Текст книги "Геология ва геоморфология"

Daryoning doimiy oqimlari ham o‘zanda vaqtincha oqadigan suvlar bajaradigan ishlarni bajaradi. Daryo suvlari to‘xtamasdan, uzoq vaqt davomida harakatda bo‘ladi. Shu xususiyati bilan vaqtinchalik oqar suvlardan farqlanadi. Vaqtinchalik oqar suvlar ayrim vaqtlardagina – kuchli yomg‘ir yog‘ganda va qorlar eriganda harakatga kelib, ma’lum ishni bajaradi.

Yer yuzasiga tushayotgan atmosfera yog‘inlari relyefning nishabligi bo‘yicha pastlik tomon harakatlanib – jilg‘a, soy, jar va balkalardan chiqib, o‘zaro qo‘shilib, doimiy oqar suvlar – daryo suvlarini hosil qiladi. Yer yuzasida yomg‘ir va qor suvlari hamda ularga qo‘shilgan mayda suv jilg‘alarini o‘z ichiga olgan maydon daryo suvining yig‘ilish havzasi deb ataladi.

Daryo o‘zanlarini to‘ldirib oqayotgan suvlar juda katta geologik ishni bajaradi: 1) tog‘ jinslarini yemiradi – daryo eroziyasi sodir bo‘ladi; 2) yemirilgan mahsulotlar ko‘chirilib, oqizib ketiladi – transportirovka bo‘ladi; 3) yemirilgan materiallar cho‘kadi – akkumulatsiya yuzaga keladi.

Daryoning erozion faoliyati. Tog‘ jinslariga suvning dinamik ta’siri natijasida eroziya amalga oshadi. Bundan tashqari, daryo suvi oqimi oqizib kelayotgan zarralar, jins bo‘laklari tog‘ jinslarini tirnab parchalaydi, bir vaqtning o‘zida bo‘laklarning o‘zi ham parchalanadi va ular daryo tubini ham yemiradi. Shuningdek, daryo suvlari tog‘ jinslarini eritadi.

Yeroziya mahsulotlarini ko‘chirib, oqizib ketish har xil usulda: erigan holda; muallaq holda; zarralarni daryo tubida yumalatish va sakratish bilan bajariladi. Daryo suvi nuragan materiallarning 25-30% ni eritma holida, chang-gilli va mayin qum zarrachalarini muallaq holida oqizadi.

Materiallarning oqizib ketilishi suvning oqim tezligiga bog‘liq bo‘lib, u quyidagicha kechadi: 0,3 m/s gacha bo‘lganda mayin qumlarni, 0,6 m/s – yirik qumlarni, 1,0 m/s – mayda toshlarni, 1,2 m/s – kattaligi tuxumdek bo‘lgan toshlarni, 2,0 m/s – 10 sm gacha bo‘lgan toshlarni, 2,4 m/s – 20 sm gacha bo‘lgan toshlarni oqizib ketaoladi.

Suv oqizadigan tog‘ jinslari bo‘lagining o‘lchami, daryo oqimi tezligining oltinchi darajasiga proporsionaldir, u esa o‘z navbatida o‘zanning ko‘ndalang qiyaligiga proporsionaldir. Shuning uchun tog‘ daryolari diametri bir necha metr bo‘lgan xarsang toshlarni yumalatib, oqizadi.

Ma’lum sharoitlarda daryo suvlari tarkibidagi bo‘lakchalar va zarrachalar cho‘kadi va yotqiziqlar hosil qiladi. Bunday yotqiziqlar allyuvial yotqiziqlar deb ataladi.

Daryo suvlarining erozion va akkumulyativ faoliyati suv massasiga, oqim tezligi va harakatlanish yo‘siniga, o‘zanning nishabligiga, uning tor yoki kengligiga, toshqin suvlar hajmiga, o‘zandagi va qirg‘oqdagi jinslarning mustahkamligiga va boshqalarga bog‘liq. Eroziya natijasida tub jinslar o‘yilib, chuqur daralar yoki daryo vodiysi hosil bo‘ladi. Vodiy kesimining holati, daryo suvining erozion faoliyatiga – eroziya bazisiga bog‘liq. Eroziya bazisi deb daryo kelib quyiladigan dengiz, ko‘l yoki boshqa suv havzasining sathi tushuniladi. Yuvilish doimo suv havzasi sathigacha davom etadi.

Masalan, Amudaryoning Orol dengiziga quyilish joyi uning asosiy eroziya bazisidir. Shuningdek, mahalliy eroziya bazisi ham keng tarqalgan. Ularga oqimning bo‘ylama kesimining ilon izi ko‘rinishida egilib-bukilib oqishi misol bo‘laoladi. Tog‘lik va tog‘oldi maydonlaridagi suvi oqib chiqadigan ko‘llar sathi ularga quyiladigan daryolar uchun mahalliy eroziya bazisi hisoblanadi. Eroziya natijasida suv oqizib ketgan material yonbag‘irlik etagida yotqiziladi. Agar ushbu material quruqlikda yotqizilsa, relyefning qiya holatidagi akkumulyativ shakli – yoyilma konusi shakllanadi, agar dengiz yoki ko‘lga yotqizilsa, suvning quyilish joyida delta hosil bo‘ladi. Daryo vodiysining o‘yilib chuqurlashishi uch bosqichda sodir bo‘ladi.

Birinchi bosqichda daryoning tubi katta nishablikka, oqimi esa katta tezlikka ega bo‘ladi, bunday holatda o‘zan tubi eroziyasi jadal rivojlanadi. Oldin chuqurligi 0,5-1 m, kengligi 1-2 m li ariqchalar, keyinchalik esa suv o‘zanini o‘yishi, yemirishi va o‘pirishi natijasida uzunligi bir necha kilometr, eni 10-30 m, chuqurligi 20-30 m ga yetadigan jarliklar hosil bo‘ladi. Suv tarkibidagi zarralarning ko‘pgina qismi dengiz havzasiga oqib boradi. Bu bosqichda tog‘ daryolari, ya’ni yosh daryolar rivojlanadi. O‘zan maksimal chuqurlikka yaqinlashgan sari, daryo o‘zining oxirgi rivojlanish bosqichiga o‘ta boshlaydi. Daryoning katta qismining nishabligi kichik bo‘ladi, suv oqimi tezligi pasayadi. Asta-sekin o‘zanning muvozanati paydo bo‘la boshlaydi. Bundan keyin daryo tubi eroziyasi yon eroziya bilan almashinadi, daryo o‘zining qirg‘oqlarini yemira boshlaydi. Vodiylar keng, sokin qiyali bo‘ladi. Chaqiq materiallarning asosiy qismi o‘zanga cho‘kadi, daryo sayozlanadi.

Daryoning rivojlanish bosqichlarining ketma-ketligi yer po‘stining tektonik harakati natijasida buziladi, chunki bunday harakatlar ta’sirida daryoning eroziya bazisi yoki boshlanish qismi joylashgan maydonlarning balandligi o‘zgaradi. Eroziya bazisining pastga tushishi yoki boshlanish qismining ko‘tarilishi, daryo tubi eroziyasining qayta tiklanishiga olib keladi. Vodiylar yana chuqurlashadi va daryoning rivojlanish bosqichlari qaytariladi. Eroziya bazisining ko‘tarilishi yoki daryoning boshlanish qismining pasayishi oqim tezligini susaytiradi, vodiylarda yotqiziqlar akkumulatsiyasi kuchayadi. Daryo tez «qariy» boshlaydi.

Daryo vodiysining tuzilishi. Daryo vodiylari tuzilishi, shakli, o‘lchami bo‘yicha xilma-xildir. Buni uning ko‘ndalang kesmida yaqqol ko‘rish mumkin. Vodiylar simmetrik va asimmetrik bo‘lishi mumkin (9.9-rasm).

Asimmetrik vodiylar Yerning aylanishi bilan bog‘liq bo‘lib, oqimi meridional yo‘nalishda bo‘lgan tekislikda oquvchi daryolarga (yoki uning ma’lum qismiga) xosdir.

Topografik xaritalarda daryo vodiysining asimmetriyasi va suv ayirg‘ichi aniq ifodalanishi kerak. Buning uchun gorizontallar va maxsus shartli belgilardan foydalaniladi. (1-ilova, 37).

Daryo vodiylari quyidagi elementlardan iborat: vodiy tubi, o‘zani, poymasi (qayiri) va terrasalar (9.10-rasm).

Vodiy tubi ikki yonbag‘irlar tagida joylashgan vodiyning eng past qismidan iborat. O‘zan – vodiyning suv oqimi joylashgan qismi. Oqimning ko‘ndalang kesimi uning ochiq qismi deyiladi.

Daryo o‘zani kengaygan sari suv oqimi sekinlashib, cho‘kindilar cho‘ka boshlaydi. Avval og‘irligi katta bo‘lgan shag‘al, qum va so‘ngra gil (il)lar cho‘kadi.

9.9-rasm. Daryo vodiysining ko‘ndalang kesimi: a-simmetrik; b-asimmetrik.

9.10-rasm. Daryo vodiysi tuzilishining elementlari: 1– tub jinslar; 2-yonbag‘ir; 3-o‘zan; 4-poyma-qayir; 5– poyma ustidagi birinchi terrasa; 6– poyma ustidagi ikkinchi terrasa; 7– eski o‘zan; 8– vodiy tubi.

O‘zanga yaqin birinchi supa poyma yoki qayir terrasasi deyiladi. Suv toshqini vaqtida qirg‘oqdan ko‘tarilib chiqqan suv uni qisman yoki butunlay bosadi. Poyma ustidan ma’lum balandlikkacha poyma usti terrasasi deb ataladigan birinchi, uning ustidan ikkinchi, uchinchi va keyingi terrasalar tik yoki qiyalangan holatda ko‘tarilib turadi. Daryo vodiylarini tavsiflashda ba’zida talveg termini (ya’ni vodiyning eng chuqur nuqtasini birlashtiruvchi shartli chiziq) ishlatiladi. 9.11-rasmda poymaning tuzilishi ko‘rsatilgan.

Qadimgi o‘zan hamma tomonidan ajratilgan, qoplangan eski daryo o‘zani bo‘lib, unda suv oqmaydi, balki ko‘lga o‘xshab doimo saqlanib turadi.

9.11-rasm. Poymaning tuzilish sxemasi (E.V. Shanser bo‘yicha): A– o‘zan; V-poyma; S-qadimgi o‘zan; D– o‘zan oldidagi ko‘tarilma; N– suvning ko‘tarilgan sathi; h-suvning pasaygan sathi; M-allyuvial yotqiziqlarning mo‘tadil qalinligi (o‘zan allyuviysi); 1– yirik donador qum, graviy, shag‘al; 2– mayda va mayin zarrali qum; qadimgi allyuviy; 3-torf; poyma allyuviysi; 4– suglinok.

Poymaning qirg‘oq qismida o‘zan bo‘ylab, qumlardan tarkib topgan o‘zanoldi ko‘tarilmasi hosil bo‘ladi. Poymaning markaziy qismining yuzasida irmoqchalar, qadimgi o‘zan, ko‘l va eski o‘zanoldi ko‘tarilmalari hosil bo‘ladi.

Terrasalar va ularning turlari. Daryoning o‘z yotqiziqlari ichiga o‘yib kirishi natijasida uning ikki qirg‘og‘ida supachalar-terrasalar hosil bo‘ladi. Eroziya bazisi pasayishining qayta-qayta takrorlanishidan daryo vodiysining ikki qirg‘og‘ida har xil balandlikda bir qancha zinasimon terrasalar paydo bo‘ladi (9.12-rasm).

Terrasalar ko‘ndalang va bo‘ylama bo‘ladi. Кo‘ndalang terrasalar daryo vodiysiga ko‘ndalang joylashgan bo‘lib, sharsharalar, ostonalar paydo qiladi. Daryo suvi o‘z harakati davomida qattiq va yumshoq tog‘ jinslarini yuvadi, yumshoq jinslar tez yuvilsa, qattiqlari – yuvilishga o‘ta chidamli bo‘lib, terrasa shakliga kiradi va balandligi bir necha o‘n metr keladigan ostonalar va sharsharalar hosil qiladi. Sharsharalar, ko‘pincha tog‘ daryosi va soylarida hosil bo‘ladi. Masalan, Кavkaz, Oltoy, Shveysariya, Chotqol, Pskom, Norin tog‘larida sharsharalar ko‘p. Shimoliy Amerikadagi Niagara sharsharasi 50 m balandlikdan, Afrikadagi Zambezi daryosidagi Viktoriya sharsharasi 130 m balandlikdan pastga tushadi. Bir daryoda bir va bir necha ostona va sharsharalar bo‘lishi mumkin. Ular eroziya jarayonining qanday tezlikda borayotganidan dalolat beradi.

9.12-rasm. Daryo bo‘yi vodiysining rivojlanish holati aksi va poyma usti qavatlarining hosil bo‘lishi: A-birinchi bosqich; B– ikkinchi bosqich; D– uchinchi bosqich.

Bo‘ylama terrasalar daryoning ikki qirg‘og‘ida gorizontal yoki biroz qiya holda, supa shaklida maydonlar hosil qiladi. Ular poyma ustidagi terrasalar deb ataladi. Har bir poyma ustidagi terrasa, o‘z vaqtida poyma bo‘lgan. Vodiy tubi chuqurlashgan sari poyma ustidagi terrasalar ko‘tarilib boraveradi. Daryo terrasalari turli balandliklarda joylashgan bo‘lib, ularning soni 5-10 ta ayrim joylarda 15 tagacha yetishi mumkin.

Har bir terrasa balandligi va kengligi bilan o‘lchanadi. Balandligi bir metrdan o‘n metrgacha, kengligi bir necha metrdan o‘nlab metrgacha, ba’zan bir necha kilometrgacha ham bo‘lishi mumkin. Bo‘ylama terrasalar ularni tashkil etuvchi materiallariga va ularning tuzilishiga qarab uch tipga bo‘linadi: erozion, tub (sokolli) va akkumulyativ (9.13– rasm).

9.13-rasm. Poymausti terrasalari tipi: a– erozion; b-sokolli; d– akkumulyativ; 1– o‘zan; 2-poyma; 3-poyma ustidagi birinchi terrasa; 4-poyma ustidagi ikkinchi terrasa; 5-tub jinslar.

Erozion terrasalar tub jinslarning yuvilib o‘yilishidan hosil bo‘lib, daryo rivojining birinchi bosqichida paydo bo‘ladi va asosan tog‘ daryolarida yoki uning yuqori oqimlarida uchraydi. Erozion terrasalar kichik qatlamli allyuvial yotqiziqlar bilan qoplangan bo‘lsa, tub sokolli terrasa deb ataladi.

Akkumulyativ terrasalar tub jinslar ustida yoki uning o‘yilishidan hosil bo‘lgan (9.13, 9.14-rasmlar) bo‘lishi mumkin.

9.14-rasm. Poymausti allyuvial terrasalarining ko‘rinishi: a-tub jinslar ustida hosil bo‘lgan; b– o‘yilishdan hosil bo‘lgan; 1-o‘zan; 2– poyma; 3-5-poyma ustidagi terrasalar; 6– tub jinslar.

Daryo avval tub jinslarni o‘yib, vodiy hosil qiladi, ma’lum davrdan keyin o‘zi hosil qilgan vodiyni allyuvial yotqiziqlar bilan to‘ldiradi. Eroziya bazisining o‘zgarishi bilan eroziya kuchayadi, natijada daryo o‘z o‘zanini o‘yaboshlaydi. Oldingi yotqiziqlar yuqorida qolib, terrasa hosil bo‘ladi. Bu jarayonning ketma-ket qaytarilishi bir nechta terrasaning hosil bo‘lishiga olib keladi (9.14-rasm).

Eroziya kuchayishi sababli oldin yotqizilgan allyuviyning bir qismi o‘yilib yuviladi va yangi allyuviy qadimgi allyuviylar ustiga yotqiziladi.

Daryo vodiylarining tiplari. Daryo vodiylari ko‘ndalang kesmining ko‘rinishiga ko‘ra: tor va keng daralar, kan’onlar, V– simon, U-simon, tog‘arasimon, yashiksimon, trapetsiyasimon va terrasasimon shakllarga bo‘linadi.

Tor daralar chuqurlash eroziyasi ta’sirida hosil bo‘ladi. Tik va osilib turuvchi devorlari bo‘lib, devorlari bir-biridan bir necha metr masofada joylashishi mumkin, chuqurligi bir necha o‘n metrdan bir necha yuz metrgacha bo‘ladi. Go‘yoki ular mustahkam tog‘ jinslarini «arralab» ochilgan keng yoriqlarga o‘xshaydi. Tor daralar asosan tog‘li rayonlarda uchraydi. Tor daralar topografik xaritalarda tub tik qoyalarni ifodalovchi shartli belgilar bilan ifodalanadi, uning chuqurligi raqam bilan ko‘rsatiladi (1-ilova, 28).

Кan’onlar ham tor daralar kabi hosil bo‘lib, chuqurligi kengligiga nisbatan o‘nlab, yuzlab marta katta bo‘ladi (kengligi tubidagi ikki yonbag‘ir orasidagi masofa bilan belgilanadi). Daryo o‘zani kan’onning tubini to‘liq egallaydi. Кan’onlar ham tub jinslar tarqalgan tog‘li rayonlarga va baland joylarga xosdir. Кan’onlar topografik xaritalarda shartli belgilar va gorizontallar bilan ifodalanadi, raqamda chuqurligi ko‘rsatiladi (1-ilova, 29). Кeng daralar kan’onlardan farqli o‘laroq, bir xil qavariq yonbag‘irli bo‘lib, uning past qismida yonbag‘irning qiyaligi ortadi, chunki kan’onning tubini to‘liq egallagan daryoning chuqurlash eroziyasi jaddalli bo‘ladi. Topografik xaritalarda keng daralar tik tub qoyalarni ko‘rsatuvchi shartli belgilar va gorizontallar bilan ifodalanadi. Daralar tog‘li rayonlarda keng tarqalgan bo‘lib, chuqurlash eroziyasining jadal rivojlanayotganini ko‘rsatadi (1-ilova, 30).

V-simon vodiylar kan’onga o‘xshab ketadi, lekin uning yonbag‘irlari tik, to‘g‘ri chiziqli bo‘ladi. Ular asosan nam iqlimli rayonlarda va yonbag‘irlarda chuqurlash eroziyasi bilan yemirish jarayoni bir xil bo‘lgan sharoitda hosil bo‘ladi. Ular topografik xaritalarda gorizontallar yordamida ifodalanadi va gorizontal chizig‘i vodiy tubini kesib o‘tganda o‘tkir burchak hosil qiladi (1-ilova, 31). Bunday vodiylar shakli xilma-xil bo‘lib, tog‘li rayonlarda, tepalik joylarda uchraydi.

Yonbag‘irlari egilgan vodiylar U-simon shaklli vodiy deb ataladi. Vsimon vodiylardan farqi, U-simon vodiylar yonbag‘irlarining yuqori qismi juda tik bo‘ladi. Daryo suvlari bunday vodiylar tubini to‘liq egallamaydi, balki uning bir qismini band qilishi mumkin, natijada yonbag‘ir asosida yig‘ilgan nurash materiallarini suv yuvib ketishga ulgura olmaydi. Bunday vodiylar muzliklarning geologik ishi natijasida ham hosil bo‘ladi. U-simon vodiylarni topografik xaritalarda ifodalashda yonbag‘irlarining yuqori qismi tub tik qoyalar kabi shartli belgilar bilan ko‘rsatiladi, pastki qismi esa gorizontallar bilan ifodalanadi (1-ilova, 32).

Tog‘orasimon vodiylar U-simon vodiylarning bir shakli bo‘lib, chuqurligiga nisbatan tubi kengligining kattaligi bilan farq qiladi. Bunday vodiylar, asosan muzliklarning harakatlanishi natijasida hosil bo‘ladi. Bular ham, oldingi tipdagi vodiylar kabi topografik xaritalarda ifodalanadi (1-ilova, 33).

Yashiksimon vodiylar yonbosh eroziya ta’sirida hosil bo‘ladi. Tog‘orasimon vodiylarga o‘xshash bo‘lib, yonbag‘irlari uncha baland emas, ammo tik bo‘lib, tubi yassi, ya’ni poymadir. Suv toshqinida yuzasi suv bilan qoplanadi. Bunday vodiylarni topografik xaritalarda ko‘rsatishda yonbag‘irlari shartli belgilar bilan, tub relyefi esa gorizontallar yordamida ifodalanadi. Gorizontallar vodiy o‘qiga perpundikular holda o‘tkaziladi, tubini esa nisbatan to‘g‘ri chiziqli bo‘lib kesib o‘tadi (1-ilova, 34).

Trapetsiyasimon vodiylar oldingi vodiyga o‘xshash bo‘lib, ba’zida yashiksimon vodiy bilan qo‘shib ko‘rsatiladi. Ammo bu vodiyning kesimi ochiqroq, yonbag‘iri kichik nishabli, tubi keng va yassidir. Topografik xaritalarda gorizontallar bilan ifodalanadi (1-ilova,35).

Terrasasimon vodiylarning ko‘ndalang kesimi o‘ta murakkab bo‘lib, yonbag‘irlarida tekis maydonlar va tik qiyaliklar almashinib turadi. Bunday vodiylar jadal chuqurlash eroziyasi bilan yonbosh eroziya davrlarining almashinib turishidan va oqiziqlar akkumulatsiyasining kuchayishidan ham hosil bo‘ladi. Terrasasimon vodiylar topografik xaritalarda gorizontallar (asosiy va qo‘shimcha kesimlar yordamida) va shartli belgilar bilan ifodalanadi (1-ilova, 36).

Asimmetrik vodiylarning bir yonbag‘ri tik, ikkinchisi yassi bo‘lib, keng tarqalgandir. Asimmetriklik vodiyning kichik qismida ifodalanishi mumkin, ko‘pincha daryo qirg‘oqlarining notekis yuvilishidan yuzaga keladi. Vodiylar asimmetriyasi topografik xaritalarda gorizontal chiziqlar, shartli belgilar va simmetrik vodiylar uchun ishlab chiqilgan boshqa usullar bilan ifodalanadi.

Shunday qilib, Yer yuzasi relyefining hosil bo‘lishida va qayta tuzilishida oqar suvlarning o‘rni juda ulkandir. Har xil shaklli va o‘lchamli daryo, kichik daryo, soy vodiylari va vaqtincha oqar suvlar o‘zaro birlashib, relyeflarning o‘ziga xos yemirilishini va buzilishini belgilaydi. Relyefda u yoki bu shakllarining ustunligiga bog‘liq holda: uning tabaqalanish turlariga ko‘ra (vodiyli, balkali, jarli va ularning qo‘shilishidan hosil bo‘lgan); o‘yish chuqurligiga ko‘ra (chuqur, o‘rtacha va mayda) va bunday shakllarning rivojlanish darajasiga ko‘ra har xil tiplarga ajratish mumkin.

Daryo va soy suvlarining faoliyatlaridagi yana bir muhim narsa shuki, ular transport tarmog‘i hisoblanadi. Suv orqali relyefning yuqori qismidan past tomoniga qarab yemirilgan mahsulotlar ko‘chirilib oqizib ketiladi, ya’ni quruqlikdan dengiz va okeanlarga olib boriladi (quruqlikdan oqib chiqmaydigan oqar suvlardan tashqari). Materiallarni doimiy yuvib oqizish natijasida daryolarning yuqori havzalari pasayadi. Masalan, keyingi 100 yilda Nil daryosining yuqori havzasi 0,1 m ga, Amudaryoda – 0,48 m ga, Iravadi daryosida 0,5 m ga pasaygani aniqlangan. Daryo suvlari ko‘chirib oqizadigan materiallarning hajmi juda katta bo‘lib, uning miqdori har xil omillarga bog‘liqdir. Masalan, O‘rta Osiyo tog‘ daryolarining 1m³ suvi 5000-10000 g gacha mineral massasini oqizadi. Lekin tekisliklarda bu ko‘rsatkich 50g/m³ tushib qoladi. Chunki tog‘lardan oqiziladigan materiallarning asosiy massasi tog‘oldi tekisliklarida cho‘kib, yotqiziqlar hosil qiladi. Natijada hosil bo‘lgan ichki deltalarning o‘zaro qo‘shilishidan yotqiziqlar juda katta prolyuvial tekisliklarni barpo etadi.

Markaziy Osiyo daryolari okeanlarga yetib bormaydi va ular ichki havzalarda tugaydi, ko‘p qismi qumlarga shimilib ketadi va ekinlarni sug‘orishga sarflanadi. Nam iqlimli zonalardagi daryolar suvi Dunyo okeanlariga borib qo‘shiladi. Ular har yili 16 mlrd. tonnagacha qattiq moddalarni va 2,7 mlrd. tonnagacha eritma moddalarni okeanga yetkazadi. Bu materiallarning bir qismi daryo deltalarida yotqiziladi va allyuvial yotqiziqlar hisobiga quriqlik maydoni kengayadi, qolgan qismlari dengiz tublariga cho‘kadi. Ana shunday katta ishlar natijasida tog‘lar ustida denudatsion tekisliklar hosil bo‘ladi, bu tekisliklar ichida mustahkam jinslardan tashkil topgan tepaliklar ko‘tarilib turadi. Botiqlarga cho‘kindilar yotqizilib, juda tekis maydonlar hosil bo‘ladi. Shunday qilib, oqar suvlarning geologik faoliyati natijasida Yer yuzasi tekislanib, maydoni juda katta bo‘lgan tekisliklar hosil bo‘ladi.

Erozion va akkumulyativ shaklli relyeflar keng tarqalgan, shuning uchun xaritalar tuzishda va ularni rasmiylashtirishda relyeflarga xos xususiyatlarni to‘g‘ri ko‘rsatish ham xarita tuzuvchining asosiy vazifasiga kiradi.

Oqar suvlar ta’sirida hosil bo‘lgan relyef shakllari va elementlarini xaritalarda ifodalash uchun izogipslar-gorizontallardan va maxsus ishlab chiqilgan shartli belgilardan faydalaniladi (1 va 2– ilovalar).

Yirik masshtabli topografik xaritalarda relyefning katta-kichik elementlari va tafsilotlarini ifodalash zarur bo‘ladi. Кichik masshtabli xaritalar tuzishda relyef shakllarini saralash, ya’ni kichik shakllar va daryolarni, yonbag‘irlar, ularning ayrim mayda qismlarini qisqartirish kerak bo‘ladi. Lekin erozion jarayonning asosiy yo‘nalishlarini ifodalash (masalan, katta jarlarning o‘sish maydonini, daryo o‘zanlarining egribugriligini va hokazo) va ifodalanayotgan shakllarning muhim xususiyatlarini (vodiylarning asosiy kesimini, yirik jarlarni, terrasalarning balandliklarini va hokazo) saqlab qolish muhimdir.

Yer po‘sti tog‘ jinslari qatlamlarining yoriqlari va g‘ovaklarida joylashgan va yer yuzasidan pastda joylashgan suvlar yer osti suvlari deb ataladi. Ularning paydo bo‘lishini, joylashish sharoitini, harakat qonunini, fizik xossalarini va kimyoviy tarkibini hamda ularning atmosfera va yer usti suvlari bilan bog‘liqligini gidrogeologiya fani o‘rganadi. Yer osti suvlari xalq xo‘jaligini suv bilan ta’minlashda muhim ahamiyatga ega bo‘lsa ham, xalq xo‘jaligiga katta zarar ham keltiradi. Yer osti suvlari o‘zining harakat jarayonida ma’lum geologik ishni ham bajaradi. Ularning ta’sirida yer qobig‘ida bo‘shliqlar, o‘pirilishlar, g‘orliklar, yer ustida sho‘rxok va botqoqliklar hosil bo‘ladi, natijada relyef shakllari o‘zgaradi.