Текст книги "Seçilmiş əsərləri"

Biz əvvəldə demişdik ki, onun şöhrətpərəstliyi qəribə tərzdə dəyişirdi. Bu haqlı söz idi. O bəzən (az-az hallarda) özünü elə unudurdu ki, ekipajının olmamasından, idarələrə piyada getməsindən, üst-başının səliqəsizliyindən də xəcalət çəkmirdi, küçədə köhnə tanışlarından birisi onu istehzalı baxışlarla süzəndə, yaxud onu görməməzliyə qoyanda, özünü sındırmır, üz-gözünü turşutmurdu. Yalnız əda üçün deyil, əslində üz-gözünü doğrudan da turşutmurdu. Əlbəttə, belə hallar az-az olurdu, bu yalnız özünü unudanda, əsəbiləşəndə olurdu. Lakin hər halda onun şöhrətpərəstliyi yavaş-yavaş dəyişir və müttəsil onun ağlına gələn bir məsələ ətrafında cəmləşirdi.

Bəzən satirik düşünməyə başlayırdı (o demək olar ki, həmişə özü barədə satirik düşünürdü). «Axı, orada kimsə mənim mənəviyyatımın islah edilməsi haqqında düşünür və bu məlun xatirələri və «peşmançılıq göz yaşlarını» mənə göndərir. Qoy olsun, ancaq əbəs yerə! Axı, güllələrin hamısı boşdur! Axı mən yəqin, yəqindən də artıq bilmirəm ki, bütün bu peşmançılıq göz yaşlarına və öz-özünü ittihama, səfeh-səfeh qırx il ömür sürməyimə baxmayaraq, məndə zərrə qədər müstəqillik olmamışdır. Əgər sabah da belə bir fürsət düşsə, məsələn, vəziyyət yenə elə gətirsə, müəllim arvadının məndən mükafat alması barədə şayiə yaymaq mənim üçün əlverişli olsa, mən yəqin ki, bu şayiəni yayardım, heç uf da deməzdim, birinci dəfəkindən daha pis, daha murdarcasına şayiə yayardım, çünki bu dəfə artıq birinci dəfə deyil, ikinci dəfə olacaqdı. Əgər anasının yeganə oğlu olan və on bir il qabaq ayağından yaraladığım knyaz balası məni yenə təhqir etsəydi, dərhal onu çağırıb, divara dirərdim. Ancaq güllələr boş deyilmi, nə mənası var! Və bunları niyə xatırlayım ki, azca da olsa özümü ləyaqətlə apara bilmirəm!»

Müəllim arvadı əhvalatı təzədən təkrar olmasa da, heç kəsi divara dirəməsə də, fürsət düşsə, bunun mütləq təkrar oluna biləcəyi fikri bəzən onu demək olar ki, məhv edirdi… Axı, doğrudan da həmişə xatirələrlə əzab çəkmək olmaz ki, tənəffüslərdə istirahət etmək və gəzib-dolaşmaq lazımdır.

Velçaninov belə də edirdi: o, tənəffüs zamanı gəzib-dolaşmağa hazır idi; ancaq bununla belə Peterburqda onun güzəranı getdikcə pisləşirdi. Artıq iyul yaxınlaşırdı. Bəzən ürəklənib qət eləyirdi ki, hər şeyi, lap məhkəmə çəkişməsini də atıb, arxasına baxmadan bir yerə, birdən, gözlənilmədən, misal üçün, lap Krıma çıxıb getsin. Lakin adəti üzrə, bir saatdan sonra artıq o öz fikrinə nifrət edir və ona gülürdü: «Bu axmaq fikirlər heç cənubda da məndən uzaqlaşan deyil, bir halda ki, bu fikirlər başlayıb, əgər mən heç olmasa bir az ləyaqətli adamamsa, onlardan qaçmağın mənası yoxdur və qaçmaq lazım deyil».

«Niyə də qaçım, – deyə o, dərd əlindən filosofluq edirdi, – bura tozlu-tozanaqlı, bürküdür, bu evdə hər şey çirklidir; veylləndiyim bu divanxanalarda, bütün bu işgüzar adamların arasında nə qədər mənasız vurnuxmalar, nə qədər qayğı qələbəliyi vardır, bütün bu camaatda, səhərdən axşamadək gördüyüm bu sifətlərdə, onların bütün xudbinliyi, onların sadəlövh həyasızlığı, qorxaqlığı, sərçə ürəkliyi sadəlövhcəsinə, açıqdan-açığa oxunur, doğrusu, bura ipoxondrik üçün cənnətdir! Hər şey açıq, hər şey aydındır, heç kim ağalarımızın yaylaqlarında, yaxud əcnəbi ölkələrin sularında olduğu kimi, gizlənməyi lazım bilmir, deməli, hamı təkcə açıq-saçıqlıq və sadəlik üçün böyük hörmətə layiqdir… Heç yerə getməyəcəyəm! Burada ölərəm, ancaq heç yerə getmərəm!..»

II
ŞLYAPASI KREPLİ CƏNAB

İyulun üçü idi. Bürkü və istiyə dözmək mümkün deyildi. Bu gün Velçaninov həmişəkindən çox yorulmuşdu: səhər tezdən ora-bura baş çəkmişdi, bu gün axşam isə o, lazımlı bir cənabı, əlindən iş gələn bir adamı, mülki müşaviri harada isə Qara çayın kənarında, öz bağında qəfil yaxalamalı idi. Saat altıda nəhayət, Velçaninov Neva prospektində Polis körpüsünün yanında bir restorana (çox şübhəli restorandı, amma fransız restoranı idi) gəldi. Həmişə oturduğu küncdə, öz stolunun arxasında əyləşib, hər gün yediyi yeməyi sifariş elədi.

O hər gün bir manatlıq yemək yeyirdi, şərabın pulunu isə ayrıca verirdi, bunu o öz pozulmuş işlərinə düşüncəli surətdə verdiyi qurban hesab edirdi. O təccüblənirdi ki, bu cür zibili necə yemək olar, ancaq onu son tikəsinədək, özü də elə iştahla ötürürdü ki, sanki üç gündü dilinə heç bir şey vurmamışdı. Bəzən necə iştahla yediyini fikirləşəndə öz-özünə mızıldanırdı: «Bu nə isə xəstəlikdir». Bu dəfə isə çox pis bir əhvali-ruhiyyədə oturmuşdu, şlyapasını hirslə bir tərəfə tullayaraq, stola dirsəkləndi və fikrə getdi. Onunla yanaşı oturub, xörək yeyən qonşusu söhbətə başlasaydı, ya da ona xidmət edən oğlan onu ilk sözündən başa düşməsəydi, bu nəzakətli olmağı bacaran, lazım gəldikdə özünü çox təmkinli aparan adam, indi yəqin ki, yunker kimi hay-küy qaldırıb, biabırçılıq eləyərdi.

Ona şorba gətirdilər, qaşığı əlinə aldı, lakin elə xörəyə tərəf aparmaq istəyirdi ki, birdən yerə tulladı və az qaldı ki, özü də sıçrayıb stuldan qalxsın. Onun ağlına qəflətən gözlənilməz bir fikir gəldi: bu anda, allah bilir hansı yollasa, kədərinin, xüsusi kədərinin, onu artıq bir neçə gün dalbadal əzaba salan, onu, allah bilir, necə çulğamış və heç cür yaxasından əl çəkməyən kədərinin səbəbini aydın başa düşdü. İndi hər şeyi dərhal gördü və başa düşdü. Vəcdə gəlmiş kimi mızıldadı:

– Hər şeyə bais bu şlyapadır! Hər şeyə bais yalnız, matəm krepi bağlanmış bu girdə, sovxaya qalmış şlyapadır!

O düşünməyə başladı, ancaq düşündükcə qəmginləşir və «bütün əhvalat» gözündə çox qəribə şəkil alırdı.

«Lakin… axı burada nə əhvalat var? – deyə inamsızlıqla özü-özünə etiraz etmək istədi. – Burada əhvalata oxşar bir şey varmı?»

Bütün məsələ bundan ibarət idi: iki həftə əvvəl, dürüst yadında deyildi, ancaq deyəsən, iki həftə olardı, küçədə, Podyaçeskaya və Meşşanskaya küçələrinin tinində o, şlyapası krepli bir cənab görmüşdü. Bu cənab başqaları kimi adi bir adamdı və heç nəyi ilə başqalarından fərqlənmirdi, çox yeyin gedirdi, lakin o Velçaninova diqqətlə baxdı və nədənsə dərhal onun nəzərini möhkəm cəlb etdi. Hər halda onun sifəti Velçaninova tanış gəldi. Yəqin onu bir vaxt harada isə görmüşdü. «Ancaq həyatda mən minlərcə adama rast gəlmişəm, hamısını yadımda saxlaya bilərəmmi!» İyirmi addım aralansa da, ona elə gəldi ki, ilk təəssürata baxmayaraq, bu adamı unudur. Lakin təəssürat bütün günü yadında qaldı və özü də çox orijinal şəkildə, səbəbsiz, xüsusi bir qəzəb şəklində. İndi, iki həftə keçəndən sonra, bütün bunları aydın xatırlayırdı; onu da xatırlayırdı ki, o zaman qətiyyən bilmirdi ki, qəzəbinin səbəbi nədir, hətta dərəcədə bilmirdi ki, özünün iyrənc əhvali-ruhiyyəsini o axşam bir dəfə də olsun səhərki görüşlə bağlaya, uyuşdura bilmirdi. Lakin ertəsi gün cənab öz-özünü xatırlatdı. O, Nevski prospektində Velçaninovla yenə üz-üzə gəldi və yenə onu qəribə tərzdə süzdü. Velçaninov tüpürdü və həmin dəqiqə tüpürməyinə təəccübləndi. Doğrudur, elə insanlar var ki, adamda dərhal səbəbsiz və məqsədsiz nifrət oyadır. O, görüşdən yarım saat sonra fikirli-fikirli mızıldandı: «Bəli, mən onu doğrudan harada isə görmüşəm». Sonra bütün axşamı yenə pis əhvali-ruhiyyədə oldu, hətta gecə pis yuxu gördü, ancaq yenə ağlına gəlmədi ki, bu yeni və xüsusi kədərin səbəbi yalnız bir az əvvəl gördüyü yaslı cənabdır, halbuki həmin axşam onu bir neçə dəfə xatırlamışdı. Hətta qəzəblənmişdi ki, «belə zibilin» biri uzun müddət onun xatirəsindən çıxmır, ancaq yenə də bütün həyəcanlarını onun ayağına yazmaq ağlına gəlsəydi, bunu özü üçün təhqir hesab edərdi. İki gün sonra yenə görüşdülər, izdihamın içində, Neva gəmilərinin birindən düşəndə. Bu üçüncü dəfə Velçaninov and içə bilərdi ki, matəm şlyapalı bu cənab onu tanıdı və onu sıxışdıran, yolunu kəsən camaatın arasından ona tərəf can atırdı, deyəsən, hətta «cəsarət eləyib» əlini də ona tərəf uzatdı, bəlkə çığırıb, onu çağırdı da.. Doğrudur, Velçaninov çağrıldığını aydın eşitməmişdi, ancaq… «axı, bu cüvəllağı kimdir, əgər məni doğrudan da tanıyırsa və mənə yaxınlaşmaq istəyirsə, nə üçün yaxınlaşmır?» – deyə qəzəblə düşündü və faytona minərək, Smolnı, monastırına yola düşdü. Yarım saatdan sonra o, vəkili ilə çığıra-çığıra mübahisə edirdi, axşam və gecə isə yenə çox pis və fantastik bir kədərə qapıldı. O, aynaya baxa-baxa vasvasılıqla öz-özündən soruşdu: «Bəlkə ödüm dağılır?»

Bu, üçüncü görüş idi. Sonra beş gün «heç kim» gəlmədi. «Cüvəllağını» görmədi. Ancaq yenə də şlyapası krepli cənabı hərdənbir xatırlayırdı. Velçanniov təəccüblə öz-özünə deyirdi: «Onu görəndə ürəyim bulanır, nədir? hm!.. Görünur, onun da Peterburqda çoxlu işləri var, görəsən, kimə yas saxlayır? Görünür, o məni tanıyıb, amma mən onu tanıya bilmirəm. Bu adamlar nə üçün krep bağlayırlar? Onlara heç yaraşmır… Mənə elə gəlir ki, ona yaxından baxsam, tanıyaram…»

Onun xatirində, deyəsən tanış, lakin birdən nə üçünsə – unudulmuş və bütün qüvvəsi ilə xatırlamağa çalışdığı bir söz hərəkətə gəlməyə başladı; adam bu sözü çox yaxşı bilir və onu bildiyini də bilir; bilir ki, bu söz nə ifadə edir, o sözün yan-yörəsində hərlənir ancaq başını nə qədər sındırırsa, heç cür xatırlaya bilmir!

«Bu əhvalat… Çoxdan olmuşdu… harada isə olmuşdu… Orada… orada… – sovxaya qalsın, hamısı!.. – Birdən o, qəzəblə çığırdı – bu Cüvəllağı haqqında bu qədər fikirləşməyə, alçalmağa dəyərmi!..» O bərk hirsləndi: axşam isə bir az əvvəl hirsləndiyini, həm də «bərk hirsləndiyini» xatırlayanda çox dilxor oldu. Elə bil bir pis iş üstündə yaxalanmışdı. Pərt olub təəccübləndi:

«Yəqin bu hirslənməyimin bir səbəbi var… səbəbsiz-filansız təkcə xatırlamaqla…» – O, fikrini tamamlaya bilmədi.

Ertəsi gün daha bərk qəzəbləndi, lakin bu dəfə ona elə gəldi ki, qəzəblənməyinə bir səbəb var və o haqlıdır: «Bu həddindən artıq həyasızlıqdır» məsələ burasında idi ki, onlar dördüncü dəfə görüşmüşdülər. Krepli cənab yenə, elə-bil birdən-birə yerdən çıxmışdı. Velçaninov ona lazım olan həmin mülki müşaviri indicə küçədə yaxalamışdı. Onu heç olmasa bağında qəfil tutmaq istəyirdi, çünki Velçaninovun az tanıdığı , lakin işindən ötrü ona lazım olan bu cənab ələ keçmirdi, gizlənir, bütün qüvvəsi ilə çalışırdı ki, Velçaninov ilə görüşməsin. Velçaninov axır ki, onunla rastlaşdığına sevinərək, tələsik onunla yanaşı addımlaya-addımlaya diqqətlə gözlərinə baxır və bütün qüvvəsini toplayaraq, bu qoca kələkbazı söhbətə çəkmək istəyirdi ki, bəlkə ondan söhbət zamanı istədiyi və çoxdan gözlədiyi bir sözü birtəhər qopara bilsin. Lakin qoca kələkbazın ağılı başında idi, o gülümsəyir və susurdu. İşin bu çətin yerində Velçaninov o biri səkidə şlyapası krepli cənabı gördü. O durub, oradan diqqətlə onların hər ikisini süzürdü. Bu adam onları güdürdü, bu lap aydın sezilirdi, hətta deyəsən, gülümsəyirdi də.

Lənətə gələsən! – Velçaninov məmuru yola salıb, özünün bütün uğursuzluğunu bu «sırtığın» qabağına çıxması ilə izah etdi, – lənətə gələsən, o məni güdür, nədir? Görünür, məni güdür! Bəlkə məni güddürürlər?.. Allaha and olsun ki, güdür: vallah onun qol-qabırğasını sındıracağam… Ancaq heyf ki, əsasız gəzirəm! Əsa alacağam! Bu işi belə qoymaram! O kimdir, axı? Mən onun kim olduğunu mütləq öyrənmək istəyirəm!»

Nəhayət, bu dördüncü görüşdən düz üç gün sonra, biz Velçaninovu çox həyəcanlanmış, hətta azca karıxmış halda məğrur olmasına baxmayaraq, bunu o özü də etiraf etməyə bilməzdi, təsvir etdiyimiz restoranda görürük. O, vəziyyəti götür-qoy eləyib, nəhayət, belə qət etməyə məcbur oldu ki, bütün xiffətinin, bütün bu xüsusi kədərinin və düz iki həftə həyəcanlanmasının səbəbi, «miskinliyinə baxmayaraq» həmin bu yaslı cənabdır.

«Tutaq ki, mən ipoxondrik olmuşam, – deyə Velçaninov düşünürdü, – ona görə də milçəyi fil eləyirəm, lakin bütün bunların bəlkə də yalnız fantaziya olduğunu fikirləşməklə mən rahatlıq tapa bilərəmmi? Əgər hər bir belə fırıldaqçı adamı yerindən oynatmağa qabildirsə, axı bu… axı bu…»

Doğrudan da Velçaninovu belə təşvişə salan bugünkü (beşinci) görüşdə fil, demək olar ki, milçək olmuşdu, bu cənab əvvəlki kimi onun yanından sovuşub keçdi, lakin bu dəfə daha Velçaninova baxmadı və guya onu tanıdığını əvvəlki kimi büruzə vermədi, əksinə, başını aşağı dikdi, sanki istəmirdi ki, onun üzünü görsünlər. Velçaninov geri qanrıldı və bərkdən çığırdı.

– Ey, şlyapası krepli! İndi gizlənirsiniz? Dayanın, siz kimsiniz?

Sual (və çığırtı) mənasızdı, lakin Velçaninov bunu, çığırandan sonra başa düşdü. Cənab səsə çevrildi, bir dəqiqəliyə durdu, özünü itirdi, gülümsədi, nə isə demək, bir şey etmək istədi. – Görünür, bir dəqiqəliyə dəhşətli qətiyyətsizlik içində qalmışdı. – Və birdən çönüb dalına baxmadan qaçmağa başladı. Velçaninov təəccüblə onun arxasınca baxdı.

Öz-özünə fikirləşdi: «Bəlkə doğrudan da o mənə deyil, əksinə, mən ona dolaşıram, bəlkə iş bu yerdədir?»

Xörəyini yeyib, tez bağa, məmurun yanına yola düşdü. Məmuru evdə tapmadı: ona cavab verdilər ki, «səhərdən gəlməyib, çətin ki, bu gün gecə saat üçdən, yaxud dörddən qabaq gəlsin, çünki şəhərdə ad günündə olacaqdır». Bu ona elə «ağır gəldi ki», əvvəla qəzəblənib ad gününə getmək istədi və hətta doğrudan da yola düşdü; lakin yolda ağ elədiyini düşünüb, faytonu buraxdı və evinə, Böyük teatradək piyada gəldi. O, gəzintiyə ehtiyac hiss edirdi. Yerindən oynamış əsəblərini sakitləşdirmək üçün, necə olursa-olsun, yuxusuzluğa mübtəla olsa da yatmalı idi: yatmaq üçün isə, heç olmasa yorulmalı idi. Beləliklə o, evinə on birin yarısında çatdı, çünki xeyli yol idi və doğrudan da çox yorulmuşdu.

Mart ayında kirayələdiyi bu mənzili bəyənməsə də, pisləsə də, öz-özündən üzr istəyərək, «hər şeyin səfər üstə olduğunu» söyləsə də və bu «lənətə gəlmiş məhkəmə çəkişməsi üzündən» təsadüfən Peterburqda «ilişib qalmasından» şikayətlənsə də, mənzili o qədər də pis, səliqəsiz deyildi. Giriş doğrudan da bir az qaranlıq idi və darvazanın ağzı «zibillənmişdi». Lakin mənzilin özü ikinci mərtəbədə iki böyük, işıqlı və hündür otaqdan ibarət idi, otaqları bir-birindən qaranlıq dəhliz ayırırdı; beləliklə, biri küçəyə, o biri isə həyətə baxırdı. Pəncərələri həyətə açılan otağın böyründə kiçik bir kabinet vardı ki, yataq otağı üçün nəzərdə tutulmuşdu. Burada Velçaninovun kitab və kağızları səliqəsiz halda yerə səpələnmişdi, özü isə pəncərələri küçəyə açılan böyük otaqda yatırdı. Yerini divanın üstündə salırdılar. Mebeli köhnə olsa da yaxşı idi. Bundan başqa, mənzilində bəzi qiymətli şeylər də vardı; bunlar kübar həyatının nişanələri idi: çini və bürünc oyuncaqlar, iri əsl Buxara xalıları, hətta iki babat şəkil də vardı. Ancaq hamısı səliqəsizdi, öz yerində deyildi, toz basmışdı. Xidmətçi qız Pelageya onu tək qoyub Novoqoroda, qohumlarına baş çəkməyə gedəndən sonra ev bu kökə düşmüşdü. Hələ də centlmenlik iddiasında olan subay və kübar bir adamın yanında tək bir qızın qalması kimi qəribə bir fakt Velçaninovu, demək olar ki, qızarmağa məcbur edirdi, amma o, Pelageyadan çox razı idi. O, bu qızı baharda, həmin mənzili tutduğu vaxt, xaricə gedən tanış, ailəli bir adamın evindən gətirmiş və qız mənzildə sahman yaratmışdı.

Lakin Pelageya gedəndən sonra o, başqa xidmətçi qadın tutmamışdı. Qısa müddətdə nökər tutmağa da dəyməzdi, bir də o, nökər saxlamağı sevmirdi. Beləliklə, onun otaqlarını hər səhər süpürgəçinin bacısı Mavra təmizləyirdi. Velçaninov həyətdən çıxanda açarı ona verirdi. O isə pulu alıb heç bir iş görmürdü və deyəsən, oğurluq da eləyirdi. Velçaninov hər şeyə göz yumurdu və hətta indi evdə tamam yalqız qalmasından razı idi. Lakin hər şeyin bir ölçüsü vardı, bəzən əsəbilik dəqiqələrində onun əsəbləri bu «alçaqlığa» tab gətirmir və evə qayıdarkən, demək olar ki, hər dəfə içəri iyrənə-iyrənə girirdi.

Lakin bu dəfə soyunan kimi, çarpayıya yıxıldı və əsəbi halda qət etdi ki, heç bir şey barədə düşünməsin və necə olursa-olsun «o dəqiqə» yuxuya getsin. Qəribə orasıdır ki, başı yastığa dəyən kimi, dərhal yuxuya getdi. Bir ay olardı ki, o belə yuxuya getməmişdi.

0, üç saatdan sonra yuxudan təlaş içində ayıldı; qızdır-malı adamlar kimi qəribə yuxular görmüşdü; guya o nə isə bir cinayət iş tutmuşdu və bunu gizlədirdi; haradansa gəlmiş adamlar isə içəri doluşub ağız-ağıza verib, onu ittiham edirdilər. Başına xeyli adam toplaşmışdı, ancaq yenə də gəlirdilər, ona görə qapı bağlanmırdı, taybatay açıq idi. Lakin onun bütün diqqəti axırı qəribə bir adama yönəldi; bu adamı o tanıyırdı və vaxtında ona çox yaxın olmuşdu, o ölmüşdü, ancaq indi nədənsə o da yanına gəlmişdi. Ən əzablı cəhət orası idi ki, Velçaninov bu adamın kim olduğunu bilmirdi, adını yaddan çıxarmışdı və heç cür xatırlaya bilmirdi, ancaq onu bilirdi ki, bu adamı bir vaxt çox sevirdi. İçəri girən başqa adamlar da sanki bu adamın həlledici sözünü gözləyirdilər; Velçaninov ya müqəssir edilməli, ya da bəraət qazanmalı idi, ona görə hamı intizarda idi. Ancaq o stolun arxasında hərəkətsiz oturub, susur və danışmaq istəmirdi. Səs-küy kəsilmir, əsəbilik daha da artırdı, dinmədiyi üçün Velçaninov birdən qeyzlə ona bir yumruq endirdi və bu ona ləzzət verdi. Bu hərəkətindən ürəyi dəhşət və iztirab içində dondu, lakin ona ləzzət verən də elə bu iztirab idi. Ağlını itirmək dərəcəsinə çatan, lakin qəzəb və qorxudan məst olmuş halda, o qeyzlə ikinci və üçüncü zərbəni endirdi. O indi daha zərbələrini saymırdı, əlini saxlamadan vururdu. Bütün bu şeyləri dağıtmaq istəyirdi. Birdən nə isə oldu: hamı dəhşət içində çığırışıb, qapıya tərəf döndü və nə isə gözləməyə başladı, elə bu an üç dəfə bərkdən zəng səsi eşidildi, bu səs elə güclü idi ki, sanki zəngi yerindən qopartmaq istəyirdilər. Velçaninov bir an içində yuxudan ayıldı, ildırım sürəti ilə yatağından qalxıb, qapıya cumdu. O tamamilə əmindi ki, zəngin səsini yuxuda eşitməmişdi, bu dəqiqə kim isə doğrudan da çalmışdı. «Belə aydın, həqiqi, təsirli səsi yuxuda eşitmişəmsə, bu həddindən artıq qeyri-təbii haldır!»

Lakin çox təəccüblü olsa da, zəng səsini yuxuda eşitmişdi. Qapını açdı, dəhlizə çıxdı, hətta pilləkənlərin üstünə də baxdı, heç kəs yox idi. Zəng də hərəkətsiz halda yerindən asılıb dururdu. O heyrət içində, həm də sevinc hissi ilə otağa qayıtdı. Şamı yandırarkən xatırladı ki, qapının cəftəsi vurulmamış qalıb, açarla bağlanmayıb, ancaq örtülü imiş. O qabaqlar da evə qayıdarkən, gecə qapını bağlamağı tez-tez yadından çıxarırdı, buna əhəmiyyət verməzdi. Bundan ötrü Pelageya onu bir neçə dəfə məzəmmət etmişdi. O, qapını bağlamaq üçün dəhlizə qayıtdı və bir də açdı, dəhlizə baxdı, sonra cəftəni vurdu, açarla bağlamağa isə tənbəllik etdi. Saat üçün yarısını vurdu. Demək, o, üç saat yatmışdı.

«Yuxu onu elə həyəcanlandırmışdı ki, dərhal uzanmaq istəmədi, yarım saat otaqda gəzişmək qərarına gəldi, «siqar çəkmək vaxtıdır». Tez geyinib, pəncərəyə yaxınlaşdı, qalın pərdəni, sonra da ağ nazik pərdəni açdı. Bayır artıq tamam işıqlaşmışdı. Peterburqun aydın yay gecələri onun əsəblərini həmişə təxərrüşə gətirirdi və son zamanlar onun yuxusuzluğunu daha da artırmışdı. Buna görə iki həftə əvvəl bu qalın pərdələri almışdı ki, onları aşağı salanda içəri işıq düşməsin. Otaq işıqlanandan sonra o şamı söndürməyi yadından çıxardıb, hələ də nə isə ağır və xəstə bir hisslə otaqda gərdiş etməyə başladı. Yuxunun təsiri hələ getməmişdi. O adama əl qaldıra bilməsi və onu vurması ilə çəkdiyi əzab hələ də davam edirdi.

– Axı, belə adam yoxdur və heç zaman olmayıb, hamısı yuxudur, nə üçün özümü üzürəm?

Sanki bütün qayğılarının cəmləşdiyi bir qeyzlə fikirləşdi ki, o, qəti xəstədir, «xəstə adamdır».

Qocaldığını, ya da zəiflədiyini etiraf etmək ona həmişə ağır gəlirdi və özünü cinlətmək üçün ağır dəqiqələrdə qəzəblə qocaldığını və zəiflədiyini qəsdən şişirdirdi.

– Qocalıq! Lap qocalmışam – deyə gəzişə-gəzişə mızıldandı – huşum azıb, məni qara basır, yuxu görürəm, qulağıma zəng səsi gəlir… Lənətə gələsən! Təcrübəmdən bilirəm ki, belə yuxular görəndə məni qızışma tutur… Mən əminəm ki, bu krepli adam «əhvalatı» da çox güman, yoxdur. Dünən ağlıma çox doğru fikir gəlib, o mənə deyil, mən, mən ona dolaşıram! Mən onun haqqında əhvalat uydurmuşam, özüm isə qorxudan stolun altına girirəm. Mən niyə ona cüvəllağı deyirəm? Bəlkə abırlı adamdır? Doğrudur, sifətində çirkin bir şey yoxdur, ancaq sifəti xoş da deyil, o da başqaları kimi geyinir. Ancaq baxışları birtəhərdir… Mən yenə də tutduğumu buraxmıram! Yenə də onun barəsində düşünürəm! Axı, onun baxışları mənim nəyimə lazımdır? Mən onsuz yaşa bilmirəm, nədir… bu yaramazsız?

Başına dolan başqa fikirlərlə yanaşı, bir fikir də ona çox əzab verirdi: o nədənsə birdən-birə belə qənaətə gəlmişdi ki, bu krepli cənabla bir vaxt dost və tanış olmuşdur, indi isə rastlaşarkən bu adam ona gülür, çünki onun nə isə bir keçmiş sirrini bilir və indi onu belə həqarətli vəziyyətdə görür. O qeyri-ixtiyari pəncərəyə yaxınlaşdı, onu açmaq və gecə havası almaq istədi; birdən bərk səksəndi: ona elə gəldi ki, gözlərinin qarşısında qeyri-adi və dəhşətli bir hadisə baş verdi.

O, pəncərəni açmağa macal tapmamış, tez küncə sıxılıb gizləndi: qarşıdakı boş səkidə, evlə üzbəüz, şlyapası krepli cənabı gördü. Cənab səkidə üzü onun pəncərələrinə tərəf durmuşdu, lakin görünür, onu sezməmişdi, maraqla, elə bil nə isə fikirləşirmiş kimi, evə tərəf baxırdı. Sanki nə isə fikirləşir və bir qərara gəlmək istəyirdi; əlini qaldırdı, elə bil barmağını alnına qoydu. Nəhayət, bir qərara gəldi: tez ətrafına nəzər saldı və pəncələri üstə oğrun-oğrun, tələsik küçəni keçməyə başladı. Elədir ki, var, onların darvazasından içəri keçdi (bu qapı yayda bəzən saat uçədək cəftələnmirdi). «O mənim yanıma gəlir» fikri ani olaraq Velçaninovun ürəyindən keçdi və birdən sürətlə elə onun kimi pəncələri üstə dəhlizə, qapıya qaçdı və dinməzcə qapının yanında durub, gözləməyə başladı; titrəyən sağ əlini ehmalca cəftənin üstünə qoyub, bütün qüvvəsini toplayaraq, pillələrdə eşidiləcək səsə qulaq kəsildi.

Ürəyi elə döyünürdü ki, pəncələri üstə gələn yad adamın ayaq səsini eşidə bilməyəcəyindən qorxurdu. Faktı başa düşmürdü, lakin hər şeyi on qat artıq hiss edirdi. Elə bil, bayaqkı yuxu həqiqətə qovuşurdu. Velçaninov təbiətən cəsarətli idi. O bəzən qorxu gözlədiyi anlarda, hətta ona heç kəs baxmadıqda yalnız öz-özünə məftunluqla cəsurluğunu göstərməyi sevirdi. Ancaq indi başqa bir şey də vardı: bayaqkı ipoxondrik və vasvası, zarıyan adam, tamam dəyişmişdi; bu tamamilə o adam deyildi. Sinəsindən əsəbi və eşidilməz bir gülüş qopurdu. Qapanmış qapının dalından o yad adamın hər bir hərəkətini duyurdu.

«Hə-ə! budur, qalxır, qalxdı, ətrafına boylanır, pilləkənin aşağısına qulaq verir, yavaş nəfəs alır, gizlənir!.. Dəstəkdən yapışır, dartır, yoxlayır! Belə hesab eləyib ki, qapını bağlamamışam! Demək bilir ki, mən bəzən qapını bağlamağı yaddan çıxarıram. Yenə də dəstəyi dartır; hə, o elə bilir ki, cəftə sıçrayıb düşəcək. Ayrılmağa heyfsilənir! Boş-boşuna getmək istəmir?»

Doğrudan da, hər şey yəqin onun düşündüyü kimi olmalı idi; doğrudan da kimsə qapının dalında durub, dəstəyi özünə tərəf çəkir, sakitcə, səssiz-səmirsiz qıfılı yoxlayırdı. «Yəqin ki, bir məqsədi vardır». Lakin Velçaninov nə edəcəyini bilirdi, o vəcdlə bu anı gözləyir, girəvə axtarır, ölçüb-biçirdi; o çox istəyirdi ki, birdən cəftəni qaldırsın, qapını taybatay açsın və «bədheybətlə» üz-üzə dayansın. «Mərhəmətli cənab, siz burda nə qayırırsınız?»

Elə də oldu: fürsət tapıb birdən cəftəni qaldırdı. Qapını itələdi və demək olar ki, şlyapası krepli cənabla burun-buruna gəldi.