Текст книги "Seçilmiş əsərləri"

Mən bu evə kələndə ilk günlərdən görürdüm ki, mənim gəlişimə hətta sevinir. O vaxt hələ onun bir uşağı vardı, bir ildi ki, ana olmuşdu. Lakin elə mənə də öz doğma qızı kimi baxırdı. Mənimlə öz uşağı arasında heç bir fərq qoymurdu. O necə də həvəslə məni tərbiyə etməyə başladı! İlk vaxtlarda elə tələsirdi ki, hətta madam Leotar ona baxanda qeyri-ixtiyari gülümsünürdü. Doğrudan da, biz hər şeyə birdən başladıq, buna görə də bəzən bir-birimizi başa düşmürdük. Misal üçün, özü mənə dərs deməyə başladı. Birdən-birə o qədər dərs keçirdi ki, elə müxtəlif şeylərdən danışırdı ki, bunun nəticəsi ancaq tələsiklik, qızğınlıq, məhəbbətdən doğan səbirsizlikdən başqa bir şey deyildi, mənə də xeyri çox az olurdu. Əvvəlcə öz bacarıqsızlığından məyus oldu; lakin biz onun hərəkətlərinə güləndən sonra yenidən başladı. Aleksandra Mixaylovna hətta özünün ilk müvəffəqiyyətsizliyinə baxmayaraq, madam Leotarın üsuluna qarşı cürətlə etiraz edirdi. Onlar gülə-gülə mübahisə edirdilər, lakin mənim yeni tərbiyəçim hər hansı bir üsula qarşı qəti surətdə düşmən kəsilərək deyirdi ki, biz əsl yolu qarasına, fəhmlə tapacayıq. Başımı müxtəlif quru məlumatla doldurmağın mənası yoxdur. Bütün müvəffəqiyyət ancaq mənim daxili meyllərimin tapılıb aşkara çıxarılmasındadır və məndə təhsilə maraq, həvəs oyadılmasındadır, – o haqlı idi, çünki, doğrudan da, müvəffəqiyyət qazanırdı. Əvvəla, elə başlanğıcdan şagirdlə tərbiyəçi rolları tamam aradan götürüldü. Biz iki rəfiqə kimi məşğul olurduq. Hətta bəzən elə olurdu ki, mən onun qurduğu hiyləni başa düşməyərək, özüm Aleksandra Mixaylovnanı öyrətməyə başlayırdım. Beləliklə, çox vaxt aramızda mübahisə düşürdü. Mən qızışır, gücüm gəldikcə çalışırdım ki, özüm başa düşdüyümü sübut eləyim. Bu qayda Aleksandra Mixaylovna hiss edilmədən gətirib məni doğru yola çıxarırdı. Ancaq elə olurdu, biz həqiqəti aşkara çıxaran kimi Aleksandra Mixaylovnanın hiyləsini başa düşürdüm. Çox vaxt saatlarla çəkən məşğələlərin, onun göstərdiyi səyi, saatlarla vaxtını mənə qurban verməsini ölçüb-biçərək, hər dərsdən sonra min-nətdarlıq hissi ilə onun boynuna atılır və bərk-bərk qucaqlayırdım. Mənim bu həssaslığım onu təəccübləndirir və son dərəcə mütəəssir edirdi. O mənim keçmişimlə maraqlanır, başıma gələnləri öz dilimdən eşitmək istəyirdi və hər dəfə mənim hekayətimdən sonra mənə qarşı daha nəvazişkar və ciddi olurdu; ona görə ciddi olurdu ki, mənim bədbəxt uşaqlığım onda rəğbət hissindən başqa, deyəsən, nə isə bir hörmət hissi də doğururdu. Mənim etiraflarımdan sonra biz adətən oturub uzun-uzadı söhbət edirdik, bu söhbətlər vaxtı o mənim keçmişimi özümə izah edirdi, buna görə də mən həqiqətən öz həyatımı sanki yenidən yaşayır və bir çox təzə şeylər öyrənirdim. Madam Leotar çox vaxt bu söhbətləri həddən artıq ciddi hesab edirdi və mənim qeyri-ixtiyari göz yaşlarımı görəndə, belə söhbətlərin tamamilə yersiz olduğunu deyirdi. Mən isə tamamilə əksinə düşünürdüm, çünki bu dərslərdən sonra nə isə yüngülləşir və xoşhallıq duyurdum, sanki həyatımda heç bir bədbəxtlik olmamışdı. Bundan əlavə, gündən-günə özünü mənə daha çox sevdirdiyi üçün Aleksandra Mixaylovnaya böyük minnətdarlıq hiss edirdim. Madam Leotarın heç ağlına da gəlməzdi ki, əvvəllər qəlbimdə baş qaldıran yanlış və coşqun hisslər yavaş-yavaş düzəlib ahəngdarlaşır, başdan-başa yara içində olan uşaq qəlbimi sonsuz dərəcədə ağrıdan, yersiz-səbəbsiz kin-küdurətlə dolduran zərbələrin hansı tərəfdən dəydiyini başa düşmədiyimdən mənə qanlı göz yaşları tökdürən hissləri yavaş-yavaş unuduram.

Biz səhər açılan kimi ikimiz də uşaq otağına gələr, körpəni yuxudan oyadar, geyindirər, yerini təmizləyər, yedizdirər, əyləndirər və ona danışmaq öyrədərdik. Nəhayət, uşaqdan ayrılıb işə başlayardıq. Biz çox şeylər öyrənirdik, ancaq bunun nə kimi bir elm olduğunu demək çətin idi. Burada hər şey vardı, ancaq eyni zamanda da müəyyən bir şey də yoxdu. Biz oxuyurduq, bir-birinə təəssüratlarımızı danışırdıq, sonra kitabı bir yana qoyub, musiqiylə məşğul olurduq. Beləliklə də saatlar hiss edilmədən ötüb-keçirdi. Axşamlar Aleksandra Mixaylovnanın dostu B., madam Leotar gəlirdilər; çox vaxt incəsənət, həyat (bizim mühitdə həyatı yalnız başqalarının sözündən bilirdik) varlıq, ideallar, keçmiş və gələcək haqqında qızğın söhbətlər edirdik və gecə yarısına qədər otururduq. Mən də diqqətlə qulaq asır və başqaları ilə birlikdə qızışır, gülür, ya da mütəəssir olurdum. Elə atama və ilk uşaqlıq illərimə aid olan məsələləri təfsilatı ilə mən bu söhbətlər vaxtı öyrənmişdim. Beləliklə, get-gedə böyüyürdüm; mənə müəllimlər tuturdular, əlbəttə, Aleksandra Mixaylovna olmasaydı, mən o müəllimlərdən heç bir şey öyrənə bilməyəcəkdim. Misal üçün, əgər coğrafiya müəlliminə qalsaydı, mən xəritədə şəhər və çayları axtara-axtara kor olacaqdım. Aleksandra Mixaylovna ilə isə biz elə səyahətlərə çıxırdıq ki, elə ölkələrdə olurduq ki, o qədər qəribə şeylər görürdük ki, elə sevincli dəqiqələr, əfsanəvi saatlar keçirirdik və ikimizin də həvəsi o qədər çox idi ki, nəhayət, onun oxuduğu kitablar bizim bu səyahətlərimizə qətiyyən bəs eləmirdi; yeni kitablar oxumağa məcbur olurduq. Tezliklə mən özüm coğrafiya müəlliminə xəritədəki yerləri göstərirdim. Ancaq hər halda etiraf etməliyəm ki, o, sona qədər məndən bir cəhətdən üstün qaldı. Bu da en və uzunluq dairələri haqqındakı mükəmməl və qəti məlumat idi. O, hansı şəhərin hansı en dairəsində olduğunu və burada neçə min, neçə yüz, hətta neçə adam yaşadığını dəqiq bilirdi. Tarix müəlliminin də pulu vaxtlı-vaxtında verilirdi; ancaq o gedən kimi biz Aleksandra Mixaylovna ilə tarixi öz bildiyimiz kimi öyrənməyə başlayırdıq; kitabları götürüb bəzən gecə yarısına kimi oxuyurduq, daha doğrusu, Aleksandra Mixaylovna oxuyurdu. Çünki senzor kimi lazım bildiyi yerləri oxumurdu. Mən bu oxunuşlardan sonra böyük bir sevinc hiss edirdim. İkimiz də elə fərəhlənirdik ki, sanki o qəhrəmanlar biz özümüz idik. Əlbəttə, biz sətirlərdən daha çox bu sətirlərin arxasındakı mənanı oxuyurduq; Aleksandra Mixaylovnanın bir də çox gözəl nağıl etmək qabiliyyəti vardı, elə danışardı ki, sanki oxuduqlarımızın hamısını öz gözü ilə görmüşdü. Nə eybi var, qoy mənim kimi bir uşaqla həyatında böyük ağrılar çəkmiş, qəlbi yaralanmış bir qadının gecə yarısına qədər oturub belə həvəslə kitab oxuması gülünc görünsün! Mən bilirdim ki, o, yanımda olanda dincəlir. Yadımdadır, bəzən onun üzünə baxır, qəribə tərzdə fikrə gedirdim, mən hiss edirdim, elə əvvəllər də ağlım bir şey kəsməyə başlayandan qabaq da həyatda baş verən bir çox hadisələri başa düşə bilirdim.

Nəhayət, on üç yaşım tamam oldu. Ancaq Aleksandra Mixaylovnanın səhhəti get-gedə pisləşirdi. O, daha çox əsəbi olmuşdu, kədərləndiyi vaxtlar olduqca uzun çəkirdi, əri də onunla artıq tez-tez görüşməyə gəlirdi. O, arvadının yanında, şübhəsiz, əvvəllər olduğu kimi, demək olar ki, danışmır, sərt və qaşqabaqlı otururdu. Özü də get-gedə daha çox otururdu. Onun taleyi məni daha artıq maraqlandırmağa başlamışdı. Artıq mənim uşaqlıq dövrüm qurtarırdı, məndə bir çox yeni təəssürat, müşahidə, maraq və hisslər oyanırdı; aydın məsələdir ki, bu ailədə olan sirr mənə get-gedə daha artıq əzab verirdi. Bəzən mənə elə gəlirdi ki, sirrin hansı cəhətini isə başa düşürəm. Bəzən də mən tamamilə biganə və süst olurdum, hətta məndə bir təəssüf hissi baş qaldırırdı və heç bir nəticəyə gələ bilmədiyim üçün marağımı unudurdum. Bəzən bu get-gedə daha tez-tez olurdu – məndə qəribə bir zəruriyyət əmələ gəlirdi. İstəyirdim ki, tək qalıb elə hey fikirləşim; mənim bu dəqiqələrim hələ vaxtı ilə valideynlərimin yanında yaşayarkən, hələ atama yaxınlaşmamışdan əvvəl, tamam bir il evimizin bir bucağında oturub fikirləşdiyim, düşünüb-daşındığım və nəhayət, özümün yaratdığım əfsanəvi təsəvvürlərin təsiri ilə vəhşiləşib adamayovuşmaz olduğum vaxtları xatırladırdı. Fərq bircə orasında idi ki, indi daha çox səbirsiz, daha kədərli, daha çox yeni şüursuz meyllər, daha çox hərəkətdə olmaq həsrəti var idi, daha çox kövrək olmuşdum. Buna görə də əvvəllərdə olduğu kimi indi bir məsələ ətrafında fikrimi toplaya bilmirdim. Aleksandra Mixaylovna da öz tərəfindən sanki get-gedə məndən uzaqlaşırdı. Bu yaşda mən artıq ona rəfiqə ola bilməzdim. Mən uşaq deyildim, mən həddən artıq çox şeylər soruşurdum və bəzən ona elə baxırdım ki, qabağımda başını aşağı salmalı olurdu. Bəli, qəribə dəqiqələr olurdu. Onun göz yaşlarına dözə bilmirdim. Çox vaxt ona baxanda gözlərim yaşla dolurdu. Özümü onun üstünə atıb qızğınlıqla qucaqlayırdım. O mənə nə cavab verə bilərdi? Mən hiss edirdim ki, artıq ona əziyyət verirəm. Lakin bir başqa vaxt bu çox ağır və kədərli vaxt idi – onun özü, nə isə bir ümidsizlik içində, əsəbiliklə məni qucaqlayır, sanki tənhalığına dözə bilmirmiş kimi məndə təskinlik axtarardı. Sanki mən onun nələr çəkdiyini başa düşürdüm, sanki bizim ikimiz də bir yerdə əziyyət çəkirdik. Buna baxmayaraq hələ də aramızda sirr qalırdı, bu aydın məsələ idi, belə dəqiqələrdə mən özüm ondan uzaqlaşmağa başlayırdım. Onunla bir yerdə qalmaq mənim üçün ağır idi. Bir də ki, musiqidən başqa bizi bir-birimizə bağlayan daha heç bir şey qalmamışdı. Lakin həkimlər ona musiqi ilə məşğul olmağı da qadağan etdilər. Bəs kitab? Bu ən çətin məsələ idi. O mənim üçün nə oxuyacağını qətiyyən bilmirdi. Şübhə yox idi ki, biz elə kitabın birinci səhifəsindəcə ilişib qalacaqdıq; çünki orada hər söz eyham, hər əhəmiyyətsiz bir cümlə müəmma kimi görünəcəkdi. Bizim hər ikimiz təklikdə qızğın, səmimi söhbətdən qaçırdıq.

Elə bu vaxt tale qəflətən və gözlənilmədən mənim həyatımı fövqəladə qəribə bir tərzdə dəyişdi. Mənim diqqətim, mənim hisslərim, qəlbim və beynim – hamısı gərgin bir qüvvə ilə, hətta, demək olar ki, əzmlə, birdən tamamilə başqa gözlənilməz bir fəaliyyətə başladı, mən özüm bunu hiss etmədən tamamilə yeni bir aləmə düşmüşdüm. Daha geriyə baxmağa, ətrafıma göz gəzdirməyə, fikrimdən dönməyə vaxtım yox idi; mən məhv ola bilərdim, hətta bunu hiss edirdim; lakin tamah qorxu hissindən daha güclü idi, buna görə də mən gözüyumulu, bəxtəbəxt hərəkət edirdim. Beləliklə, mənə əziyyət verməyə başlayan və böyük bir hərislik və uğursuzluqla çıxış yolu axtardığım həqiqətdən uzun müddət uzaqlaşdım. Məsələ bundan ibarət idi və özü də belə baş vermişdi.

Yemək otağının üç qapısı var idi: qapılardan biri böyük otaqlara, ikincisi mənim və uşaq otaqlarına, üçüncüsü də kitabxanaya açılırdı. Kitabxanadan da başqa bir yol vardı. Mənim otağımla bu yol arasında bircə iş kabineti yerləşirdi. Bu kabinetdə də adətən Pyotr Aleksandroviçin köməkçisi, eyni zamanda onun kağızlarının surətini çıxaran, onun əlinin altında işləyən, eyni zamanda həm katib, həm də vasitəçi hesab olunan adam otururdu. Kitabxananın və şkafların açarı onda olurdu. Bir dəfə nahardan sonra, o evdə olmayanda, mən həmin açarı yerdən tapdım. Qəlbimi maraq bürüdü. Tapıntımın köməyi ilə kitabxanaya girdim. Bura çox böyük, işıqlı bir otaq idi. Kitabla dolu səkkiz böyük şkaf düzülmüşdü. Kitablar olduqca çox idi. Onların əksəriyyəti Pyotr Aleksandroviçə, deyəsən, kimdənsə miras qalmışdı. Qalan hissəsini isə Aleksandra Mixaylovna toplamışdı. O həmişə kitab alırdı. Bu vaxta qədər oxumaq üçün mənə verilən kitabları böyük ehtiyatla seçirdilər, buna görə də çox şeyin mənə qadağan edildiyini və bir çox məsələlərin mənim üçün sirr kimi qaldığını asanlıqla başa düşdüm. Elə buna görə də mən qarşısıalınmaz bir maraqla, böyük qorxu və sevinc içində, nə isə xüsusi və anlaşılmaz bir hisslə birinci şkafı açdım və əlimə keçən ilk kitabı çıxartdım. Bu şkafa romanlar yığılmışdı. Onlardan birini götürüb şkafı bağladım, kitabı isə elə qəribə bir hiss, elə bir ürək döyüntüsü və təşvişlə öz otağıma apardım ki, sanki həyatımda böyük bir dəyişikliyin baş verdiyini əvvəlcədən hiss edirdim. Otağıma girən kimi qapını bağlayıb romanı açdım. Ancaq kitabı oxuya bilmirdim; çünki məni başqa bir fikir məşğul edirdi: mən əvvəlcə elə etməli idim ki, kitabxana həmişə mənim əlimdə qalsın, özü də heç kəsin xəbəri olmadan istədiyim vaxt, istədiyim kitabı götürməyə imkan olsun. Buna görə də mütaliədən alacağım zövqü daha münasib bir vaxta saxlayıb, kitabı aparıb yerinə qoydum, açarı isə gizlətdim. Mən açarı gizlətdim, bu həyatımda tutduğum ilk pis əməl idi. Mən bunun nəticəsini gözləyirdim; məsələ son dərəcə asanlıqla həll olundu; Pyotr Aleksandroviçin katibi və köməkçisi bütün axşamı və gecənin bir hissəsini əlində şam döşəmənin üstündə açarı axtardı, nəhayət, səhər çilingər çağırtdırmaq qərarına gəldilər. Usta da özü ilə gətirdiyi bir top açarın arasından yeni bir açar seçdi. Bununla da məsələ qurtardı, daha açarın itməsi barəsində heç kim bir söz eşitmədi: mən isə işi ehtiyat və hiyləgərliklə aparırdım: yalnız bir həftədən sonra, məndən heç kəsin şübhələnmədiyinə qəti əmin olandan sonra, kitabxanaya getdim. Əvvəla mən elə vaxt seçdim ki, katib evdə olmasın; ikincisi də kitabxanaya yemək otağından keçdim, çünki Pyotr Aleksandroviçin köməkçisi açarı cibində gəzdirsə də heç vaxt kitablara toxunmazdı. Buna görə də kitablar olan otağa girməzdi.

Mən böyük bir hərisliklə mütaliəyə başladım və tezliklə mütaliə tamam başımı qarışdırdı. Mənim bütün yeni tələbatım, son zamanlardakı meyllərim, mənim son dərəcə erkən inkişafımla əlaqədar tələbkarlıqla baş qaldıran, qəlbimdə belə narahatlıq və təlatümlə üsyan edən, yeniyetməlik dövrü ilə əlaqədar olan hələ qeyri-müəyyən arzularım, – bütün bunlar birdən-birə başqa, gözlənilmədən qarşımda açılan uzunmüddətli çıxış yoluna döndü, sanki bu yeni qida ilə tamamilə kifayətləndi, sanki özünə doğru yol tapdı. Tezliklə qəlbim və beynim elə məftun oldu ki, xəyalım o dərəcədə geniş qol-qanad açdı ki, elə bil bu vaxta qədər məni əhatə edən aləmi tamamilə unutdum. Sanki taleyin özü məni can atdığım, gecə-gündüz həsrətində olduğum yeni həyatın astanasına çıxartmışdı. Özü də məni bu əsrarəngiz yola çıxarmazdan əvvəl yüksəklərə qaldıraraq qarşımda duran gələcəyin əfsanəvi mənzərəsini, cəzbedici parlaq perspektivini göstərdi. Mən bu gələcəyi əvvəlcə kitablardan öyrənməli, arzularımda, ümidlərimdə və coşqun ehtiraslarımda, gənc qəlbimin şirin həyəcanlarında yaşamalı idim. Mən kitabları seçmir, əlimə keçən ilk əsərləri oxuyurdum, lakin tale məni qoruyurdu; bu vaxta qədər öyrəndiklərim və gördüklərim o qədər nəcib, ciddi idi ki, indi kitablarda təsadüf etdiyim hər hansı natəmiz bir səhifə məni yoldan çıxarda bilməzdi. Məni uşaqlıq sövqi-təbii, yaşımın azlığı və keçmiş həyatım mühafizə edirdi. İndi sanki şüurum birdən-birə keçmiş həyatımı işıqlandırırdı. Doğrudan da, demək olar ki, oxuduğum hər səhifə bir növ mənə tanış kimi gəlirdi, sanki burada yazılanları mən artıq çoxdan yaşayıb keçmişdim; sanki bütün bu ehtirasları, qarşımda belə gözlənilməz şəkildə, belə əfsanəvi tablolarda açılan bütün bu ehtirasları, bütün bu həyatı mən artıq keçirmişdim.

Doğrudan da, oxuduğum hər kitabda yeni taleyin qanunları, insan həyatına hökm eləyən, lakin bu həyatın müəyyən bir əsas qanunundan irəli gələn, insanın xilası, mühafizəsi və səadəti üçün şərt olan eyni macəraçılıq ruhu əks olunduğu halda, mən necə də həmin varlıqdan ayrılıb hissiyyata qapılmayaydım! Elə mən də bütün varlığımla elə bil özümü müdafiə hissindən yaranan bütün instinktlərimlə ürəyimə dammış bu qanunu tapıb aşkar etməyə çalışırdım. Elə bil ürəyimə nə isə bir şey dammışdı. Elə bil kim isə məni xəbərdar edirdi. Ürəyimdə baş qaldıran ümidlər gündən-günə daha da möhkəmlənirdi. Bununla bərabər hər gün oxuduğum kitablar incəsənətə xas olan böyük bir qüvvə ilə məni heyran edirdi. Dediyim kimi, xəyal aləmi mənim səbirsizliyim üzərində həddən artıq hakim kəsilmişdi. Açığını desəm, elə buna görə də mən ancaq xəyallarımla cürətli ola bilirdim, əslində isə instinktiv olaraq öz istiqbalımdan ehtiyat edirdim. Bunun üçün də əvvəlcədən öz-özümlə sazişə gəlmiş kimi, şüursuz olaraq hələlik yalnız xəyal aləmində, xülyalar içində yaşamaqla kifayətlənirdim. Çünki burada hakim özüm idim, bu aləm yalnız tamah, yalnız sevincdən ibarət idi, bəzən bədbəxtliyə də təsadüf edilirdisə bu ancaq qeyri-fəal, keçici şirin təzadlar yaratmaq və taleyin gözlənilməz dönüşləri üçün, beynimdə yaranan coşqun romanların xoşbəxt sonluğu üçün lazım idi. İndi mən o vaxtkı əhvali-ruhiyyəmi yalnız bu şəkildə başa düşə bilirəm.

Təsəvvür edin ki, əfsanədən ibarət olan belə bir həyat, məni əhatə edən varlıqdan tamamilə ayrılmış bir həyat düz üç il davam etmişdi.

Bu həyat mənim sirrimdir, düz üç il keçəndən sonra da bilmirdim ki, bu həyatım aşkara çıxsa qorxmalıyam, ya yox. Bu üç ilin ərzində keçirdiklərim mənə olduqca doğma və yaxındı. Bu xəyalların hamısında mən özüm böyük bir qüvvə ilə əks olunmuşdum. Hətta iş o dərəcəyə çatmışdı ki, əgər bir adam ehtiyatsızlıq edib qəlbimə girə bilsəydi, mənə təsadüfən nəzər salsaydı, bu yad nəzərdən özümü itirib, qorxa bilərdim. Bir də ki, evimizdəki adamların hamısı elə tənha, ictimaiyyətdən kənar, monastırda olduğu kimi elə sakit yaşayırdılar ki, qeyri-ixtiyari hər birimizdə özünə diqqət hissi inkişaf etməli, müstəqil nəticə çıxarmaq ehtiyatı yaranmalı idi. Mən də belə olmuşdum. Bu üç ilin ərzində ətrafımda heç bir şey dəyişməmişdi, hər şey əvvəlki kimi qalırdı. Yenə keçmişdə olduğu kimi, ailəmizdə cansıxıcı bir yeknəsəqlik var idi. İndi də öz-özümə fikirləşirəm ki, əgər mən öz sirrimlə məşğul olmasaydım, başım gizli fəaliyyətə qarışmasaydı, yəqin ki, bu yeknəsəqlik qəlbimi didim-didim edəcək və məni bu süst, cansıxıcı aləmdən canımı qurtarmaq üçün naməlum və narahat bir nəticəyə gətirib çıxaracaqdı. Ola bilsin ki, bu nəticə məni məhv edəcəkdi. Madam Leotar qocalmışdı və demək olar ki, öz otağından çıxmırdı; uşaqlar hələ balaca idi; B. son dərəcə darıxdırıcı adam idi. Aleksandra Mixaylovnanın əri isə yenə də əvvəlki kimi sərt, yenə də adamayovuşmaz, yenə də əvvəlki kimi fikri-zikri öz aləmi idi. Onunla arvadı arasındakı əvvəlki sirli münasibət yenə də davam edirdi. İndi bu münasibət mənim nəzərimdə get-gedə daha qorxunc, daha sərt bir şəkildə canlanır və Aleksandra Mixaylovnanın vəziyyəti məni get-gedə daha artıq qorxutmağa başlayırdı. Onun sevincsiz, rövnəqsiz həyatı gözlərimin qabağında get-gedə sönürdü. Səhhəti gündən-günə pisləşirdi, sanki onun qəlbinə bir ümidsizlik hakim kəsilmişdi; görünür o, nə isə anlaşılmaz, qeyri-müəyyən bir hissin ağırlığı altında idi, bu hissin nədən ibarət olduğunu heç onun özü də aydın dərk etmirdi, nə isə, bu dəhşətin ağırlığını hiss etsə də onun mənasını başa düşmür, lakin bunu məhkum həyatının labüd bir amili kimi qəbul edirdi. Nəhayət, onun qəlbi bu dəruni əziyyətlərin təsiri altında amansızlaşırdı; hətta onun təfəkkürü belə öz istiqamətini dəyişmiş, nə isə anlaşılmaz olmuş və kədərlənmişdi. Bu müşahidə mənə xüsusilə güclü təsir bağışlamışdı; mənə elə gəlirdi ki, mən yaşa dolduqca o məndən get-gedə daha çox uzaqlaşırdı, hətta onun məndən sirr saxlaması nə isə qəlbimdə dözülməz bir təəssüf hissi doğururdu. Hətta mənə bəzən elə gəlirdi ki, o məni heç sevmir; sanki ona mane oluram. Mən dedim ki, özüm qəsdən ondan uzaqlaşmağa başlamışdım və uzaqlaşdıqca elə bil mən də ondan sirr saxlamaq xəstəliyinə tutulmuşdum. Məhz buna görə də üç ilin ərzində başıma gələnləri qəlbimdə, arzularımda və ümidlərimdə, aldığım məlumatda və keçirdiyim coşqun həyəcanlarda yaranmış bütün şeylərin hamısını özümdə saxlayıb büruzə vermirdim. Beləliklə, biz bir-birimizdən sirr saxladığımız üçün, onu get-gedə daha çox sevsəm də sonra bir daha biz onunla yaxınlaşmadıq. Onun mənə nə dərəcədə bağlı olduğunu, qəlbindəki məhəbbət xəzinəsinin incilərini mənə necə sərf etməsini və mənə ana olmaq əhdini axıracan yerinə yetirməyə neçə çalışdığını xatırlayanda gözlərim yaşarır. Doğrudur, öz dərdi bəzən uzun müddət onun diqqətini məndən yayındırırdı, sanki məni unudurdu, bir də ki, mən özüm də onun nəzərlərindən yayınmağa çalışırdım. Elə buna görə də on altı yaşa necə çatdığımı, sanki heç kəs hiss etməmişdi. Lakin fikri aydınlaşanda və ətrafa daha iti nəzərlərlə baxanda Aleksandra Mixaylovna birdən-birə mənim barəmdə narahat olmağa başlayırdı; o tələsik məni otağımdan çağırtdırır, bütün günü məndən ayrılmadan, məni yoxlayıb öyrənmək istəyirmiş kimi, dərs və məşğələlərimə dair müxtəlif suallar verir, arzularımı, qəlbimdə baş qaldıran meylləri hiss edərək; görünür ki, yaşımın bu mərhələsinə çatmasından nigaran qalıb hazırkı dəqiqələrim, gələcəyim haqqında düşünürdü. Tükənməz bir məhəbbətlə, nə isə böyük bir pərəstişkarlıqla mənə kömək etməyə hazırlaşırdı. Lakin o məndən çoxdan ayrıldığı üçün bəzən çox sadəlövhcəsinə hərəkət edirdi, belə ki, mən onun məqsədini çox yaxşı başa düşür və hiss edirdim. Misal üçün, on altı yaşında ikən o, kitablarımı araşdırıb, nə oxuduğum barədə sorğu-sual edəndən sonra belə bir nəticəyə gəldi ki, mənim şüurum on iki yaşlı uşaq səviyyəsindədir, mən hələ bu səviyyədən yuxarı qalxa bilməmişəm, özü də deyəsən, bu vəziyyət onu qorxutdu. Mən məsələnin nə yerdə olduğunu başa düşdüm və diqqətlə ona fikir verməyə başladım. Düz iki həftə o, bir növ məni hazırlayır, sınaqdan çıxarır, biliyimin və tələblərimin nə kimi səviyyədə olduğunu müəyyən edirdi. Nəhayət, qəti bir qərara gəldi, Valter Skottun «İvanqoye» kitabını gətirib stolumuzun üstünə qoydu. Mən bu kitabı çoxdan, özü də azı üç dəfə oxumuşdum. O, əvvəlcə səksəkəli bir intizarla kitabdan aldığım təəssürata fikir verir, sanki alacağım təəssüratdan ehtiyat edirmiş kimi, onları ölçüb-biçirdi; axırda aramızdakı açıq-aşkar hiss olunan bu gərginlik yox oldu, ikimiz də ürəkləndik, mən çox sevinirdim, sevinirdim ki, daha onun yanında hisslərimi gizlətməyəcəyəm. Bir romanı oxuyub qurtarandan sonra o mənə heyran olmuşdu. Oxunuş zamanı elədiyim hər bir qeyd doğru çıxırdı. Hər bir təəssürat düzgün olurdu. Onun nəzərinə mən əməlli-başlı inkişaf etmiş bir adam kimi görünürdüm. O buna heyrət edərək, məndən razı qalıb yenə də həvəslə tərbiyəmlə yaxından məşğul olmağa başladı, – o daha məndən ayrılmaq istəmirdi, lakin bu onun özündən asılı deyildi. Tale tezliklə bizi bir-birimizdən ayırdı və yaxınlaşmağımıza mane oldu. Bunun üçün onun xəstəliyinin yenidən şiddətlənməsi, həmişəki kədərin başlanması kifayət idi. Bundan sonra yenə ayrılıq, sirlər, inamsızlıq başlandı. Hətta ola bilsin ki, əvvəlkinə nisbətən daha sərtləşdi.

Lakin belə vaxtlarda da bəzən hisslərimiz özümüzdən asılı olmurdu, mütaliə, bir neçə xoş söz, musiqi – bu kifayət edirdi, biz hər şeyi unudub ürəyimizi açırdıq, bəzən həddindən artıq açıqlıq eləyirdik. Bundan sonra bir-birimizin gözünə baxmaq ikimizə də ağır gəlirdi. Özümüzü ələ alıb, qorxmuş adamlar kimi, şübhəli bir maraq və inamsızlıqla bir-birimizə baxırdıq. Aramızdakı yaxınlıqda hərəmizin öz həddi var idi. Biz ürəkdən istəsək də bu həddi aşıb keçə bilmirdik.

Bir axşam, qaranlıq düşməmişdən əvvəl, mən fikirli-fikirli Aleksandra Mixaylovnanın kabinetində oturub kitab oxuyurdum. O da pianonun arxasında əyləşib, italyan musiqisindən, sevdiyi havalardan birini sərbəst improvizə edirdi. Nəhayət o, ariyanın əsl melodiyasını çalmağa başlayanda, qəlbimin dərinliklərinə qədər işləyən musiqinin təsiri altında ehtiyatla, yavaşca zümzümə etməyə başladım. Tezliklə musiqiyə tamam qapıldığımdan yerimdən qalxıb pianoya yaxınlaşdım; Aleksandra Mixaylovna mənim nə etmək istədiyimi başa düşübmüş kimi akkomponamentə keçərək oxuduğum havanın hər notuna diqqət verirdi. Sanki o, səsimdəki zəngin imkanlara heyran qalmışdı, mən indiyə qədər onun yanında oxumamışdım. Əslində heç səsim olduğunu özüm də əməlli-başlı bilmirdim. İndi birdən-birə ikimiz də həvəsə gəlmişdik. Mən get-gedə səsimi ucaldırdım; daxilimdə nə isə bir qüvvə, ehtiras yüksələrək, Aleksandra Mixaylovnanı get-gedə daha artıq sevindirir, təəccübləndirirdi. Mən bunu onun çaldığı müşayiət musiqisinin hər taktından hiss edirdim. Nəhayət mən, mahnını elə müvəffəqiyyətlə, vəcd və qüvvə ilə qurtardım ki, o, fərəhlə əllərimdən yapışıb sevinclə mənə baxdı:

– Anneta! Sənin gözəl səsin var, – dedi. – Pərvərdigara! Bəs mən bunu niyə indiyə qədər hiss etməmişəm?

– Elə mən özüm də indicə hiss etdim, – sevincimdən yerə-göyə sığmırdım.

– Allah köməyin olsun, mənim əziz, sevimli balam! Sən bu nemət üçün ona min dəfə şükür eləməlisən! Kim bilir.. Ah, ilahi, ilahi!

O bu gözlənilməz əhvalatdan elə mütəəssir olmuşdu ki, elə dəlicəsinə bir sevinc hiss edirdi ki, mənə nə deyəcəyini, necə nəvaziş göstərəcəyini bilmirdi. Çoxdandı ki, bizim aramızda belə açıq, qarşılıqlı rəğbət, yaxınlıq dəqiqəsi olmamışdı. Bir saatdan sonra elə bil evə şənlik gəldi. Bilatəxir B.-nin dalınca adam göndərdilər. O, gələnə qədər biz mənə tanış olan başqa bir musiqinin notlarını açdıq və yeni ariya oxumağa başladıq. Bu dəfə mən qorxudan titrəyirdim. Çünki müvəffəqiyyətsizliyə uğrayıb ilk təəssüratı pozmaq istəmirdim. Lakin tezliklə səsim köməyimə gəldi, məni ruhlandırdı. Elə özüm də səsimin qüvvəsinə get-gedə daha çox heyran olmağa başlayırdım. Bu ikinci sınaq bütün şübhələrimizi aradan qaldırdı. Aleksandra Mixaylovna sevincə qapılaraq, tez uşaqların dalınca adam göndərdi, hətta uşaq-ların dayəsini də çağırtdırdı, nəhayət, elə həvəsləndi ki, ərinin kabinetinə gedib onu da çağırdı. Başqa vaxtlarda belə bir iş görməyi ağlına da gətirməzdi. Pyotr Aleksandroviç bu yeniliyə rəğbətlə yanaşdı, məni təbrik etdi və hətta hamıdan qabaq bildirdi ki, mənə musiqi təhsili verilməlidir. Aleksandra Mixaylovna onun üçün çox böyük bir iş görülmüş kimi sevinc içində, minnətdarlıqla ərinin əlini öpdü. Axır ki, B. gəlib çıxdı, qoca çox sevindi. O məni çox sevirdi, atamı xatırladı, keçmiş günləri yada saldı. Nəhayət, iki-üç dəfə də oxuyandan sonra o ciddi, qayğıkeş bir görkəmlə, hətta bir nov sirli səslə bildirdi ki, səs imkanlarına şübhə yoxdur, hətta ola bilsin ki, istedad da var. Buna görə mənə musiqi təhsili verilməlidir. Lakin elə o dəqiqəcə, fikirlərindən dönüblərmiş kimi, onların ikisi də dedilər ki, əvvəlcədən məni tərifləmək yersizdir. Onların xəlvəti bir-birinə necə göz vurduqlarını gördüm. Buna görə də mənə qarşı qurduqları bu hiylə çox sadəlövh və yersiz göründü. Sonra mən təzə mahnılar oxuduqda özlərini necə ciddi saxlamağa çalışdıqlarını, hətta buraxdığım səhvləri qəsdən necə ucadan qeyd etdiklərini gördükcə özlüyümdə gülürdüm. Lakin onlar özlərini çox saxlaya bilmədilər. Sevincindən mütəəssir olaraq əvvəlcə B. hisslərini büruzə verdi. Mən heç vaxt ağlıma gətirməzdim ki, o məni bu dərəcədə sevir. Bütün axşamı son dərəcə dostcasına, olduqca səmimi söhbətlə keçirdik. B. bir neçə məşhur müğənni və artistin tərcümeyi-halını danışdı. O, əsl sənətkar kimi, böyük pərəstiş və təsirlə danışırdı. Sonra atamdan söhbət salaraq mənim üzərimdə dayandı, uşaqlığımdan, knyazdan, knyazın bütün ailəsindən söhbət getdi. Mən bu ailədən ayrılandan sonra onların haqqında çox az eşitmişdim. Lakin Aleksandra Mixaylovnanın özü də onların haqqında az bilirdi. Hamıdan çox B.-nin məlumatı vardı, çünki dəfələrlə Moskvaya gedib-gəlmişdi. Lakin bu yerdə söhbət nə isə sirli, müəmmalı bir istiqamət aldı, bir-iki məsələ, xüsusilə knyaza aid olan məsələlər mənim üçün qaranlıq qaldı. Aleksandra Mixaylovna Katyadan söz saldı. Lakin B. onun haqqında da xüsusi bir şey danışmadı, sanki qəsdən onun haqqında danışmaq istəmirdi. Bu məni çox təəccübləndirdi. Mən nəinki Katyanı unutmamışdım, nəinki ona qarşı qəlbimdəki məhəbbət hissi soyumamışdı, əksinə, mən heç bir dəfə də olsun ağlıma gətirməmişdim ki, Katyanın həyatında da balaca bir dəyişiklik baş verə bilər. Bu uzun ayrılıq illərini, bir-birimizdən ayrı yaşamağımızı, bu ayrılıq zamanı bir-birimizə heç bir xəbər göndərmədiyimizi, tərbiyəmizin də, xasiyyətimizin də başqa-başqa olduğunu bu vaxta qədər nəzərə almamışdım. Nəhayət, onu da deyim ki, Katya xəyalən həmişə mənimlə olmuşdu; sanki hələ də mənimlə yaşayırdı; xüsusilə arzularımda, macəralarımda və əfsanəvi sərgüzəştlərimdə əl-ələ verib həmişə bir yerdə hərəkət etmişdik. Mən, hər dəfə özümü oxuduğum romanın qəhrəmanı zənn edərək, həmin saat rəfiqəm knyajnanı yanımda oturdur və romanı iki hissəyə bölürdüm. Öz sevimli müəlliflərimin əsərlərini amansızcasına oğurlamış olsam da, bu hisslərdən birini, şübhəsiz mən yaradırdım. Nəhayət, ailə üzvləri yığışıb qərara aldılar ki, mənim üçün musiqi müəllimi dəvət edilsin. B. məşhur və ən yaxşı müəllimlərdən birini məsləhət gördü. Ertəsi gün D. adlı italiyalı bizə gəldi, mənə qulaq asandan sonra öz dostu B.-nin fikri ilə şərik olduğunu bildirdi. Lakin oradaca əlavə etdi ki, başqa şagird qızlarla bir yerdə onun yanına gəlib təhsil almaq mənim üçün daha faydalı olar. Çünki şagirdlər arasındakı müsabiqə, bir-birindən görüb-götürmə, əlimin altında olan bir çox başqa imkanlar səsi-min daha güclənməsinə kömək edər. Aleksandra Mixaylovna razılaşdı, o vaxtdan etibarən mən həftədə düz üç dəfə saat səkkizdə, xidmətçi qadının müşayiəti ilə konservatoriyaya getməyə başladım.

İndi mənə son dərəcə güclü təsir bağışlayan və yaşımın bu dövründə kəskin dönüş yaradan qəribə bir macəranı danışacağam. O vaxt on altı yaşım tamam olmuşdu. Bununla əlaqədar olaraq, məndə anlaşılmaz bir süstlük, biganəlik yaranmışdı; məndə heç özümün də başa düşmədiyim nə isə dözülməz, kədərli bir sakitlik başlamışdı. Bütün xəyallarım, arzularım birdən-birə sönüb getmişdi, sanki bu heysizlikdən xəyalpərvərliyim də yox olmuşdu. Qəlbimdəki bakir coşqunluğu soyuq bir laqeydlik əvəz etmişdi. Hətta sevdiyim adamların hamısının böyük ruh yüksəkliyilə təsdiq etdiyi istedadım da nəzərimdən düşmüşdü, mən laqeydliklə ona sərf-nəzər edirdim. Heç bir şey məni əyləndirmirdi, hətta iş o yerə çatmışdı ki, Aleksandra Mixaylovnaya qarşı da nə isə soyuq bir biganəlik duyurdum, bunda mən özüm özümü təqsirləndirirdim, çünki bunu etiraf etməyə bilməzdim. Bu süstlük, anlaşılmaz qüssə gözlənilməz göz yaşları ilə nəticələnirdi. Mən həmişə təklik axtarırdım. Bu qəribə dəqiqələrdə qəribə bir təsadüf bütün varlığımı sarsıdaraq bu durğunluğu əsl mənada fırtınaya çevirdi. Mənim qəlbim yaralanmışdı… Bu hadisə belə olmuşdu.