаа умса түһэн сабыста сытаахтыыллара. Ааһан иһэр оҕолору – хатан хачыгыраабыт абына-табына, онон-манан ордон хаалбыт мутуктарын быыһынан, чөҥөрүйэ уолбут, хараара ыаһырбыт көҥдөй кумалааннарын харах оҥостон одуулаһарга дылылара… Хайдах эрэ киһи этин сааһа дьиктитик дырылаан, кутуҥ-сүрүҥ бүччүм түгэҕэр саспыт толук санааҥ тобуллан, эт-этиҥ эппэйэ аһыллан кэлэргэ дылыта…

Кырдал эргийэ иэҕиллэр тумсугар, ыраас, сэндэҥэ сир көстүбүтүн ыраахтан көрө охсубутум, итиннэ өтөх баарын тута сэрэйбитим. Эмискэ хараҕым ол өтөх саҕатыгар үүнэн турар туох да сүрдээх улахан харыйаҕа хатаммыта. Харыйа соҕотоҕо. Аттыгар ханан да ыччата баара көстүбэтэ. Баараҕадыйбыт, «мин аҕай» диэбит аарыма харыйа, ала чуо, кини эрэ хараара көҕөрөн, хойуу туораахтаах сытыы уһугунан ыксатынааҕы эргэнэ тыаны үрдүнэн өҥөйөн турара. Үөһэнэн сайа охсон суугунаан ааһар сиккиэр тыал ил гыннаран ыллаҕын аайытын, өргөс уһугар намылыта үүннэрэн хойуутук симэммит сиппит туораахтарын, биһиэхэ көөчүктээбиттии, «бу көрүҥҥүтүүй» диэбиттии, ээр-сэмээр эйэргэспиттии уҥа-хаҥас биэтэҥнэтэн, ымсыырдар курдук куоҕаҥныыра…

– Оо, харыйа!.. – диэн саҥа аллайа түспүппүн бэйэм да билбэккэ хаалбытым.

Тороос мин саҥабын баттаһыннара өттүккэ имнэммитэ:

– Оргууй…

– Тоҕо?..

– Сэмээр саҥар… Манна кырдьаҕас уҥуоҕа баар… – Тороос өссө симиктик сибигинэйбитэ.

– Ханнык кырдьаҕас?..

– Аата ааттаммат… – кыыһым кулгаахпар нөрүйэн, – …улахан оҕонньор…

Мин туох эрэ сүдү киһи бу өтөх аттыгар баарын, көмүс уҥуоҕа көтөҕүллүбүтүн, аһаҕас эппинэн-сиимминэн тута сэрэйэ охсубутум.

– Төһө чугаһый?.. Ыксатынан ааһары, мэнээк сылдьары сөбүлүүр дуо?..

– Ээ, оҕонньор үтүө кырдьаҕас… эһээ оҕолорун хаһан да куттааччыта суох.

Тороос долгуйбут саҥатыттан мин тоҕо эрэ таныым кычыгыланан, уйадыйа сыспытым. Дьүөгэм кэнниттэн батыһан иһэн, биллэр-биллибэт уоспун хамсатан «үтүө дьоннор – үтүө бөҕө буоллахтара» диэн ботугураабытым, аны кырдьаҕас уутун уйгуурдуом диэбиттии, бэрт чэпчэкитик дугунан, ээр-сэмээр үктэнэн хаампытым, этэрбэһим тыаһа эрэ сып-сап сырдыргыыра…

…Харыйа доҕордоох хайа сахтааҕы былыргы өтөх отой оһон хаалбыт этэ. Ол эрээри «сурт кэриэстээх, өтөх төҥүргэстээх» дииллэринии, хаһан эрэ ыал олорбут бэлиэтэ, бэрт модороон оҥоһуулаах, саннын эҥээринэн, биир сиринэн моойдооһуннаах, күн уота быһа сиэн тураҕастыйа кэриэрбит суон сэргэ дуома төрдө «көмүрүөтүйэ» көөрөттүөр диэри эмэҕирэн, Аллараа Уолбут диэки хайысхаланан иҥнэри түһэн турара. «Эрэйдээх үйэҥ моҥоохтуура кэлээхтээбит, чугаһаабыт ээ…» диэн испэр санаан аһарбытым. Хас өтөххө сырыттаҕым аайы, өтөх иччитэ сэргэ дьоройон турарын көрдүм да, хайаан да кэлэн ытыспынан имэрийэн, маһын таптайан ааһар бэйэм, бу сырыыга тоҕо эрэ чугаһаабатаҕым, ханнык эрэ биллибэт ураты күүстэр кулгаахпар сэмээр сибигинэйэн «ыксалаһыма» дииргэ дылылара… Былыргы үйэтээҕи моойторук олуктаах, баһыыта суох ампаар дуома халҕанын сыыһа тэлэччи аһыллыбытынан быһаҕаһыгар диэри сиргэ тимирэн күөх түүнүгүнэн, муоҕунан бүрүллэн турара; үгүс сыл хаара-самыыра хараарда өлүктүппүт хаарыан эркиннэрэ эмэҕирэн көөрөттө сылдьар хачыгырас тыастаммыттара харахха тута быраҕыллара…

Киһи дьиктиргиэх, өтөххө балаҕан турбут онно да суоҕа. Арааһата урут, сэнэх эрдэҕинэ ханна эрэ, туора сиргэ көһөрөн илпит быһыылаахтара… Бүтэй, күрүө-хаһаа элээмэтэ эмиэ ханан да көстүбэтэ. Өтөх иһэ бүтүннүү эрбэһин, от уола, чыыбаайы, халба дабыдала отунан саба үүммүт этэ. Эргиччи – ньолҕоччу буспут кып-кыһыл астардаах дөлүһүөн уктара намылыһаллара…

Хабархай сыттаах, күп-күөх быдьыгырас отонноох, киһини түөһүн тылынан өнөрдөөн үүммүт кытыан уктара сахсайбыттарын көрөн «оок, манна хайаан да, күһүн улар тохтуур буолуохтаах, бу үтүөкэн сири мас көтөрө ханныга да быһа ааспата, табара чуолкай, хатыйыы тоҥуу охсо-охсо Баһылай туһах иитэрэ буоллар, хайаан да ылыа этэ» дии санаабытым… Ити толкуйбуттан, тоҕо эрэ, сонньуйбутум…

Өтөх ыксатынан ааһан иһэн сөҕүмэр улахан харыйа чыпчаалын өрө хантайан одууласпытым… Бу иһэн атаҕым аннын көрбөккө, тобулуттан тахсан өрө хоппойбут силистэн иҥнэн туруйалаан ылбытым: «Һук!..» – диэн саҥа аллайаат нэһиилэ өрүһүммүтүм…

Хас да эдэр тииттэр төргүү мутуктарыгар кубарыччы хаппыт кур сылгы баһын уҥуохтара ыйанан тураллара. Биир төбө отой да синньигэс титирик үөл лабаатыгар иилиллибититтэн сылыктаатахха, арааһата өтөрдөөҕүтэ кимнээх эрэ ыйаабыттар быһыылааҕа.

Өтөх кырдал сиргэ буолан, ала чуо томтойон тахсыбыт саала, арҕаһа суоҕа. Кэрииттэн тэйиччи соҕус, тыа эҥээр, араастаан эриллэн-мускуллан үҥүү-өргөс кэриэтэ туруору үүммүт мутуктардаах, иччилээх чаллах тииттэр кэккэлэспиттэр этэ…

Бөдөҥ тииттэрдээх, лиҥкинэспит бэстэрдээх, эмиэ да хагдарыйан сап-саһархай буолбут сэбирдэхтээх хатыҥ булкаастаах хойуу тыа иһигэр киирбиппит. Кэннибитигэр хаалбыт өтөхпүт чугаһа. Кырдал, ити хаалбыт өтөхтөн дуга курдук иэҕиллэн баран, тыа үөһүгэр киирэн намтаатар-намтаан, ээр-сэмээр хотоол сиргэ кубулуйан ойуур сирин кытта тэҥнэһэн дэхсилэһэрэ.

Бэйэ-бэйэбитин батыаккалаһан, саппай уопсан иһэр кус очоҕоһунуу орҕочуйар ыллыкпыт тыа иһинэн баран, Аллараа Уолбут кыстык пиэрмэтигэр тиийэр суолугар холбоһуохтааҕа. Сарсыарда кэлэн истэхпитинэ Тороос: «Төннөрбүтүгэр бу ыллыгы батан кэлиэхпит…» – диэн этэн турар.

Уулаах отон угунан саба үүммүт кырыс суорҕаннаах кумах кырдалы саҥа ортолуу түһэн истэхпитинэ доҕорум Тороос, тарбаҕын төбөтүнэн тоҕонохпор анньан, сэмээр имнэммитэ… Мин, биир үөл тииккэ арбах уйа турарыгар хаххан төбөтө быган лэкэйэн олорорун одуулаһа иһэн, кыыһым имнэммитигэр эргийэ түспүтүм… Тороос сирэйэ-хараҕа дьэбирсийэ быһыытыйбыкка дылы, сүрдээх оттомноохтук мин диэки көрө-көрө, баһын биллэр-биллибэт хамсатан кыҥнах-кыҥнах гынан, хараҕынан тыа диэки ыйара… Мин ол диэки көртүм, арай – суп-суон бэстэр быыстарыгар туох эрэ тутуута ыаһыра лүҥкүрэн турара… Син тэйиччитэ… «Тугуй ити?..» диэх курдук санаан иһэн, урут дьонум Аллараа Уолбут кырдьаҕаһын туһунан кэпсээбиттэрин өйдүү охсон, эмискэ биирдэ «һык» гына түспүтүм… Ити – аата ааттаммат улуу ойуун араҥаһа эбит этэ…

Күһүҥҥү күн кыырпах да былыта суох сууйбут курдук ып-ыраас халлааҥҥа төһө да чэмэличчи тыган, күлэн-үөрэн мичилийдэр – ала чуо, араҥас турар сирэ, тоҕо эрэ, боруорсуйан хаалбыкка дылы буолан көстөрө… Араҥас тулатыгар үүммүт кырдьаҕас бэстэр хараара көҕөрбүт хойуу мутукчалаах төбөлөрүн хоҥкутан, ыар аһыыга ылларан соҥуорбуттуу, санньыйа нуоҕаһан тураллара. Бэстэр туора үүнэн уҥа-хаҥас сараадыйбыт суон төргүү лабааларын мэник тыал көөчүктэнэ оонньоон хамсатара, хайдах эрэ, үйэлэр тухары үүммүт ытык мастар биһигини көрөн: «…Кэлиҥ эрэ бэттэх… бэттэх… манна чугас…» – дииргэ дылы сарбаҥнаһар курдуктара…

…Тороос биһикки араҥас баар сирин ааһа көтөн тэйэ охсубуппут…

Мин араҥаһы көрөн куттамматаҕым. Хата төттөрүтүн, урут хаһан да харахтаабатах дьиктибин көрбүппүттэн, туох эрэ үтүөҕэ тиксибиттии, ис-испиттэн сүргэм көтөҕүллэн уратытык чэпчээн хаалбытым… Араҥастаммыт, ийэ мастара түөрт атахха ытаһаланан хараллыбыт дьон уҥуохтара бааллар диэччилэр да, мин оннукка түбэһэ илигим. Итинник ураты туомунан дьаһаллыбыт киһи уҥуоҕун бу аан бастаан көрүүм этэ. Төһө да ыраахтан буоллар син харахтаатаҕым. Ыкса тиийэн сирийэн сыныйыаҕы куттала бэрдэ, буолаары буолан аата ааттаммат улахан хомуһуннаах, сүдү ойуун араҥаһын.

Дьон кэпсииринэн ойууттар, удаҕаттар араҥастарыгар араас дьиктилэрэ барыта баар буолар үһү: «көтөрдөрө-сүүрэрдэрэ» (эмэгэттэрэ), тутта, илдьэ сылдьыбыт ураты маллара-саллара.

…Дьүөгэбиниин кырдал тэллэҕэр түһэн, тыа үөһүгэр син ыраахха диэри ыллык суол устун хаамсан баран биирдэ эрэ айах атан кэпсэппиппит…

Киһи – санаатынан ханна-ханна тиийбэтэҕэ баарай: кыыдааннаах кырыа кыһынтан – уот куйаас сайыҥҥа; көмүс күһүнтэн – сандал кэрэ сааскыга… Киһи биир олохтоох дииллэр да, мин санаабар дьиҥэ үс олоххо олорор. Ол үс олох бэйэлэрэ хаһан да хатыламмат уустук торумнаахтар. Үс олох: илэ сылдьар күнүскү олох, санаа олоҕо уонна түүл олоҕо…

Бэл кыһалҕалаах, кыһарҕаннаах ыар кэмнэргэр эн санааҕынан, эрэлгинэн үтүө олоххо олоруоххун сөп. Бэл ытыы олорон санаа нарын ситимигэр сыыйа-баайа сиэттэрэн, олоҕуҥ ордук дьоллоох кэмнэрин эргитэн, ол үтүөкэн кэмнэргэ өйгүнэн-санааҕынан бүүс-бүтүннүү талбаара устан киирэҥҥин, бэйэҥ да билбэккинэн ымайан олорор буолаҕын. Субу ытыы олорон сотору ымайан барбыккын туораттан көрөр туора харах «бу хайдах буолла» диэн иирбиккэ дуу, таарымталаммыкка дуу холуо этэ. Санаа ол курдук ураты уһуу, сүдү, сөҕүмэр күүстээх… Онтон, эмискэ, ол саныы олорбут санааҥ ситимэ быһа ыстанан илэ олоххор «эргилинниҥ» да – ымайбытыҥ ырдьайыыга кубулуйар… Муҥсор, кыһалҕа кытаанаҕын, эрэй эгэлгэтин эҥээргинэн тэлэн, эккинэн-хааҥҥынан эппэһийэ, эймэнэ кэһэ сылдьан саныыгын: «…Бэйи… биир эмит сылаас балаҕаннаах ыалга киирдэхпинэ, холдьоҕон-үүрэн таһаарбатахтарына, тото да аһаппатахтарын иһин, саатар муннукка-ханныкка чөрү-чөкөччү чөм түһэн сытан, санаабынан баҕас «сатала суох үтүө олоххо» олоруом ээ, мин даҕаны… били, бэҕэһээҥҥибин салгыы саныам… ону-ону, ол кэрэни, ол үчүгэйи… бэйи, киһилээх сиргэ тиийиэххэ, ыалы була охсуохха…» – диэн сүргэҥ кытта көтөҕүллэн сэргэхсийэргэ дылы гынаҕын… Барыта – санаа… санаа… санаа… Санаа – сөҕүмэр сүдү күүс: дьылҕаны уҥа-хаҥас салайар тэлибирэс тэһиин, олоҕу олорчу уларытар бойум буоһа. Сатала суох сыппах, сатаҕай санааттан – быстах дьылҕаланан былаҕайга былдьатыаххын сөп; киэлитэ суох кэрэ, кэскиллээх, улаҕалаах санааттан – хагдарыйа кэхтэн иһэн, илгэ ардах түспүт ача күөх отунуу, хамсыы-хамсыы тыҥыы тыллан, «тиллэн» кэлэҕин…

…Оттон түүл олоҕо – ылбат-биэрбэт ыккардынан саарбах олох. Ынырыгы, ыары түһүү сытан уһугуннаххына – дьиҥ олоҕум итинник буолбатах диэн сэргэхсийэ түһэҕин; кэрэни, үтүөнү түһүү сытан уһугуннаххына – илэ олоҕум хобдох да эбит диэн санаарҕаан санньыйаҕын… Эбэтэр төттөрү – сарсыарда, түүн кэрэни түһээн турдаххына санааҥ көнөр, «баҕар аны эмиэ итинник үтүө түүлү түһээйэмий» диэн оннук астык түүл хатыланарын долгуйа кэтэһэҕин, эгэ-дьэгэ буолаҕын, оттон – бэл үлүгүнэйиэххэр, ийэ-хара көлөһүнүҥ бүтүннүү сарт тахсан, кутуҥ көтө сыыһыар диэри куттанан ынырык түүлү түһээн баттата сыттаххына – ким эмит кэлэн, ханалытан ааттыы-ааттыы (баттата сытар киһини хаһан да анал аатын ааттаан ыҥырбаттар), илгиэлээн уһугуннардаҕына: биир курдук уһуктубуккуттан үөрэҕин, атын курдук сатала суох олоххор ханыы ыар түүлгүттэн санаалыын-оноолуун саппаҕыран, самнан төһө эмэ уһуннук хом түһэн хобдоҕура сылдьаҕын…

Мин – тохсунньу томороон, түптэлэс тымныытын үгэнэ – самаан сайыҥҥыга, көмүс күһүҥҥүгэ тиийэн «дьаарбайан» кэллэҕим дьэ бу… Бэл дьонум аах тугу кэпсэтэллэрин истибэккэ, таас дьүлэй курдук, өйдүүн-санаалыын, бэл эттиин-сиинниин кытта саныыр санаам эйгэтигэр бара сылдьыбыкка дылыбын… Дьон барыта мин курдуга дуу?.. Эбэтэр, ала чуо, мин эрэ бу курдук дьикти уратытык «көтөҕүллэн» көҥүл санаа муҥура биллибэт ураты эйгэтигэр көччүйэр дьоллооҕум дуу?.. Айылҕа барахсан айара сөҕүмэр дьикти. Хас биирдии киһи, хаһан да хатыламмат туспа улуу эйгэ, хаһан да хатыламмат ураты уһуу тыын… Эйиэхэ эрэ баар ийэ айылҕа барахсан бүччүмнээн бэрсибит дьиктитин – ким да, туох да, хаһан да, силигин ситэри ситэн сыныйан, анааран өйдөөбөт, билбэт…

…Дьиэ иһинээҕилэр кэм да бэдэр туһунан кэпсэтэ олороллор. Ханан эрэ ырааҕынан ханалыйан эргийэн баран, хат бэдэрдэригэр төннүбүттэр.

– Үүс бэргэһэ сылааһа дьикти ээ, хата уонна чэпчэкитин оҕото сыттаҕа, онно холоотоххо сиэгэн тириитинэн тигиллибит бэргэһэ – киһи төбөтүгэр баҕас баарын биллэрэр таҥас, – Настааччыйа үүс бэргэһэни хайгыыр, таас чааскыга куттубут, саҥа кээһиллэн барбыт чэйин минньигэстик сыпсырыйар.

– Бэдэриҥ бэргэһэтин дьэ уу иһэ-иһэ хайҕаатыҥ дии, ол эрээри сиэгэн бэргэһэ бөҕөтүнэн баҕас тэҥнээҕэ суох ини, – диир Баһылай.

– Бөҕөтүнэн бөҕө эрээри, эр дьоҥҥо эрэ сөптөөх. Тыаҕа көмнөххө кэтэн баран хайдах да сахсыйан тэбээбитиҥ иһин кыайан ыраастаммат, сылаас сиргэ, дьиэҕэ киирдиҥ да түүтүн төрдө илийэн хаалар, кэбирээн туллар, устунан соролуур. Чоргу, аһаҕас халлааҥҥа, улахан тымныыга эрэ киһи баһыгар уурунар таҥаһа…

– Чэ, ол эрэн, тииҥим нэк бэргэһэтин туохха да биэрбэппин, – диэн Баһылай көх-нэм буолар. Дьонум күлсэллэр.

– Оннук. Киһи бэйэтэ сөбүлээн таҥнар, кэтэр таҥастаах, – диир эбээ.

– Биһиги биир сайын, антах дойдубар, аҕабыныын Дьээкимдэ диэн сиргэ таба хомуйа сырыттахпытына ыттар хаамаайы үүһү маска таһаарбыттара, онно көртүм үүстэрэ диэн хайдаҕын… Олох дойдубар, хоту, төрүттэрим олорбут сирдэригэр үүс суох. Онтуҥ бөдөҥ мастаах-оттоох, тыалаах сиргэ эрэ баар, төрүүр-ууһуур харамай быһыылаах, – диир Настаа.

Баһылай кыынын оҥостон бүтэн баран, уһанан күөдэллээбит кыспатын чөкө сиппийэн оһох айаҕын анныгар мунньа-мунньа: