Текст книги "Seçilmiş əsərləri"

B. öz növbəsində ilk vaxtlarda tabe olduğu yoldaşına xeyirli məsləhətlər verməyə çalışırmışsa da, nahaq yerə onu hirsləndirirdi. Onların arası get-gedə soyuyurdu. Bir qədərdən sonra B. görür ki, onun yoldaşı ket-kedə daha tez-tez biganə olur, kədərlənib darıxır, əvvəlki həvəs get-gedə daha az görünür, hətta iş o yerə gəlib çatır ki, bunlardan sonra qorxunc və dəhşətli bir ümidsizlik başlanır. Nəhayət, Yefimov skripkasından uzaqlaşmağa başlayır. Hətta həftələrlə ona əl dəymir. Onun tamamilə düşkünləşməsinə çox az qalır və tezliklə bədbəxt bütün çirkinliklər içərisində batıb qalır. Mülkədarın ona xəbərdarlıq edib dediyi sözlər düz çıxır: o, hədsiz dərəcədə içməyə başlayır. B. onun bu hərəkətlərindən dəhşətə gəlmişdi. Verdiyi məsləhətlər də təsir göstərmirdi. Bir də ki, o, söz deməyə də qorxurdu. Get-gedə Yefimov lap həyasızlaşır, o, B-nin hesabına yaşamaqdan heç utanmırdı. Hətta bəzən özünü elə aparırdı ki, guya buna tam ixtiyarı vardı. Bu minval ilə onların pulu yavaş-yavaş qurtardı. B. musiqi dərsləri verməklə, ya da tacirlərin, almanların, yoxsul məmurların məclislərində çalmaqla birtəhər gününü yola verirdi. Bu adamlar az da olsa heç olmasa pul verirdilər. Yefimov sanki yoldaşının necə ehtiyac içində yaşadığını hiss etmək istəmirdi; o, yoldaşı ilə çox sərt davranır, bəzən həftələrlə onunla kəlmə kəsmirdi. Bir gün B. çox mülayim tövrdə ona deyir ki, çalğını yadırğamamaq üçün skripkasından belə uzaq gəzməsin; Yefimov bu sözlərdən hirslənərək deyir ki, acıqca bundan sonra skripkasını çalmayacaq. Elə təsəvvür edir ki, ayaqlarına düşüb ona yalvaran olacaq. Başqa bir vaxt məclisdə çalmaq üçün B-yə bir yoldaş lazım olur. O, Yefimovu dəvət edir. Yoldaşının bu dəvəti Yefimovu bərk qəzəbləndirir. O, qeyzlə bildirir ki, küçə çalğıçısı deyil və B. kimi alçalmaq, onun məharətini və istedadını başa düşməyən alçaq usta-mustaların qarşısında çalmaq istəmir. B. yoldaşının bu sözlərinə cavab vermir. Lakin yoldaşı gedəndən sonra Yefimov fikirləşib özlüyündə belə bir qənaətə gəlir ki, bu təklif onun B-nin hesabına yaşadığına eyhamdır, guya bildirmək istəyir ki, o da pul qazanmağa cəhd göstərməlidir. B. qayıdandan sonra Yefimov onu alçaq hərəkətdə məzəmmət etməyə başlayır və deyir ki, bundan sonra bir dəqiqə də onunla bir yerdə qalmayacaqdır. Doğrudan da, iki gün hara isə yoxa çıxır, lakin üçüncü gün yenə də heç bir şey olmamış kimi, qayıdıb əvvəlki həyatını davam etdirir.

Yalnız neçə vaxtdan bəri adət və dostluq etdiyindən, bir də ki, onun bu məhv olmuş insana rəhmi gəldiyindən bu biabırçı həyata son qoymağa və yoldaşından birdəfəlik ayrılmağa B-nin ürəyi gəlmir. Nəhayət, onlar ayrılırlar. B-nin bəxti gətirir: o, haradansa özünə nüfuzlu bir hami tapır və gözəl konsert verir. Bu vaxt artıq o, mahir bir artist idi, tezliklə artan şöhrəti ona opera teatrının orkestrində işə girməyə imkan verir. Orada tamamilə əsaslı olaraq müvəffəqiyyət qazanır. Yefimovdan ayrılarkən ona pul verir və ağlaya-ağlaya xahiş edir ki, ətəyindən daşı töküb düz yola qayıtsın. B. indi də onu xatırlayanda mütəəssir olurdu. Yefimovla tanışlığı onun gənclik dövrünün ən dərin təəssüratlarındandı. Onların ikisi də sənət aləminə eyni vaxtda atılmışdılar, bir-birinə möhkəm bağlanmışdılar. Hətta Yefimovun ən kobud və kəskin nöqsanları B-nin ona daha möhkəm bağlanmasına səbəb olmuşdu. B. onu başa düşür. B. Yefimovun üzünə baxanda nə cür adam olduğunu görür, onun aqibətinin necə olacağını hiss edirdi. Onlar ayrılarkən qucaqlaşıb ağlayırlar. Yefimov göz yaşları tökərək hıçqıra-hıçqıra deyir ki, o məhv olmuş bədbəxt bir insandır, bunu özü də çoxdan başa düşmüşdür, indi isə tam aydınlığı ilə dərk edir.

– Mənim istedadım yoxdur! – o, meyit kimi ağararaq bildirir.

Yoldaşının bu sözləri B.-yə bərk təsir edir.

– Qulaq as, Yeqor Petroviç, – o, yoldaşına müraciət edir, – gör bir sən öz başına nələr gətirirsən? Axı sən bu ümidsizliyinlə özünü məhv edirsən. Səndə nə hövsələ, nə də mərdlik var. İndi ümidsizliyə qapılıb deyirsən ki, istedadın yoxdur. Doğru deyil! İstedadın var, mən səni əmin edirəm. İstedadın var. Mən bunu sənin musiqini necə hiss edib başa düşdüyündən görürəm. Sənin istedadlı olduğunu öz həyatınla sənə sübut edə bilərəm. Axı sən öz keçmiş həyatını mənə danışmısan. O vaxt da qeyri-şüuru olaraq, bu ümidsizlik səni təqib edirmiş. Onda sənin ilk müəllimin, haqqında mənə çox danışdığın o qəribə adam istedadını görüb, ilk dəfə səndə incəsənətə məhəbbət oyatmışdı. Sən bunu onda da indiki kimi böyük bir qüvvə və ağırlıqla hiss etmişdin. Ancaq o vaxt sən qəlbində nələr baş verdiyini dərk eləmirdin və nə istədiyini özün də başa düşmürdün. Təəssüf ki, müəllimin çox vaxtsız öldü. O səni qeyri-müəyyən arzularla qoyub getdi. Başlıcası da odur ki, sənin necə bir adam olduğunu sənin özünə də anlada bildi. Sən hiss edirdin ki, sənə başqa, daha geniş bir yol lazımdır, sən başqa məqsədlərə xidmət eləməlisən, ancaq bunun üçün nə etmək lazım gəldiyini başa düşmürdün. Buna görə də qüssədən o vaxt səni əhatə edən mühitə nifrət bəsləyirdin. Sənin altı il çəkdiyin yoxsulluq və dilənçilik əbəs yerə keçməmişdir. Sən oyrənirdin, fikirləşirdin, özünü və öz qüvvəni dərk edirdin, indi isə sən həm incəsənəti, həm də öz vəzifələrini başa düşürsən. Dostum, bunun üçün səbir və mətanət lazımdır. Səni məndən də parlaq bir tale gözləyir: sən məndən yüz qat artıq sənətkarsan, ancaq kaş allah mənim səbrimin onda birini sənə verəydi. Sənin o mərhəmətli mülkədarın demişkən, öyrən və içki içmə, başlıcası isə – təzədən, lap əlifbadan öyrən. Sənə əzab verən nədir? Yoxsulluq, dilənçilik? Onu bil ki, sənətkarı yaradan yoxsulluq və dilənçilikdir. Onlar əzəldən əkizdir. Sən hələlik indi heç kimə lazım deyilsən, heç kim səni tanımaq istəmir; dünyanın işi belədir. Bir dayan, hələ gör, sənin istedadını duyan kimi nələr olacaq. Paxıllıq, ən xırda alçaqlıqlar, insanların axmaqlığı isə səni dilənçilikdən daha artıq sıxacaqdır. İstedad rəğbət tələb edir, istedad tələb edir ki, onu başa düşsünlər. Amma sən öz məqsədinə bir balaca çatan kimi necə simaların səni əhatə etdiyini görəcəksən. Onlar sənin ağır zəhmət, məhrumiyyət, aclıq, yuxusuz gecələr bahasına qazandığın bir şeyi heç yerinə qoyacaqlar, ona nifrətlə baxacaqlar. Onlar, sənin gələcək yoldaşların, səni həvəsləndirməyəcək, sənə təskinlik verməyəcəklər: onlar sənə xas olan yaxşı cəhətləri göstərməyəcəklər, əksinə, məhz səndəki pis cəhətləri qeyd edəcək, səhvlərini gözə soxacaqlar, zahiri soyuqqanlılıq pərdəsi altında və nifrətlə sənin hər səhvini görüb toy-bayram edəcəklər (dünyada səhvi olmayan kimdir?). Amma sən ötkəmsən, çox vaxt yersiz qürurunu göstərirsən. Buna görə də miskin və xudpəsənd bir adamı təhqir edə bilərsən, onda bədbəxtçilik üz verəcək– sən tək olacaqsan, onlar çox; onlar səni didim-didim edəcəklər. Mən də bunu öz üzərimdə hiss edirəm. Özünə toxtaqlıq ver! Sən o qədər də yoxsul deyilsən, yaşaya bilərsən, qara işə xor baxma, elə zənn elə ki, çalmırsan, odun yarırsan, mən yoxsul ustaların məclislərinə gedib çalmaq əvəzinə odun yarmırdım?! Ancaq sən səbirsizsən, bu səndə bir xəstəlikdir, səndə sadəlik də azdır. Həddən artıq hiylə işlədirsən, həddən artıq fikirləşirsən, beyninə çox zəhmət verirsən; dildən acısan, ancaq kamanı ələ götürmək lazım gələndə canına qorxu düşür. Xudpəsəndsən, ancaq cürətin azdır. Cürətli ol, gözlə, öyrən, əgər öz qüvvənə etibarın yoxdursa, onda bəxtəbəxt get; səndə ehtiras, hiss vardır. Bəlkə də məqsədinə çatdın, çatmasan da bəxtinə güvən: hər nə olursa-olsun uduzmazsan, əksinə, uduşun çox böyük olacaq. Bu işdə, qardaş, bəxt böyük məsələdir!

Yefimov oz keçmiş dsstuna dərin hisslə qulaq asır. Lakin o danışdıqça onun rəngi yavaş-yavaş özünə qayıdır, yanaqlarına qızartı çökür; onun gözlərində qeyri-adi bir cürət və ümid qığılcımı parlayır. Tezliklə bu nəcib cürət hissi müştəbehliyə çevrilir, sonra adi ötkəmlik olur, nəhayət, B. məsləhətini qurtarana yaxın artıq Yefimov ona yaxşı qulaq asmır və səbirsizlik göstərir. Buna baxmayaraq, o, yoldaşının əlini möhkəm sıxır, ona təşəkkür edir və adəti üzrə dərin özünütənqid və ümidsizlikdən asanlıqla ifrat təkəbbür və kobudluğa keçərək, lovğalıqla bildirir ki, dostu onun taleyindən nigaran qalmasın, o öz gələcəyini necə qurmağı yaxşı bilir və ümidvardır ki, tezliklə özünə bir hami tapıb konsert verəcək və beləliklə də birdən-birə həm şöhrət, həm də pul qazanacaq. B. çiyinlərini çəkib keçmiş dostuna etiraz etmir( onlar ayrılırlar. Ancaq şübhəsiz, bu ayrılıq uzun çəkmir. Yefimov yoldaşından aldığı pulları tezliklə xərcləyib qurtarır, sonra pul almaq üçün ikinci dəfə onun yanına gəlir, bundan sonra üçüncü dəfə, sonra dördüncü dəfə, sonra da onuncu dəfə gəlməli olur, nəhayət B.-nin hövsələsi tükənir və bir dəfə gələndə tapşırır desinlər ki, evdə yoxdur. O vaxtdan sonra B. yoldaşını daha görmür.

Bir neçə il keçir. Bir dəfə B. məşqdən qayıdarkən döngələrin birində üfunətli bir meyxananın qapısında pis geyimli, kefli bir adamla rastlaşır. Bu adam onu adı ilə çağırır. Bu, Yefimov idi. O, çox dəyişmiş, saralmış, sifəti şişmişdi; bu yaramaz həyat onun sifətinə silinməz bir damğa vurmuşdu. B. onu görəndə çox sevinir. Heç iki kəlmə söz danışmamış Yefimov ona meyxanaya dartır, o da yoldaşının dalınca içəri girir. O, içəridə küncdəki kiçik və hisli bir otaqda yoldaşını yaxından gözdən keçirir. O, demək olar ki, çır-cındır içindəydi, ayaqqabıları cırıq idi, didim-didim olmuş döşlüyü tamam çaxıra bulanmışdı. Başı ağarmağa başlamış, tükləri tökülmüşdü.

B. ondan soruşur:

– Sənə nə olub? İndi sən harda yaşayırsan?

Yefimov pərt olur, hətta əvvəlcə bir qədər özünü itirir, rabitəsiz və qırıq-qırıq cavab verir. B.-yə elə gəlir ki, Yefimov ağlını itirib. Nəhayət, Yefimov etiraf edir ki, əgər ona araq verməsələr, heç bir şey danışa bilməyəcək. Bu meyxanada artıq neçə vaxtdır ki, ona etibar etmirlər. Bu sözləri deyəndə o qızarır və əlinin cəld bir hərəkəti ilə özünə ürək vermək istəyir, lakin bu hərəkət çox ədəbsiz, süni və yersiz görünür. Belə ki, bu çox acınacaqlı görünüb mərhəmətli B.-nin qəlbində özünə rəğbət hissi oyadır. O görür ki, ehtiyat etdiyi şey həqiqətə çevrilib. Buna baxmayaraq, araq gətirtdirir. Yefimovun minnətdarlıq hissindən sifətinin ifadəsi də dəyişir. Özünü elə itirir ki, ağlamsınıb öz hamisinin əlini öpmək istəyir. Yemək zamanı B. öyrənir ki, bu bədbəxt evlidir. O, çox təəccüblənir. Ancaq onun bu bədbəxtliyinə və dərdinə arvadı bais olduğunu, evləndikdən sonra istedadının tamam söndüyünü eşidəndə B. daha da təəccüblənir.

– Axı bu neçə olub? – B. ondan soruşur.

– Mən, qardaş, iki ildir ki, əlimə skripka almıram. Arvadım aşpazdır, savadsızdır, kobuddur. Eh, onu görüm!..

İşimiz, peşəmiz, savaşmaqdır, əlimizdən başqa iş gəlmir.

– İndi ki belə idi, onda niyə evlənirdin?

– Yeməyə bir şeyim yox idi. Tanış oldum; min manatacan pulu vardı; mən də gözümü yumub evləndim. Axı o mənə vurulmuşdu. Özü yaxamdan əl çəkmədi. Kim onu məcbur eləyib! Pullar da xərcləndi, içkiyə verildi, qardaş, daha nə istedadbazlıqdır! Hər şey məhv olub getdi!

B. görür ki, Yefimov nə isə onun qarşısında özünü doğrultmağa tələsir.

– Hər şeyi, hər şeyi tullamışam, – o əlavə edir. Söhbət bu yerə çatanda o, yoldaşına deyir ki, son zamanlar, demək olar ki, çalmağı mükəmməl öyrənmişdir. Hətta B.-nin şəhərdə ən birinci skripkaçılardan sayılmasına baxmayaraq, istəsə elə eləyər ki, heç onun əlinə su tökməyə də yaramaz.

– Bəs onda sənə nə mane olur? – B. təəccüblə soruşur. – Onda özünə bir yer axtaraydın da!

– Mənası yoxdur, – Yefimov əlini yelləyir. – Axı, orda sizin hansınız bir şey qanırsınız? Siz nə bilirsiniz? Əlinizdən nə gəlir ki! Baletdə-maletdə bir oyun havası dınqıldadırsınız, vəssalam. Siz əslində nə yaxşı skripkaçı görmüsünüz, nə də eşitmisiniz. Sizə nə baş qoşum: öz əliniz, öz başınız!

Yefimov yenə əlini yelləyib oturduğu yerdə səndələyir, çünki keflənmişdi. Sonra o, B.-ni öz evlərinə aparmaq istəyir; ancaq B. boyun qaçırır, onun ünvanını götürüb, söz verir ki, sabah hökmən gələcək. Yefimov artıq tox olduğundan öz keçmiş yoldaşına istehza ilə baxır və çalışır ki, bir vasitə ilə onu sancsın. Onlar ayağa qalxıb getmək istəyəndə Yefimov B.-nin bahalı xəzdən tikilmiş kürkünü götürüb, aşağı pillədə duran bir adam kimi ona təqdim edir. Onlar meyxananın qabaq otağından keçəndə Yefimov dayanıb B.-nin bütün paytaxtda birinci və yeganə skripka çalan kimi meyxana xidmətçilərinə və camaata təqdim edir. Bir sözlə – bu dəqiqədə o özünü son dərəcə çirkin aparır.

Buna baxmayaraq, ertəsi gün səhər B. onu bizim hamımızın son dərəcə yoxsul bir vəziyyətdə yaşadığımız çardaqda axtarıb tapdı. O vaxt mənim dörd yaşım vardı. Artıq iki il idi ki, anam Yefimova ərə getmişdi. O, çox bədbəxt qadın idi. Əvvəllər o, mürəbbiyə idi, yaxşı təhsil almışdı, özü də göyçək idi. Yoxsul olduğu üçün qoca bir məmur olan atama ərə getmişdi. Onunla cəmi bir il yaşamışdı. Atam qəflətən öləndən sonra, onun qoyduğu az varidat varislər arasında bölünmüşdü, anam onun payına düşən bir qədər pulu götürüb mənimlə tək qalmışdı. Əliuşaqlı olduğu üçün təzə mürəbbiyə yeri tapmaq çətin idi. Bu vaxt o, təsadüfən Yefimovla rastlaşmış və doğrudan da ona vurulmuşdu. Anam çox çalışqan, xəyalpərvər bir adam idi. Yefimovun simasında bir dahi görürdü, onun parlaq gələcək haqqında gurultulu sözlərinə inanmışdı; dahi bir insanın dayağı, rəhbəri olmaq kimi şərəfli bir tale xəyalı izzət-nəfsini oxşadığı üçün ona ərə getmişdi. Elə birinci ay onun bütün arzu və ümidləri puça çıxmışdı. Onun gözləri qarşısında acı bir həqiqət açılmışdı. Yefimov, həqiqətən anamla onun min manata qədər pulu olduğu üçün evlənmişdi və bu pullar qurtarana kimi boş-bekar oturub, əlini ağdan qaraya vurmamışdı. Sonra da deyəsən əlinə bəhanə düşdüyündən sevinirdi, kimə rast gəlirdisə, deyirdi ki, evlənməyi onun istedadını məhv etmişdir. O, ağır havalı otaqda, ac ailəsi ilə üzbəüz oturub işləyə bilmir, belə bir vəziyyətdə mahnı və musiqi yadına düşmür, axır sözü də bu oldu ki, görünür, bu bədbəxtlik anadan olanda alnına yazılmışdır. Deyəsən, sonralar özü də bu sözlərə inanıb təzə bəhanə tapdığına sevinirdi. Sanki bu bədbəxt, istedadı sönmüş adam zahiri bir təsadüf axtarırdı ki, öz uyğunsuzluq və çətinliklərini onun üstünə yıxa bilsin. Özünün incəsənət üçün artıq çoxdan və birdəfəlik məhv olması kimi dəhşətli bir fikirlə, xəstəlikdən doğan sayıqlama kimi, bütün qüvvəsi ilə mübarizə aparırdı. Nəhayət, həqiqət güc gələn məqamlarda, gözləri açılan dəqiqələrdə hiss edirdi ki, dəhşətdən dəli olmaq dərəcəsinə çatmışdır. O, uzun müddət həyatının mənasını təşkil edən bir şeyin artıq məhv olduğuna belə asanlıqla inanmaq istəmir, son dəqiqəyədək elə fikirləşirdi ki, hələ gec deyil. Şübhələndiyi vaxtlarda əyyaşlığa qurşanır, əyyaşlıq eybəcər bayğınlıq içində dərdini unudurdu. Bir də ki, ola bilsin, o vaxt arvadının ona necə lazım olduğunu heç özü də yaxşı başa düşmürdü. O, canlı bir bəhanə idi. Doğrudan da, bu fikri atalığımı az qala dəli edəcəkdi, ona elə gəlirdi ki, onu məhv edən arvadını basdırandan sonra hər şey yenə öz yoluna düşəcəkdir. Yazıq anam onu başa düşə bilmirdi. O, xəyalpərvər bir adam olduğu üçün onlara düşmən kəsilmiş varlığa ilk addımdan dözə bilmədi: o, dəymədüşər, acıdil, deyingən oldu, dəqiqəbaşı əri ilə savaşırdı, elə hey qovurdu ki, get işlə, əri isə elə bil onu incitməkdən həzz alırdı. Lakin anamın dəlisovluğu atalığımın gözlərini pərdələmişdi, o demək olar ki, hissiz və rəhmsiz bir adam olmuşdu. Buna görə də elə hey gülür və and içirdi ki, arvadı ölməyincə əlinə skripka almayacaq, bu sözləri də amansızcasına arvadının üzünə deyirdi. Anam bütün bu işgəncələrə, atalığımı ömrünün sonunadək ehtirasla sevsə də, dözə bilmədi. O, həmişə xəstə olurdu. Həmişə əziyyət çəkirdi. Daima əzab içində yaşayırdı. Hələ bu dərddən əlavə ailənin çörək pulunu çıxartmaq kimi ağır bir qayğı da onun üzərinə düşmüşdü. Anam bu məqsədlə aşpazlıq eləməyə başladı. O, əvvəlcə yeməyə gələn adamlar üçün xörək hazırlayırdı. Ancaq əri altdan-altdan onun pullarını götürürdü. Buna görə də arvad çox vaxt yemək bişirtdirən adamların göndərdiyi qabları boş qaytarmalı olurdu. B. bizə gələndə anam paltar yumaq və köhnə paltarları boyamaqla məşğul idi. Beləliklə, biz çardaqda birtəhər gün keçirirdik.

Bizim bu dilənçi vəziyyətimiz B.-ni sarsıtdı.

– Buna bax, sənin dediklərin hamısı boş şeymiş, – o, atalığımı məzəmmət elədi, – sənin istedadını bu niyə öldürür? O ki sənə çörək verir, bəs sən nə eləyirsən?

– Eh, heç nə! – atalığım cavab verdi.

Ancaq B. anamın çəkdiyi əziyyətlərin hamısını bilmirdi. Atalığım evə gələndə çox vaxt yanınca bir dəstə dələduz və davakar da gətirirdi. Onda görəydin ki, evdə nələr olurdu!

B. öz keçmiş yoldaşını xeyli dilə tutdu, onu başa salmağa çalışdı, nəhayət, ona dedi ki, əgər düzəlmək istəməsə onda ona heç bir köməklik etməyəcəkdir; açıq-açığına dedi ki, ona pul verməyəcək, çünki pulları aparıb içəcək, nəhayət, xahiş etdi ki, ona nə kimi bir iş tapmaq lazım olduğunu bilmək üçün, skripkada bir şey çalsın. Atalığım skripkasını gətirməyə gedəndə B. xəlvəti anama pul vermək istədi, ancaq o götürmədi. Çünki həyatında ilk dəfə sədəqə götürməli olurdu! Onda B. pulları mənə verdi. Yazıq arvad hönkürtü çəkib ağladı. Atalığım skripkasını gətirdi, ancaq dedi ki, əvvəlcə araq gəlsin, araqsız çala bilməyəcək. Araq gətirdilər. O içib açılışdı.

– Keçmiş dostluğumuz xatirinə sənə oz əsərlərimdən birini çalacağam, – o, kamodun altından üstünü toz basmış qalın bir dəftər çıxartdı. – Bunların hamısını özüm yazmışam, – dəftəri göstərdi. – İndi görərsən! Bu, qardaş, sizin o baletlərdən deyil!

B. bir söz demədən dəftərin bir neçə səhifəsini nəzərdən keçirtdi: sonra yanındakı notları açıb atalığımdan xahiş etdi ki, öz əsərlərini bir tərəfə qoyub, onun gətirdiyi notlardan bir şey çalsın.

Atalığım bir qədər incisə də bu yeni himayədarından əli üzüləcəyindən qorxaraq, B.-nin sözünə əməl elədi. B. gördü ki, keçmiş yoldaşı evləndiyi gündən əlinə skripka almadığını deyib lovğalansa da, əslində çoxlu məşq etmiş və xeyli şey öyrənmişdi. Gərək o vaxt yazıq anamın necə sevindiyini görəydiniz. O, ərinə baxır və yenidən onunla fəxr edirdi. Mərhəmətli B. ürəkdən sevindi, atalığıma iş tapmaq qərarına gəldi. O vaxt onun böyük imkanı vardı, atalığımı istədiyi işə düzəldə bilərdi. Ona görə də atalığımdan əvvəlcə özünü yaxşı aparmağı barədə söz aldı, öz yoxsul yoldaşını işə düzəltməyə girişdi. Hələlik öz hesabına onun əyin-başını düzəltdi və bəzi məşhur adamların yanına apardı. Çünki iş bu adamlardan asılı idi. Məsələ burasında idi ki, Yefimov ancaq üzdə lovğalanırdı, əslində isə öz köhnə dostunun təklifini böyük sevinclə qəbul etmişdi. B. danışırdı ki, atalığım onun mərhəmətindən məhrum olacağından qorxaraq çalışırmış ki, ona yaltaqlansın. Alçaqcasına pərəstiş göstərsin. B. onun bu ədalarını görəndə özlüyündə xəcalət çəkirmiş. Atalığım başa düşürdü ki, onu yola çəkirlər, hətta içməyi də tərgitmişdi. Nəhayət, ona teatr orkestrində yer tapdılar. O bir ay səylə çalışıb il yarım işsiz qaldığı müddətdə itirdiyi çalğı qabiliyyətini yenidən bütünlüklə bərpa etdiyi üçün imtahandan yaxşı çıxdı və söz verdi ki, gələcəkdə də səylə çalışacaq, yenə vəzifəsini yaxşı və səliqə ilə yerinə yetirəcək. Ancaq ailəmizin vəziyyəti yaxşılaşmadı. Atalığım aldığı maaşdan bir qəpik də olsun anama vermirdi, hamısını özü xərcləyir, təzə tapdığı dostları ilə yeyib-içirdi. Dostlar da bir dəstə idi. O, əsas etibarilə teatr xidmətçiləri ilə, xorda oxuyanlarla, rəqs edənlərlə, bir sözlə, əsl mənada istedadlı olmayan özündən aşağı adamlarla oturub-dururdu. O, bu adamlarda özünə hörmət oyada bilmişdi, o saat onların beynini doldurmuşdu ki, hələ özünü tanıtdıra bilməmişdir, guya o, böyük istedad sahibidir, onu arvadı bu günə salmışdır. Bundan başqa deyirdi ki, kapelmeysterlərinin musiqidən başı çıxmır. O, orkestrin artistlərini ələ salır, göstərilən pyesləri məsxərəyə qoyur, axırda operaların müəlliflərini də dolayırdı. Nəhayət, o yeni bir musiqi nəzəriyyəsi ortalığa çıxartdı, bir sözlə, bütün orkestrin zəhləsini tökdü, yoldaşları ilə savaşıb küsdü, kapelmeysterlə də arası dəydi, teatrın müdiriyyətinə qarşı kobudluq elədi, beləliklə də ən narahat, boşboğaz, eyni zamanda miskin və mənasız bir adam kimi ad qazandı, axırda iş o yerə çatdı ki, heç kim onun bu hərəkətlərinə dözə bilmədi.

Doğrudan da, belə bir əhəmiyyətsiz, pozğun, lazımsız ifaçının və tənbəl musiqiçinin bu dərəcədə iddialı, lovğa, özündən müştəbeh və kobud adam olması, son dərəcə təəccüblü görünürdü.

Axırda iş o yerə gəlib çatdı ki, atalığım B. ilə də savaşıb küsdü. Onun haqqında iyrənc bir şayiə uydurub bir həqiqət kimi camaat arasında yaydı. Nəhayət, altı aylıq intizamsız xidmətdən sonra onu öz vəzifəsinə səhlənkarlıq və işə kefli gəlmək üstündə orkestrdən çıxartdılar. Lakin o, öz iş yerindən tezliklə əl çəkmədi. Bir azdan onu yenə əvvəlki cır-cındır paltarda gördülər. Çünki yaxşı paltarların hamısını satmış və girov qoymuşdu. O, yenə də keçmiş iş yoldaşlarının yanına gəlir, onlar bu qonağın gəlişinə sevinsələr də, sevinməsələr də, müxtəlif qiybət qırır, ağzına gələni danışır, öz güzəranından şikayətlənir, hamını evlərinə dəvət edirdi ki, gəlib onun yaramaz arvadını görsünlər. Əlbəttə, ona qulaq asan adamlar tapılırdı, hətta elə adamlar da vardı ki, işdən qovulmuş yoldaşlarını içirib ağzına gələni danışdırmaqdan həzz alırdılar. Bir də ki, o həmişə kəskin və ağıllı danışırdı. Öz sözlərinə acı istehza ilə baxırdı və müəyyən xasiyyətli dinləyicilərin xoşuna gələn müxtəlif ədəbsiz ədalardan çıxırdı. Ona dəlisov bir təlxək kimi baxırdılar və bəzən bekarçılıqdan danışdırıb həzz alırdılar. Onun yanında gəlmə bir skripkaçıdan söz salıb tərifləməklə onu hirsləndirməyi də sevirdilər. Yefimov bunu eşidəndə sir-sifəti dəyişir, özünü itirirdi. Tez soruşurdu ki, kim gəlib və bu yeni istedad kimdir. O dəqiqə bu şöhrət qazanmış adama paxıllığı tuturdu. Deyəsən, onun həqiqətən müntəzəm dəliliyi – heç olmasa Peterburqda birinci skripkaçı olduğu, lakin bəxtinin gətirmədiyi, müxtəlif çəkişmələrə düşüb incidildiyi, buna görə də şöhrət qazana bilmədiyi dəyişməz ideyası elə o vaxtdan başlanmışdı. Sonuncu məsələ hətta onun izzət-nəfsini oxşayırdı, çünki elə adamlar var ki, özlərini incidilmiş və zülm edilmiş saymağı çox sevirlər, özlərinin başqaları tərəfindən təsdiq edilməmiş böyüklüklərinə sitayiş edərək, bu barədə ucadan şikayətlənir, ya da daxildə özlərinə təskinlik verirlər. O, Peterburqun bütün skripkaçılarını adbaad tanıyırdı və özlüyündə onların heç birini özünə bərabər tutmurdu. Bu bədbəxt dəlisovu tanıyan musiqiçilər və musiqi həvəskarları onun yanında tanınmış, istedadlı bir skripkaçıdan söz salmağı və beləliklə də onu danışmağa məcbur etməyi sevirdilər. Onlar Yefimovun hirslənməsini, onun acı sözlərini sevirdilər, onun öz uydurma rəqiblərini tənqid edərək dediyi qiymətli və ağıllı sözəri xoşlayırdılar. Çox vaxt onu başa düşməsələr də əmin idilər ki, dünyada heç kəs dövrün məşhur musiqi xadimlərinin karikaturasını onun qədər məharətlə və qabarıq çəkə bilmir. Hətta onun ələ saldığı artistlər də bir qədər ondan qorxurdular, çünki onun acıdilliyini bilir, hücumlarının haqlı olduğunu dərk edirdilər. Bilirdilər ki, birini pisləmək lazım gələndə onun mülahizələri həmişə düz olur. Artıq onu teatrın koridorlarında və səhnə arxasında görməyə alışmışdılar. Teatr xidmətçiləri onu lazımlı bir adam kimi sözsüz-sovsuz hər yerə buraxırdılar. Buna görə də o, bir nov ev Fersiti olmuşdu. Bu həyat iki, ya üç il davam etdi; nəhayət o, sonuncu rolunda da hamının zəhləsini tökdü. Bundan sonra onu rəsmi surətdə qovdular. Daha son iki ildə atalığım elə bil yoxa çıxmışdı. Onu daha heç yerdə görən olmadı. Bircə B. ona iki dəfə rast gəlmişdi. Özü də onu elə acınacaqlı vəziyyətdə görmuşdü ki, yenə də rəhm nifrət hissinə qalib gəlmişdi. O, atalığımı səsləmişdi. Ancaq atalığım ondan incimiş, özünü eşitməməzliyə vurub, əzilib görkəmini itirmiş köhnə şlyapasını gözlərinin üstünə basaraq ötüb-keçmişdi. Nəhayət, böyük bayramların birində səhər-səhər B.-yə xəbər verirlər ki, keçmiş yoldaşı Yefimov onu təbrik etməyə gəlmişdir. B. onun qabağına çıxır. Yefimov kefli halda əyilib təzim edir, az qala onun ayaqlarına düşmək istəyirdi. Dodaqlarını tərpədib nə isə demək istəyirdi. B. onu nə qədər içəri dəvət edirdisə də, inad edib otağa getmək istəmirdi. O öz hərəkəti ilə demək istəyirdi ki, yəni bizim kimi istedadsız adamlara sizin kimi adlı-sanlı şəxsiyyətlərlə oturub-durmaq nə yaraşır, bizim kimi dənə-dünə adamlara nökər yeri də bəs eləyər ki, bayramınızı təbrik edə bilək, baş əyib çıxıb gedək. Bir sözlə, onun hərəkətləri çox ədəbsiz, axmaq və son dərəcə iyrənc idi. O vaxtdan etibarən B. uzun müddət, bu kədərli, iztirablı və əyyaş həyatın faciə ilə nəticələndiyi günə qədər onu görməmişdi. Bu həyat dəhşətlə nəticələndi. Bu fəlakət nəinki mənim uşaqlıq illərimin ilk təəssüratı ilə, hətta mənim bütün həyatımla sıx bağlıdır. Bu hadisə belə baş verdi… Ancaq əvvəlcə mən uşaqlıq dövrümü, ilk təəssüratımda belə əzablı izlər buraxan və bədbəxt anamın ölümünə səbəb olan həmin adamın mənim üçün nə dərəcədə əhəmiyyətli olduğunu izah etməliyəm.