Текст книги "Seçilmiş əsərləri"

III
PAVEL PAVLOVİÇ TRUSOTSKİ

Gələn adam elə bil yerindəcə quruyub qalmışdı. Hər ikisi astanada bir-birinin qarşısında durmuşdu, hər ikisi bir-birinin gözünün içinə baxırdı. Bir neçə an beləcə keçdi, ancaq birdən Velçaninov qonağını tanıdı.

Eyni zamanda qonaq da, deyəsən, başa düşdü ki, Velçaninov onu tanımışdı; bu, onun gözlərindən bilinirdi. Bir anlığa bütün sifətini xoş bir təbəssüm bürüdü.

– Mən, deyəsən, Aleksey İvanoviçlə danışmaq şərəfinə nail olmuşam? – dedi; onun səsi bu şəraitdə çox gülünc çıxırdı, elə bir oxuyurdu.

– Siz doğrudanmı Pavel Pavloviç Trusotskisiniz? – deyə Velçaninov nəhayət çaşqın-çaşqın dilləndi.

– Biz sizinlə doqquz il qabaq T.-də tanış olmuşduq. Və əgər xatırlamağa icazə versəniz, dost olmuşuq.

– Bəli… tutaq elədir… ancaq indi gecə saat üçdür, özü də siz düz on dəqiqədir ki, qapımın bağlı olub-olmadığını bilmək istəyirsiniz…

– Saat üç! – Qonaq saatını çıxararaq kədərli halda təəccübləndi– elədir ki, var: üçdür! Bağışlayın, Aleksey İvanoviç, mən gərək içəri girəndə bunu fikirləşəydim, hətta xəcalət çəkirəm. Bu günlərdə gəlib başa salaram, indi isə…

– Yox, yox! Əgər bir sözünüz varsa, elə indicə, bu dəqiqə deyin! – Velçaninov əl-ayağa düşdü, – xahiş edirəm astanadan içəri, otağa zəhmət çəkəsiniz. Siz, əlbəttə, özünüz də otağa girmək arzusundaydınız, yoxsa gecənin bu vaxtı qıfılı əlləşdirməyə gəlməmisiniz…

O həm həyəcanlanmış, həm də özünü itirmişdi, hiss edirdi ki, özünü ələ ala bilmir. Hətta xəcalət çəkirdi– xəyalları boşa çıxmışdı– nə sirr, nə də təhlükə vardı, yalnız Pavel Pavloviç adlı bir səfeh peyda olmuşdu. Bununla belə, o hər şeyin belə asanlıqla ötüb-keçəcəyinə inanmırdı, dumanlı halda və qorxu içərisində hiss edirdi ki, nə isə baş verəcəkdir. Qonağı kresloda oturtdu, özü də səbirsizlik içində kreslonun bir addımlığında, yatağının üstündə əyləşdi. Əllərini dizinə söykəyib, qabağa əyildi; o, əsəbi halda qonağın nə vaxt sözə başlayacağını gözləyirdi. Qonağı hərisliklə süzür və xatırlayırdı. Ancaq qəribə idi: qonaq heç dinmirdi, elə bil dərhal danışmağa «borclu olduğunu» başa düşmürdü. Əksinə, o özü intizar dolu nəzərləri ilə ev sahibinə baxırdı. Bəlkə də o, münasibətsiz gəlişini duyaraq, tələyə düşmüş siçan kimi, sadəcə utanırdı, Velçaninov qəzəbləndi:

– Hə, dillənin! – deyə çığırdı. – Axı zənnimcə, siz nə fantaziya, nə də yuxusunuz! Buraya ölü oyunu oynamağa gəlmişsiniz, nədir? Başlayın, atam!

Qonaq qımıldandı, gülümsədi və ehtiyatla sözə başladı: – Mən görürəm ki, sizi, hər şeydən qabaq, mat qoyan mənim bu vaxt, bu cür gəlməyimdir… Buna görə bütün keçmişləri və bizim necə ayrıldığımızı xatırlayanda, mənə indi qəribə gəlir… Onu da deyim ki, mən gəlmək fikrində deyildim, əgər iş belə gətirməsəydi, nagəhani…

– Necə yəni nagəhani? Mən sizin, küçəni pəncəsi üstə qaça-qaça necə keçdiyinizi pəncərədən gördüm!

– Belə de, siz görmüsünüz! Demək, siz bu barədə mənim deyəcəyimdən çox bilirsiniz! Lakin mən sizi yalnız əsəbiləşdirirəm… Məsələ belədir: mən üç həftədir ki, işimdən ötəri buraya gəlmişəm… Mən axı Pavel Pavloviç Trusotskiyəm, siz özünüz də məni tanıdınız. Mənim işim ondan ibarətdir ki, başqa quberniyaya, başqa işə, bir az yüksək vəzifəyə keçməyə çalışıram… Ancaq onu deyim ki, bu da hələ əsas məsələ deyil… Əgər bilmək istəsəniz, əsas məsələ, ondan ibarətdir ki, artıq üç həftədir burada veyllənirəm, deyəsən, özüm bilə-bilə öz işimi, yəni dəyişilmə məsələsini uzadıram. Doğrusu, bu məsələ düzəlsə də, düzəlməmiş kimi hesab edəcəyəm, belə əhvali-ruhiyyə ilə sizin Peterburqu tərk etməyəcəyəm. Veyllənirəm, elə bil nəyə gəldiyimi unutmuşam, hətta sevinirəm ki, unutmuşam. …Mənim belə əhvali-ruhiyyədə…

– Hansı əhvali-ruhiyyədə? – Velçaninov qaşqabağını tökdü.

Qonaq başını qaldırdı, şlyapasını götürdü və təmkinlə krepi göstərdi.

– Bax, belə əhvali-ruhiyyə!

Velçaninov ifadəsiz baxışlarla gah krepə, gah da qonağın sifətinə baxırdı. Birdən onun yanaqları pörtdü və bərk həyəcanlandı.

– Natalya Vasilyevnamı?

– Bəli! Natalya Vasilyevna? Bu ilin martında… Vərəmdən. Demək olar ki, birdən getdi, iki-üç ayın içində. Mən də gördüyünüz kimi tək qaldım.

Qonaq bunu deyib, qollarını ehtizazla yana açdı və sol əlində krepli şlyapasını tutduğu halda, daz başını azı bir on saniyə aşağı dikib durdu.

Bu görkəm və bu hərəkət Velçaninovu sanki birdən dirçəltdi; dodaqlarında istehzalı və hətta adama toxunan bir təbəssüm dolaşdı, lakin hələlik ancaq bir anlığa. Bu xanımın (o bu xanımla çoxdan tanışdı və çoxdan da onu unutmuşdu) ölüm xəbəri ona gözlənilməz dərəcədə sarsıdıcı təsir elədi.

– Belə şey olar! – deyə o, dilinə gələn ilk sözü mızıldadı, – bəs nə üçün birbaşa gəlib xəbər eləmirdiniz?

– Dərdimə şərik olduğunuz üçün təşəkkür edirəm, bunu mən görürəm və qiymətləndirirəm… ancaq…

– Nə ancaq?

– Çoxdan ayrılmağımıza baxmayaraq, siz mənim dərdimə şərik oldunuz və hətta mənə elə yanaşdınız ki, sizə minnətdaram. Mən elə bunları demək istəyirdim. Məsələ onda deyil ki, mən dostlarımdan şübhələnirdim, mən burada da, hətta indi də ən səmimi dostlarımı axtarıb tapa bilərəm. Elə təkcə Stepan Mixayloviç Baqautovu götürün, lakin sizinlə tanışlığımızdan, Aleksey İvanoviç, doqquz il keçmişdir, bir dəfə də bizə gəlməmisiniz, məktublaşmamışıq da…

Qonaq tutuquşu kimi ötürdü, başını aşağı dikmişdi, amma yuxarıları da görürdü. Ev sahibi də artıq özünə gəlmişdi.

O getdikcə artan çox qəribə bir maraqla Pavel Pavloviçə baxır, qulaq asırdı; Pavel Pavloviç sözünü kəsib dayandıqda, onun başına birdən çox müxtəlif və gözlənilməz fikirlər doldu.

– Bəs nə üçün mən sizi bu vaxtadək tanımamışam? – deyə o, hərəkətə gələrək çığırdı, – biz küçədə beş-altı dəfə rastlaşmışıq!

– Bəli, bu da yadımdadır. Tez-tez qarşıma çıxırdınız, iki dəfə, hətta üç dəfə…

– Daha doğrusu, mən yox, siz həmişə mənim qabağıma çıxırdınız.

Birdən Velçaninov ayağa qalxdı və gözlənilmədən bərkdən güldü. Pavel Pavloviç səsini kəsdi və diqqətlə ona baxdı, lakin yenə də sözünə davam etdi:

– Əvvəla siz məni ona görə tanımadınız ki, yadınızdan çıxmış olaram, nəhayət, bu müddətdə mən çiçək çıxarmışam və sifətimdə bəzi izləri qalıb.

– Çiçək? Doğrudan da siz çiçək çıxarmısınız! Necə olub ki, sizi....

– Yaxalamışdır, demək istəyirsiniz? Çox şeylər olur, Aleksey İvanoviç, yaxalayanda yaxalayır!

– Hər halda çox gülməlidir. Davam edin, davam edin, əziz dost!

– Mən sizə rast gəlirdim, ancaq…

– Dayanın! Nə üçün siz «yaxalamışdır» dediniz? Mən daha ədəblə danışmaq istəyirdim. Hə, davam edin, davam edin!

Nədənsə getdikcə onun kefi durulurdu. Sarsıdıcı təsir tamam yox olmuşdu.

O, sürətli addımlarla otaqda var-gəl eləyirdi.

– Mən də hərçənd sizə rast gəlirdim, hətta buraya Peterburqda yola düşəndə, sizi mütləq axtarmaq fikrindəydim, lakin təkrar edirəm, mən indi elə əhvali-ruhiyyədəyəm ki… bir sözlə mart ayından ağlım çaşıb…

– Belə de! Mart ayından… Dayanın, siz papiros çəkmirsiniz ki?

– Axı, siz bilirsiniz, Natalya Vasilyevnanın sağlığında…

– Bəli, bəli; bəs mart ayından sonra?

– Bir dənə ola-olmaya.

– Buyurun, papiros çəkin və sözünüzə davam edin! Davam edin, siz məni lap…

Velçaninov siqar yandırıb, tez yenə yatağında oturdu. Pavel Pavloviç dedi:

– Ancaq siz çox həyəcanlısınız, xəstə deyilsiniz ki?

– Eh, xəstəliyim cəhənnəm olsun! – Birdən Velçaninov qəzəbləndi. – Davam edin!

Qonaq da öz növbəsində ev sahibinin həyəcanlandığını görüb razı qaldı və ürəkləndi.

– Nəyi davam etdirim? – O yenə sözə başladı. – Aleksey İvanoviç, əvvəla, məhv olmuş, daha doğrusu, sadəcə məhv olmuş yox, iyirmi illik ər-arvadlıqdan sonra həyatı dəyişmiş, avara-avara tozlu küçələrdə, unutqanlıq içərisində, elə bil, çöldə veyllənən və bu unutqanlıqda hətta bəzi nəşə tapan bir adamı təsəvvürünüzə gətirin. Aydındır ki, bəzən tanış, yaxud səmimi bir dosta rast gələndə, bilə-bilə ötüb-keçirəm ki, bu dəqiqədə unutqanlıq içərisində ona yaxınlaşmayım. Ancaq elə vaxt da olur ki, hər şeyi xatırlayır, ötüb-keçmiş gözəl keçmişin bir şahidini və iştirakçısını görməyə can atıram və ürəyim bu zaman elə çırpınır ki, yalnız gündüz deyil, gecə də, hətta bunun üçün onu saat dörddə oyatmalı olsam da, dostumun ağuşuna atılmaq istəyirəm. Mən yalnız saatı səhv salmışam, dostluqda yanılmamışam, zira bu dəqiqə mükafatımı aldım. Saata gəldikdə isə düzünü deyim ki, mən belə əhvali-ruhiyyədə elə bilmişəm ki, saat on ikidir. Öz kədərini içirsən, sanki nəşə alırsan, hətta bu kədər deyil, içimdə əmələ gəlmiş məhz yeni əhvali-ruhiyyədir…

– Siz nə qəribə danışırsınız! – deyə birdən yenə çox ciddi görkəm almış Velçaninov dərdli-dərdli söyləndi.

– Bəli, qəribə danışıram…

– Siz… zarafat eləməyin!

– Zarafat edirəm! – Pavel Pavloviç dərdli-dərdli dedi, – xəbər verdiyim anlarda da…

– Eh, xahiş edirəm, bu barədə susun!

Velçaninov ayağa qalxdı və yenə otaqda gəzişməyə başladı.

Beş dəqiqə belə keçdi. Qonaq da ayağa qalxmaq istəyirdi, Velçaninov çığırdı: «Oturun, oturun!» O da müticəsinə kresloya çökdü.

– Amma siz çox dəyişmisiniz! – Velçaninov birdən onun qabağında dayandı. Elə bil bu fikir onu sarsıtmışdı. – Çox dəyişmisiniz! Çox! Tamam başqa adam olmusunuz!

– Təəccüblü bir şey yoxdur, doqquz ildir…

– Yox, yox, məsələ ildə deyil, siz zahirən o qədər də dəyişməmisiniz, başqa cəhətdən dəyişmisiniz!

– Buna da səbəb yəqin doqquz ildir.

– Yaxud da mart ayından sonra belə dəyişmisiniz!

– Xe, xe, – Pavel Pavloviç məkrlə güldü. – Sizdə bir fikir oynaqlığı var… Lakin cəsarət edib soruşuram, bu dəyişiklik nədən ibarətdir?

– Bunu bilməyə nə var ki! Əvvəllər Pavel Pavloviç mötəbər, ləyaqətli adam idi, Pavloviç çox ağıllı idi… indi isə Pavel Pavloviç lap vaurien1 (avara, veyl-fransızca) olub.

Velçaninov o dərəcədə əsəbiləşmişdi ki, belə halda ən təmkinli adamlar belə bəzən artıq-əskik danışırlar.

– Vaurien! Belə güman eləyirsiniz? Daha «ağıllı» deyiləm, ağıllı deyiləm! – Pavel Pavloviç ləzzətlə pıqqıldadı.

– Nə «ağıllıbazlıqdır!» İndi tamam ağıllısınız. Velçaninov hey fikirləşirdi:

«Mən həyasızam, bu cüvəllağı isə məndən də həyasızdır!. Onun məqsədi nədir?»

Qonaq birdən çox həyəcanlandı və kresloda qurcalandı:

– Eh, əziz, hörmətli Aleksey İvanoviç. Axı, bizə nə var ki? Axı, indi biz kübar deyilik, kübar cəmiyyətdə deyilik ki! Biz iki köhnə, səmimi dost, necə deyərlər, səmimi şəraitdə görüşüb, ikilikdə o xoş günləri, bizi bir-birimizə bağlayan mərhum arvadımı xatırlayırıq.

O elə hissə qapılmışdı ki, bayaqkı kimi, yenə başını aşağı dikdi, sifətini şlyapası ilə örtdü. Velçaninov ona nifrət və narahatlıqla göz qoyurdu.

«Bəlkə o sadəcə təlxəkdir! – Fikri başından keçdi. – Yox, yox! Deyəsən, o sərxoş da deyil, bəlkə də sərxoşdur, sifəti qıpqırmızıdır. Sərxoş olsa da, nə fərqi var? O nə demək istəyir? Bu cüvəllağıya nə lazımdır!».

Pavel Pavloviç şlyapasını yavaş-yavaş üzündən çəkdi və sanki daha dərin xatirələrə qapılaraq dedi:

– Yadınızdadırmı, yadınızdadırmı… bizim şəhər ətrafına səfərlərimizi, şənliklərimizi qonaqpərvər Semyon Semyonoviç zati-alilərinin evindəki rəqs və oyun məclislərini xatırlayırsınızmı? Bəs bizim üçlükdə axşam qiraətimiz? Sizinlə olan ilk tanışlığımızı hələ demirəm, öz işinizə aid arayış almaq üçün səhər yanıma gələndə, hətta çığırmağa başladınız, birdən Natalya Vasilyevna çıxdı və on dəqiqədən sonra siz düz bir illiyə bizim evin ən səmimi dostu oldunuz, eynən cənab Turgenevin «Əyalət qadını» pyesində olduğu kimi…

Velçaninov ağır-ağır gəzişir, yerə baxır, səbirsiz və nifrətlə qulaq asırdı, lakin diqqətlə qulaq asırdı.

– «Əyalət qadını» mənim heç ağlıma gəlməyib, – deyə azca özünü itirərək qonağın sözünü kəsdi, – qabaqlar siz heç zaman belə cır səslə və belə… yad üslubda danışmazdınız. Bu nə üçündür?

– Mən doğrudan da əvvəllər çox susurdum, yəni qaradinməz idim, – deyə o, tez Velçaninovun sözünə qüvvət verdi, – bilirsinizmi, əvvəllər mərhum arvadımın danışığına qulaq asmağı çox xoşlayırdım. Yadınızdadırmı, o necə ağıllı danışırdı… O ki qaldı «Əyalət qadını»na və xüsusən «Stupendyev» məsələsinə bunda siz haqlısınız, çünki siz gedəndən sonra biz bəzən, sakit dəqiqələrdə, sizi xatırlarkən, ilk görüşümüzü həmin bu pyesə oxşadırdıq… Çünki axı doğrudan da oxşayırdı… Xüsusən «Stupendyev» məsələsində.

– Lənətə gələsən, axı bu hansı «Stupendyev»dir? – Velçaninov qışqırdı, hətta ayağını yerə vurdu, «Stupendyev» sözünü eşidəndə o, əndişəyə düşdü, özünü tamam itirdi.

– «Stupendyev» – teatrda roldur. «Əyalət qadını» pyesində «ər» roludur, – deyə Pavel Pavloviç yaltaq-yaltaq mızıldandı, – lakin bu artıq bizim gözəl xatirələrimizin başqa silsiləsinə aiddir, siz gedəndən sonra, Stepan Mixayloviç Baqautovun eynən sizin kimi, bizə bəxş etdiyi beş illik dostluq dövrünə aiddir.

Birdən Velçaninov yerindəcə donub qaldı:

– Baqautov? Nə deyirsiniz? Hansı Baqautov?

– Stepan Mixayloviç Baqautov, sizdən düz bir il sonra… elə sizin kimi bizimlə dostluq eləyən…

– Ah, pərvərdigara, axı mən bunu bilirəm! – Velçaninov, nəhayət, fikrini toplaya bildi– Baqautov! Axı, o sizin yanınızda qulluq eləyirdi…

Bəli bəli! Qubernatorun yanında! Peterburqun ən ali cəmiyyətindəndi, çox gözəl gəncdi. – Pavel Pavloviç vəcdlə çığırdı.

– Bəli, bəli! Mənə bax ha! Axı o da… .

– Bəli o da, o da! – Pavel Pavloviç ev sahibinin ehtiyatsızcasına dediyi sözdən yapışıb, eyni vəcdlə təkrar etdi– O da! Biz qonaqpərvər Semyon Semyonoviç cənablarının evində, ev teatrında, «Əyalət qadını»nı oynadıq. Stepan Mixayloviç «qrafı» mən «əri», mərhum arvadım isə «əyalət qadınını» oynayırdı. Lakin mərhum arvadımın təkidi ilə «ər» rolunu məndən aldılar, guya oynaya bilmirdim.

– Siz haradan Stupendyev oldunuz! Siz Stupendyev deyil, hər şeydən əvvəl Pavel Pavloviç Trusotskisiniz! – Velçaninov kobudcasına, ədəb gözləmədən, əsəbilikdən az qala əsə-əsə danışırdı, – bağışlayın, deyəsən axı həmin Baqautov burada, Peterburqdadır; mən özüm görmüşəm, baharda! Bəs siz niyə onun da yanına getmirsiniz?

" – Allahın verən günü gedirəm, düz üç həftədir. Qəbul eləmir! Xəstədir, qəbul eləyə bilmir! Özü də mötəbər mənbələrdən öyrənmişəm ki, doğrudan da çox ağır xəstədir! Altı ilin dostudur! Eh, Aleksey İvanoviç, sizə dedim, yenə də təkrar edirəm, adam belə əhvali-ruhiyyədə lap istəyir ki, yer ayrılsın, girsin yerə; bəzən elə dəqiqələr də olur ki, məhz keçmiş tanışlardan, necə deyərlər, o hadisələrin şahidi və iştirakçılarından birini bağrına basmaq istəyirsən, təkcə ona görə ki, ağlayasan, başqa bir şeydən ötrü yox, yalnız ağlamaq üçün!.. Velçaninov sərtliklə dedi:

– Hə, bəsdir, bu günlük kifayətdir, deyilmi?

– Kifayətdir, həddindən çox kifayətdir! – Pavel Pavloviç dərhal ayağa qalxdı, – saat dörddür, özü də sizi kobudcasına narahat etdim…

– Qulaq asın: mən özüm sizin yanınıza gələrəm, mütləq; o zaman güman edirəm ki… Mənə düzünü deyin, açıq-açığına; bu gün siz sərxoş deyilsiniz ki?

– Sərxoş? Qətiyyən yox…

– Bura gələndə, ya da ondan qabaq içməmisiniz?

– Bilirsinizmi, Aleksey İvanoviç, siz qızdırmalısınız.

– Günü sabah gələrəm, səhər saat birədək…

– Mən çoxdan hiss edirəm ki, siz az qala gəzə-gəzə sayıqlayırsınız, – Pavel Pavloviç məmnuniyyətlə onun sözünü kəsdi və möhkəm bu mövzudan yapışdı, – doğrudur, mən vicdanən əzab çəkirəm ki, öz kobudluğumla… ancaq gedirəm, gedirəm! Siz uzanın, dincəlin!

– Axı, siz demədiniz ki, harada yaşayırsınız? – Velçaninov birdən ayılan kimi oldu və onun dalınca çığırdı.

– Məgər demədim? Pokrov mehmanxanasında…

– Bu nə Pokrov mehmanxanasıdır?

– Pokrovun lap yanında, burada, döngədədir, ancaq yadımdan çıxarmışam hansı döngədir, nömrəsi də yadımdan çıxıb, ancaq Pokrovun lap yaxınlığındadır…

– Taparam!

– Əziz qonağın gözüm üstə yeri var.

O, artıq pilləkənin üstünə çıxmışdı.

– Dayanın! – Velçaninov yenə onu çağırdı. – Qaçmazsınız ki?

– Necə yəni «qaçmazsınız»? – Pavel Pavloviç üçüncü pillədən geri qanrıldı və gözlərini bərəldərək gülümsədi.

Velçaninov cavab vermək əvəzinə qapını bərk çırpdı, onu səylə bağlayıb cəftəsini vurdu. Otağına girəndə, nədənsə iyrənirmiş kimi tüpürdü.

Beş dəqiqəyədək otağın ortasında hərəkətsiz dayandı, sonra paltarını soyunmamış yatağa yıxıldı və bir an içərisində yuxuya getdi. Yadından çıxmış şam stolun üstündə axıradək yanıb qurtardı.

VI
ARVAD, ƏR VƏ OYNAŞ

O çox bərk yatdı və düz onun yarısında oyandı. Dərhal qalxdı və yatağında oturub, «o qadının ölümü» barədə düşünməyə başladı.

Bu ölüm barədə qəfil xəbər dünən ona sarsıdıcı təsir bağışlamışdı, bundan, hətta təlaş və ağrı da duymuşdu. Bu təlaş və ağrını o, dünən, Pavel Pavloviçin yanında, yalnız bir qəribə fikirlə müvəqqəti olaraq boğmuşdu. Ancaq indi səhər yuxudan oyanan kimi, doqquz il qabaq baş vermiş əhvalat birdən onun qarşısında fövqəladə bir parlaqlıqla açıldı. Bu qadını, mərhum Natalya Vasilyevnanı, «bu Trusotskinin arvadını o sevirdi və onun oynaşı olmuşdu. Bu o zaman olmuşdu ki, Velçaninov öz işindən ötrü (bu da bir miras işi münasibətilə idi) T. şəhərində düz bir il qalmışdı, halbuki iş onun orada bu qədər çox qalmasını tələb etmirdi. Əsl səbəb bu qadınla əlaqə idi. Bu əlaqə və məhəbbət onu o qədər möhkəm çulğamışdı ki, sanki Natalya Vasilyevnaya əsir düşmüşdü və əgər bu qadının ən xırdaca bir şıltaqlığı tələb etsəydi, o ən ecazkar və ən mənasız iş tutmağa hazır idi. Nə əvvəl, nə də sonralar onda belə şey görünməmişdi. İlin axırında, qısa müddətə olsa da, ayrılmaq lazım gəldikdə, yaman ümidsizliyə qapıldı. Natalya Vasilyevnaya ərinin yanından qaçmağı, hər şeyi tullayıb onunla birlikdə həmişəlik xaricə getməyi təklif etdi. Bu xanımın yalnız istehza və inadı onu fikrindən daşındırdı və onu tək getməyə məcbur etdi. Qadın əvvəlcə bu layihəni bəyənmişdi, görünür, bunu darıxdığından, ya da gülmək üçün etmişdi. Axırı nə oldu? Ayrılıqdan heç iki ay keçməmişdi ki, Peterburqda o özünə onun üçün həmişəlik həll edilməmiş qalan bu sualı verdi: o doğrudanmı bu qadını sevirdi, ya da bu yalnız bir «xəyal» idi? Onda bu sual heç də yelbeyinlikdən, ya da yeni ehtirasın təsirindən doğmamışdı; Peterburqda keçirdiyi bu ilk iki ayı o, haldan çıxmışdı və çətin ki, bu müddətdə o bir qadına uya biləydi, halbuki o dərhal əvvəlki cəmiyyətinə qovuşmuş və yüzlərcə qadına rast gəlmişdi. Ancaq bununla belə o, əla bilirdi ki, əgər yenə T. şəhərinə düşsə, bütün bu suallara baxmayaraq, təzədən o qadının üzücü füsunkar təsiri altına düşəcəkdi. Hətta beş ildən sonra da o həmin bu əqidədə idi. Lakin beş il keçəndən sonra o artıq bunu qəzəblə etiraf edir və hətta «bu qadını» nifrətlə yad edirdi. T-də keçirdiyi il üçün xəcalət çəkirdi; Velçaninov niyə belə «səfeh» bir ehtirasa qapılmasının səbəbini başa düşə bilmirdi! Bu ehtirasla əlaqədar xatirələr onun üçün rüsvayçılığa çevrilmişdi; o qıpqırmızı pörtür, vicdan əzabı çəkirdi. Doğrudur, bir neçə il də keçəndən sonra bir qədər sakitləşdi. O çalışırdı ki, bütün bunları unutsun və demək olar ki, buna müvəffəq də olmuşdu. Ancaq budur, doqquz il keçəndən sonra, Natalya Vasilyevnanın ölümü barədə dünənki xəbərdən sonra bütün bunlar yenə də qəflətən çox və qəribə şəkildə gözlərinin qarşısında təzədən canlanmışdı.

İndi o, başında qarışıq fikirlər, yatağının üstündə oturduğu vaxt, yalnız bir şeyi hiss edir və aydın dərk edirdi: dünənki xəbərin doğurduğu «sarsıdıcı təəssürata baxmayaraq, hər halda qadının ölümü onu narahat eləmirdi. Öz-özündən soruşurdu: «Doğrudanmı, mən onun ölümünə heyfsilənmirəm?» Doğrudur, indi ona nifrət bəsləmirdi və onun barəsində insafla, daha ədalətli mühakimə yürüdə bilərdi. Onda çoxdan, bu doqquz illik ayrılıq müddətində, əmələ gəlmiş rəyə görə Natalya Vasilyevna «yaxşı» əyalət cəmiyyətindən olan adi əyalət xanımı idi. Və «bəlkə», kim bilir, bu elə-belə imiş, yalnız mən onu «göylərə» qaldırmışam?» Lakin o həmişə şübhələnirdi ki, bu rəyində yanıla bilər; bunu indi də hiss edirdi. Faktlar da bir-birinə zidd idi: Bu Baqautov da bir neçə il onunla əlaqədə olmuş və deyəsən, o da «bu qadının füsunkarlığının» təsiri altına düşmüşdü. Baqautov doğrudan da Peterburqun ən yaxşı cəmiyyətindən olan bir gənc idi, Və o «boş adam» olduğu üçün (Velçaninov onun haqqında belə deyirdi) yalnız Peterburqda karyera qazana bilərdi. Lakin o, Peterburqa, daha doğrusu, öz mənafeyinə biganəlik göstərib beş ilini T.-də yalnız bu qadının xətrinə itirmişdi. Nəhayət, Peterburqa, bəlkə də ona görə qayıtmışdı ki, onu da «yırtıq başmaq» kimi bayıra tullamışdılar. Demək, bu qadında nə isə qeyri-adi bir cazibə, əsarət altına almaq və hökmranlıq qabiliyyəti vardı!

Ancaq adama elə gəlirdi ki, onda cəzb etmək və əsarət altına almaq üçün elə bir şey yoxdur: «nəinki gözəl deyildi, hətta bəlkə sadəcə çirkin idi». Velçaninova rast gələndə onun iyirmi səkkiz yaşı vardı. Çox da gözəl olmayan sifəti bəzən xoş bir şəkildə canlanırdı, lakin gözləri yaxşı deyildi; baxışlarında nə isə hədsiz sərtlik vardı. O çox arıq idi. Savadı az idi, heç şəksiz ağıllı və dərrakəli idi, ancaq demək olar ki, mühakiməsi həmişə birtərəfli idi. Əyalət kübar xanımlarına xas ədaları vardı, gözəl zövq sahibi idi, xüsusilə geyim sarıdan. Qətiyyətli, zabitəli idi, onunla bir şey barəsində yarılığa sazişə gəlmək mümkün deyildi; «ya hamısı, ya da heç nə». Çətin işlərdə qəribə qətiyyət və səbat göstərirdi. Alicənablıqla hədsiz dərəcədə ədalətsizlik onda həmişə yanaşı dururdu. Bu xanımla mübahisə etmək mümkün deyildi. İki dəfə ikinin onun üçün heç zaman və heç bir əhəmiyyəti yoxdu. O heç zaman və heç nədə özünü ədalətsiz, yaxud günahkar saymırdı. Ərinə etdiyi daimi və saysız-hesabsız xəyanətlər vicdanını zərrə qədər narahat etmirdi. Velçaninovun özü ilə müqayisədə o, özünün doğrudan da həzrət Məryəm olduğuna hədsiz inanan «xlıst həzrət Məryəmi» idi. Natalya Vasilyevna öz hərəkətlərinin düzgünlüyünə son dərəcə inanırdı. Oynaşlarına sadiq idi, ancaq ürəyini vurana kimi. O öz oynaşlarına əziyyət verməyi sevirdi, lakin mükafatlandırmağı da sevirdi. Ehtiraslı, qəddar və həssas idi. O, pozğunluğa nifrət edirdi və hədsiz bir qızğınlıqla pisləyirdi, amma özü də pozğun idi. Heç bir fakt onu pozğunluğunu dərk etməyə gətirib çıxara bilmirdi. Velçaninov hələ T.-də olduğu zaman onun barəsində fikirləşirdi: «O, yəqin pozğunluğunu doğrudan da bilmir». (Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bu pozğunluqda o özü iştirak edirdi.) «Bu, sanki sədaqətsiz arvad olmaq üçün doğulmuş qadınlardandır. Belə qadınlar heç zaman qız vaxtı pozulmurlar. Onların təbiət qanununa görə, pozğunluğu ər evində eləmək lazımdır. Ər onun ilk oynaşıdır, ancaq mütləq nikahdan sonra. Heç kim onlar kimi bacarıqla və asanlıqla ərə gedə bilməz. İlk dəfə oynaş tapmasına bais həmişə əri olur və hər şey son dərəcə səmimi şəraitdə keçir. Onlar axıradək özlərini ədalətli və əlbəttə, tamamilə məsum hiss edirlər».

Velçaninov bu əqidədə idi ki, doğrudan da belə qadınlar vardır. Ancaq buna da inanırdı ki, bu cür qadınlara yaraşan kişilər də mövcuddur, bunların yeganə vəzifəsi ancaq ondan ibarətdir ki, belə qadınlara uyğun gəlsinlər. Onun fikrincə, belə ərlərin vəzifəsi, necə deyərlər «həmişəlik ər» olmaqdı, yaxud yalnız onların adı ər idi, vəssalam. «Belə adam ancaq evlənmək üçün doğulur və inkişaf edir, evləndikdən sonra dərhal hətta öz xüsusi möhkəm xarakteri olsa da arvadına əlavə bir varlığa çevrilir. Belə ərin başlıca əlaməti – ancaq məlum yaraşıqdır. Günəş işıq saçmaya bilmədiyi kimi, o da qurumsaq olmaya bilməz. Lakin o bu haqda nəinki heç zaman bir şey bilmir, hətta, təbiətin qanunlarına əsasən heç zaman bilməyəcək də». Velçaninov möhkəm inanırdı ki, bu iki tip mövcuddur və T.-də olan Pavel Pavloviç Trusotski onların ən bitkin nümayəndəsidir. Dünənki Pavel Pavloviç aydın məsələdir ki, T.-dən ona tanış olan Pavel Pavloviç deyildi. O görürdü ki, Pavel Pavloviç çox dəyişmişdir, lakin Velçaninov bilirdi ki, o dəyişməyə bilməzdi, bütün bunlar tamamilə təbii idi. Cənab Trusotski yalnız arvadının sağlığında əvvəlki adam ola bilərdi. İndi isə yalnız bütöv bir varlığın birdən-birə başlı-başına buraxılmış bir hissə idi, daha doğrusu, heç bir şeyə oxşamayan qəribə bir şey idi.

T.-də olan Pavel Pavloviçə gəldikdə isə, Velçaninovun onun barəsində yadında qalan və indi xatırladığı bunlar idi.

«Əlbəttə, T.-də olan Pavel Pavloviç ancaq ər idi, başqa heç bir şey. Misal üçün, əgər o bundan əlavə məmurluq da eləyirdisə, ancaq ona görə eləyirdi ki, xidmət də onun ərlik borcu idi. O, arvadı üçün, onun T.-də kübar mövqeyi üçün işləyirdi, halbuki çox çalışqan məmur idi. O vaxt onun otuz beş yaşı vardı və müəyyən qədər, hətta xeyli var-dövlət sahibi idi. Xidmətdə xüsusi bir istedad göstərməmiş, amma istedadsızlıq da göstərməmişdi. Əyalət kübar cəmiyyətinin yuxarılarında gəzib-dolaşırdı və yaxşı ad qazanmışdı. T.-də Natalya Vasilyevnaya çox hörmət edirdilər. O isə bunu heç qiymətləndirmirdi, sanki ona hörmət etmək borcları idi. Evində isə adamları həmişə yaxşı qəbul etməyi bacarırdı. Üstəlik də Pavel Pavloviçi o elə öyrətmişdi ki, hətta ən ali əyalət adamlarını qəbul edərkən, özünü çox nəcib aparırdı. Bəlkə də (Velçaninova belə gəlirdi) o ağıllı idi, lakin Natalya ərinin çox danışmasını sevmədiyi üçün onun ağıllı olub-olmadığını başa düşmək mümkün deyildi. Bəlkə başqa pis keyfiyyətlərilə yanaşı anadangəlmə yaxşı keyfiyyətləri də vardı. Lakin yaxşı keyfiyyətlərinin elə bil üstünə pərdə çəkilmişdi, pis niyyətləri isə demək olar ki, birdəfəlik söndürülmüşdü. Misal üçün, Velçaninovun yadındadır ki, cənab Trusotski bəzən öz yaxın adamlarına gülmək istəyirdi, ancaq bunu ona qəti qadağan etmişdilər. O bəzən bir şey danışmağı sevirdi, ancaq buna da göz qoyurdular; ona ancaq əhəmiyyətsiz və qısa bir şey danışmağa icazə verilirdi. O, evdən kənar dostluq etməyə, hətta dostları ilə içməyə də meyl göstərirdi; lakin bu sonuncu arzusu ona yerli-dibli qadağan olunmuşdu. Lakin belə halda kənardan baxan heç zaman deməzdi ki, bu ər təpik-altı olub. Baxana elə gələrdi ki, Natalya Vasilyevna çox müti qadındır və hətta bəlkə özü də buna əmindi. Ola bilsin ki, Pavel Pavloviç Natalya Vasilyevnanı dəlicəsinə sevirdi; lakin bunu heç kəs sezə bilməzdi və sezmək də mümkün deyildi. Ehtimal ki, bu da Natalya Vasilyevnanın evdəki sərəncamının nəticəsi idi. Özünün T.-də keçirdiyi günlər ərzində Velçaninov bir neçə dəfə öz-özündən soruşmuşdu: görəsən, bu ər mənim onun arvadı ilə olan yaxınlığımdan heç şübhələnirmi? O bu barədə bir neçə dəfə Natalya Vasilyevnanın özündən də ciddi soruşmuş və hər dəfə azca dilxorluqla cavab almışdı ki, əri heç bir şey bilmir və heç zaman da bilməyəcəkdir, həm də «arada olan bütün bu işlərin ona heç dəxli yoxdur». Qadının» bir cəhətini də qeyd edək: O Pavel Pavloviça heç zaman gülməzdi və onun hərəkət və danışığında nə gülünc və nə də pis bir şey görərdi, hətta birisi ona hörmətsizlik etmək cəsarətində olsaydı, ərini möhkəm müdafiəyə qalxardı. Uşağı olmadığından təbii ki, çox vaxt, kübar cəmiyyətdə dolanmalı idi; lakin öz evi də ona lazımdı. Kübar cəmiyyət əyləncələri ona heç zaman tam hakim kəsilə bilməmişdi, evdə o təsərrüfatla və əl işləri ilə məşğul olmağı sevirdi. Pavel Pavloviç dünən onların T-də birlikdə kitab oxumalarını xatırlatdı: belə qiraətlər keçirilirdi: Velçaninov oxuyurdu, Pavel Pavloviç də oxuyurdu. Pavel Pavloviç hündürdən çox yaxşı oxuyurdu, bu da Velçaninovu təəccübləndirirdi. Natalya Vasilyevna bu zaman nə isə toxuyur və dinməzcə qulaq asırdı. Dikkensin romanlarını, rus jurnallarından bəzi şeylər, bəzən isə «ciddi» ədəbiyyat oxuyurdular. Natalya Vasilyevna Velçaninovun biliyini yüksək qiymətləndirirdi, lakin olub bitmiş, qət edilmiş və haqqında daha deyiləsi bir şey qalmayan iş kimi sükutla qiymətləndirirdi, ümumiyyətlə o, kitabla və biliklə əlaqədar hər şeyə xeyirli olsa da tamam yad bir şey kimi etinasız idi; Pavel Pavloviç isə bəzən bu barədə hərarətlə danışırdı.

Velçaninov tərəfindən ən yüksək zirvəyə, hətta demək olar ki, dəlilik dərəcəsinə çatdırılmış T. əlaqələri birdən-birə kəsildi. Onu birdən-birə sadəcə olaraq qovdular, ancaq hər şey elə qurulmuşdu ki, özünün «köhnə, vecsiz başmaq kimi» tullandığından xəbərsiz çıxıb getdi. O getməmişdən ay yarım qabaq T.-yə gənc bir topçu zabit gəlmişdi. Korpusdan yenicə buraxılmış bu zabit Trusotskilərə ayaq açmışdı. Üç nəfər dörd nəfər olmuşdu. Natalya Vasilyevna oğlanı iltifatla qəbul edirdi, lakin onunla bir uşaq kimi davranırdı. Velçaninovun ağlına qətiyyən heç bir şey gəlmirdi. Bir də onun bu barədə fikirləşməyə halı da yox idi, çünki qəflətən demişdilər ki, ayrılmaq lazımdır. Onun mütləq və tezliklə çıxıb getməsi barədə Natalya Vasilyevnanın irəli sürdüyü yüzəcən bəhanənin biri də bu idi ki, qadın hamilə olduğunu güman edirdi. Buna görə də Velçaninov, təbii ki, tezliklə mütləq üç, yaxud dörd aylığa aradan çıxmalı idi ki, əgər sonralar bir böhtan araya çıxsa, doqquz aydan sonra əri şübhələnməsin. Olduqca ciddi dəstavuz idi. Velçaninov Parisə, yaxud Amerikaya qaçmaq barədə möhkəm təkidindəgn sonra, təkbaşına «şübhəsiz, yalnız bir dəqiqəliyə» başqa sözlə desək, üç aydan çox olmamaq şərti ilə Peterburqa getdi. Əks təqdirdə, heç bir səbəb və dəlilə baxmayaraq getməyəcəkdi. Düz iki aydan sonra Peterburqda Natalya Vasilyevnadan bir məktub aldı. Bu məktubda Natalya Vasilyevna xahiş edirdi ki, o daha qayıtmasın. Çünki indi başqasını sevir; hamiləliyi barədə isə xəbər verirdi ki, səhv etmişdir. Bu səhv barədə xəbər verməyə də bilərdi, çünki hər şey ona aydın idi. O, zabiti xatırladı. Bununla da hər şey birdəfəlik bitdi. Sonralar bir neçə ildən sonra eşitdi ki, Baqautov oraya getmişdir və beş il orada qalmışdır. Əlaqənin belə uzun sürməsini o özlüyündə, yeri gəlmişkən, onunla izah edirdi ki, Natalya Vasilyevna, yəqin qocalmışdır, buna görə də indi özü adamlardan əl çəkmir.

O, bir saatadək çarpayının üstündə oturdu; nəhayət, özünə gəldi, Mavranı çağırdı, qəhvə gətirtdi. Tələsik içdi, geyindi və düz on birdə Pokrov mehmanxanasını axtarmaq üçün Pokrova yola düşdü. Pokrov mehmanxanası barədə onda indi xüsusi, səhərki təəssürat yaranmışdı. Yeri gəlmişkən deyək ki, o, Pavel Pavloviçlə dünənki rəftarı üçün bir az əzab çəkirdi, bunu indi ayırd eləmək lazımdı.

Dünənki qıfıl əhvalatını o, bir təsadüflə, Pavel Pavloviçin sərxoş olması, bir də bəzi şeylərlə izah edirdi. Ancaq əslində heç özü də bilmirdi ki, nə üçün köhnə ərlə təzədən əlaqə yaratmağa gedir, halbuki onların arasında hər şey öz-özünə, təbii şəkildə bitmişdi. Onu nə isə cəzb edirdi, arada nə isə xüsusi bir təəssürat vardı, bu təəssürat onu çəkirdi…