Текст книги "Seçilmiş əsərləri"

Aleksandra Mixaylovna qorxudan donub qaldı, meyit rəngi aldı və dedi:

– Aman allah! Sizə nə olub? Siz özünüzdə deyilsiniz!

Pyotr Aleksandroviç nifrətlə onun sözünü kəsdi:

– Xahiş edirəm, gurultulu sözlərə əl atmayasınız. Mən bunu sevmirəm. Bu sadə, açıq, ən bayağı məsələdir. Mən sizdən onun davranışını soruşuram; siz bilirsinizmi ki…

Amma mən sözünü qurtarmağa ona imkan vermədim və əllərindən yapışıb güclə kənara çəkdim. Bir an da keçsəydi bütün ümidlər itirilə bilərdi. Mən cəld pıçıltı ilə dedim:

– Məktub barədə danışmayın. Siz onu yerindəcə öldürə bilərsiniz. Məni danlamaq, eyni zamanda onu danlamaq deməkdir. O, məni mühakimə edə bilməz, çünki mən hər şeyi bilirəm… Başa düşürsünüzmü, mən hər şeyi bilirəm!

O, diqqətlə, vəhşi bir maraqla mənə baxdı və tutuldu; üzü alışıb-yandı.

– Mən hər şeyi bilirəm, hər şeyi! – deyə təkrar etdim.

O hələ tərəddüd edirdi. Dodaqlarında bir sual oxunurdu. Mən xəbərdarlıq etdim:

– Məsələ belə olmuşdur, – mən əslində qorxaq və kədərli təəccüb içində bizə baxan Aleksandra Mixaylovnaya üz tutub ucadan səsləndim. – Bütün günahlar məndədir. Artıq dörd ildir ki, mən sizi aldadıram. Kitabxananın açarını mən götürmüşəm və dörd ildir ki, asta-asta oradakı kitabları oxuyuram. Bir dəfə Pyotr Aleksandroviç əlimdə bir kitab gördü… O kitabı mən götürməməli idim, ona baxmamalı idim. O, kitabın mənə pis təsir göstərəcəyindən ehtiyat elədiyinə görə məsələni belə şişirdir. Lakin mən özümü təmizə çıxartmaq istəmirəm, (mən Pyotr Aleksandroviçin dodaqlarındakı istehzalı təbəssümü görüb tələsdim): bütün günahlar məndədir. Maraq mənə güc gəldi, şirnikdirdi və mən bir dəfə günah işlətdikdən sonra təqsirimi etiraf etməyə utandım.... Aramızdakı bütün əhvalat bundan, demək olar ki, bundan ibarətdir…

Aleksandra Mixaylovna məni axıradək diqqətlə dinlədi, lakin sözümə inanmadığı üzündən hiss olunurdu. O, növbə ilə gah mənə, gah da ərinə baxırdı. Araya sükut çökdü. Mən güclə nəfəs alırdım. O, başını sinəsinə əydi, nə isə düşünərək və görünür, mənim söylədiyim hər bir sözü ölçüb-biçərək, əli ilə gözlərini örtdü. Nəhayət, başını qaldırdı və iti nəzərlərlə mənə baxdı.

– Netoçka, – dedi, – mənim balam, mən bilirəm ki, sən yalan danışmağı bacarmırsan. Baş verən bütün əhvalat elə budurmu?

– Bəli, – deyə cavab verdim. O, ərinə müraciətlə soruşdu:

– Doğrudanmı budur?

– Bəli, budur, – deyə o, güclə cavab verdi, – budur! Mən rahat nəfəs aldım.

– Sən mənə sez verirsənmi, Netoçka?

– Bəli, – mən o dəqiqə cavab verdim.

Amma davam gətirməyib, Pyotr Aleksandroviçə baxdım. O mənim necə söz verdiyimi eşidib gülürdü. Qızarıb pörtdüm, bu həyəcanımı zavallı Aleksandra Mixaylovna hiss etdi. Onun üzündə məyus və əzablı bir qəmginlik əks olundu. O kədərli halda dedi:

– Bəsdir. Mən sizə inanıram. Mən sizə inanmaya bilmərəm. Pyotr Aleksandroviç dedi:

– Zənnimcə, belə etirafla kifayətlənmək olar. Siz eşitdinizmi? İndi buyurun görək necə edək?

Aleksandra Mixaylovna cavab vermirdi. Səhnə getdikcə daha da ağırlaşır və cansıxıcı olurdu.

Pyotr Aleksandroviç sözünə davam edərək dedi:

– Mən günü sabah bütün kitabları yoxlayaram. Bilmirəm, bəlkə orada başqa bir şey də var; amma…

– Bəs o hansı kitabı oxuyurdu? – deyə Aleksandra Mixaylovna soruşdu.

– Hansı kitabı! Siz cavab verin, – deyə o mənə müraciət etdi. – Siz məsələni məndən yaxşı izah edə bilirsiniz. Onun sözlərində gizli istehza duyulurdu.

Mən tutuldum və bir kəlmə də danışa bilmədim. Aleksandra Mixaylovna qızardı və gözlərini aşağı dikdi. Bir müddət heç kəs danışmadı. Pyotr Aleksandroviç pərt halda otaqda var-gəl edirdi.

Nəhayət, Aleksandra Mixaylovna cəsarətsizliklə sözə başladı:

– Sizin aranızda nə olduğunu bilmirəm. Əgər elə bu iş olmuşsa, – o, ərinə baxmamağa çalışsa da, onun hərəkətsiz baxışından tutulmuş halda, sözlərinə xüsusi məna verməyə cəhd edərək davam etdi, – əgər elə bu iş olmuşsa, mən bilmirəm nə üçün biz hamımız qüssələnək və belə ruhdan düşək. Hamıdan günahkar mənəm, təkcə mənəm və bu məni çox incidir. Mən onun tərbiyəsinə etinasız yanaşmışam, odur ki, hər şeyə özüm cavab verməliyəm. O mənim laqeydliyimi bağışlamalıdır, mən isə onu mühakimə edə bilmərəm və etmərəm. Amma yenə də, nə üçün biz ümidsizliyə qapılaq? Təhlükə ötüb keçmişdir. – O getdikcə daha da şövqə gələrək və ərini sınayıcı nəzərlərlə süzərək dedi: – Bir ona baxın: məgər onun ehtiyatsız hərəkətinin hər hansı bir nəticəsi olmuşdurmu? Məgər mən onu, öz balamı, mehriban qızımı tanımırammı? Məgər mən bilmirəm ki, onun ürəyi təmiz və nəcibdir, bu gözəl başdakı ağıl aydın və ləkəsizdir, onun vicdanı isə yalandan qorxur… – deyə o, məni əzizləyərək və özünə doğru çəkərək sözünə davam etdi. – Bəsdir, mənim əzizlərim! Bu söhbəti bir kənara qoyaq! Yəqin bizim qəmginliyimizdə nə isə başqa bir şey gizlənmişdir; bəlkə də bizim ürəyimizə ani olaraq düşmən kölgəsi düşmüşdür. Amma biz onu məhəbbət və səmimi dostluq vasitəsi ilə qovarıq və aramızdakı anlaşılmazlığı yox elərik. Bəlkə də bizim aramızda deyilməmiş çox söz var və mən birinci olaraq günahımı boynuma alıram. Mən birinci olaraq sirrimi sizdən gizlətmişəm, mən birinci olaraq, allah bilir necə şübhələrə düşmüşəm; bu şübhələrin günahı mənim xəstə başımdadır. Amma… amma biz artıq qismən də olsa açıq danışmışıqsa, siz hər ikiniz məni bağışlamalısınız, çünki… çünki, nəhayət, mənim şübhələrimdə çox da böyük günah yoxdur…

Bu sözlərdən sonra o cəsarətsiz halda və qızara-qızara ərinə baxdı, kədərlə onun nə deyəcəyini gözləməyə başladı. Pyotr Aleksandroviç onu dinlədikcə dodaqlarına istehzalı bir təbəssüm qonurdu. Ö, ayaq saxladı və əllərini dalına qoyub düz Aleksandra Mixaylovnanın qarşısında dayandı. Görünür, onun çaşqınlığını nəzərdən keçirir, müşahidə edir və bundan həzz alırdı; Aleksandra Mixaylovna onun iti baxışlarını duyaraq tutuldu. O sanki daha nə isə gözləyərək bir anlığa susdu. Aleksandra Mixaylovnanın çaşqınlığı daha da artdı. Nəhayət, o darıxdırıcı səhnəni sakit, uzun davam edən, acı gülüşü ilə pozdu.

Nəhayət, o, gülməyini saxlayıb acı və ciddi səslə dedi: – Zavallı qadın, mənim sizə yazığım gəlir! Siz öhdəsindən gələ bilməyəcəyiniz bir rolu üzərinizə götürmüsünüz. Sizin fikriniz nə idi! Siz məni cavab verməyə məcbur etmək, yeni şübhələrlə və ya düzünü desək, söylədiyiniz sözlərdə gizlədə bilmədiyiniz köhnə şübhə ilə alışdırmaq istəyirdiniz? Sizin sözlərinizin mənası budur ki, ona acıqlanmaq lazım deyildir, o, ədəbsiz kitabları oxuduqdan sonra da yaxşı qız olaraq qalır, nəhayət, siz ona görə özünüz cavab verirsiniz, belədirmi? Siz bunu izah etdikdən sonra nə isə başqa bir şeyə işarə vurursunuz; sizə elə gəlir ki, mənim şübhələrim və təqiblərim nə isə başqa bir hissdən doğur. Siz hətta dünən mənə işarə vururdunuz ki, – xahiş edirəm sözümü kəsməyin, mən açıq danışmağı sevirəm – siz hətta dünən işarə vururdunuz ki, bəzi adamlarda (yadımdadır, sizin dediyinizə görə bu adamlar daha çox təmkinli, sərt, ciddi, ağıllı, güclü olurlar, allah bilir ki, siz alicənablıq ehtirası içində daha hansı təriflər vermədiniz!), bəzi adamlarda, təkrar edirəm, məhəbbət (allah bilir, siz bunu nə üçün uydurmusunuz!) yalnız sərt, ehtiraslı, kəskin, əksər hallarda şübhələr və təqiblərlə təzahür edir. Dünən sizin məhz belə danışdığınızı yaxşı xatırlamıram… Xahiş edirəm, sözümü kəsməyəsiniz; mən sizin tərbiyə verdiyiniz adamı yaxşı tanıyıram; o hər şeyi eşidə bilər, hər şeyi, yüzüncü dəfə sizə təkrar edirəm – hər şeyi. Siz aldanmısınız.

Amma bilmirəm nə üçün siz təkid edirsiniz ki, mən məhz belə adamam! Nə üçün mənə bu təlxək paltarını geydirmək istədiyinizi allah bilir. Bu qıza məhəbbət bəsləmək mənim yaşıma yaraşmaz, bəli, nəhayət, mənə inanın, xanım, mən öz vəzifəmi bilirəm və siz məni necə alicənablıqla bağışlasınız da həmişəki sözümü deyəcəyəm, deyəcəyəm ki, cinayət həmişə cinayət olaraq qalır, siz alçaq hissləri nə qədər yüksəklərə qaldırmaq istəsəniz də cinayət həmişə cinayət kimi, günah isə ayıb, mənfur və nanəcib bir əməl olaraq qalacaqdır! Di bəsdir! Bəsdir! Mən bir daha belə murdar hərəkətlər haqqında eşitmək istəmirəm.

Aleksandra Mixaylovna ağlayırdı.

Nəhayət o, hıçqırıqlar içində məni qucaqlayaraq dedi:

– Qoy bütün bunlar mənim boynuma düşsün, bütün bu sözlər mənə aid olsun! Qoy mənim şübhələrim biabırçı olsun, siz də belə sərtliklə onlara gülün! Amma sən, mənim zavallım, nəyə görə sən belə təhqirləri eşitməyə məhkum olmusan? Mən də səni müdafiə edə bilmirəm! Mənim səsim alınmışdır! Aman allah! Mən susa bilmirəm, cənab! Mən buna dözə bilmirəm… Siz düşüncəsiz hərəkət edirsiniz!..

Mən onu sakitləşdirməyə çalışaraq, ağır məzəmmətlərinin Pyotr Aleksandroviçi haldan çıxaracağından qorxaraq pıçıldadım:

– Bəsdir, bəsdir! – Mən hələ də ona görə qorxu çəkdiyim üçün əsirdim.

– Amma, siz korsunuz! – deyə o çığırdı, – amma siz bilmirsiniz, siz görmürsünüz ki…

O bir anlığa dayandı, üzünü mənə tutaraq və əlimi Aleksandra Mixaylovnanın əllərindən qopardaraq dedi:

– Ondan uzaq olun! Mən sizin arvadıma toxunmağınıza razı olmaram: siz onu ləkələyərsiniz, siz öz iştirakınızla onu təhqir edərsiniz! Amma… amma danışmaq lazım olduğu bir vaxtda məni susmağa məcbur edən nədir? – deyə o ayağını yerə vurub qışqırdı. – Mən deyəcəyəm, mən hər şeyi deyəcəyəm. Xanım, sizin nəyi bildiyinizdən və məni nə ilə hədələmək fikrində olduğunuzdan xəbərim yoxdur, bunu heç bilmək də istəmirəm. Qulaq asın! – O, üzünü Aleksandra Mixaylovnaya tutaraq sözünə davam etdi, – qulaq asın!

Mən irəli atılıb qışqırdım:

– Susun. Susun, bir kəlmə də danışmayın.

– Qulaq asın!..

– …xatirinə susun.

– Nəyin xatirinə, xanım? – deyə o cəld və iti nəzərlərlə gözlərimin içinə baxıb sözümü kəsdi, – nəyin xatirinə? Bilin ki, mən onun əlindən sevgilisinin məktubunu dartıb almışam!

Görün bizim evimizdə nələr olur! Görün sizin yanınızda nələr olur! Bax, siz bunu görməmisiniz, hiss etməmisiniz!

Mən yerimdə güclə dayanmışdım. Aleksandra Mixaylovnanın rəngi tamam qaçdı.

– Belə şey ola bilməz, – o, güclə eşidiləcək bir səslə pıçıldadı.

– Mən həmin məktubu görmüşəm, xanım, o mənim əlimdə idi, mən ilk sətirləri oxudum və səhv etmədim, məktub onun sevgilisindən gəlmişdi. O, məktubu əlimdən dartıb aldı. İndi məktub ondadır, – bu aydındır, bu belədir, buna şübhə ola bilməz, əgər siz hələ də şübhə edirsinizsə ona nəzər salın və sonra heç olmasa ən kiçik şübhəyə belə ümid bəsləməyə cəhd edin.

Aleksandra Mixaylovna mənə tərəf atılaraq qışqırdı:

– Netoçka! Amma yox, danışma, danışma! Əhvalatın nədən ibarət olduğunu, necə baş verdiyini mən bilmirəm… aman allah, aman allah!

O, əlləri ilə üzünü örtüb hönkürdü.

– Amma yox! Belə şey ola bilməz! – O bir daha qışqırdı. Sonra ərinə diqqətlə baxaraq dedi: – Siz səhv etmisiniz. Bunun… bunun nə demək olduğunu mən bilirəm! Siz… mən… bacarmadım, sən məni aldatmazsan, sən məni aldada bilməzsən! Hər şeyi, hər şeyi, gizlətmədən mənə danış: o, səhv etmişdirmi? O, səhv etmişdir, doğru deyilmi? Onun gözünə ayrı şey görünmüşdü, o çaşmışdır? Bəli, doğru deyilmi? Doğru deyilmi? Qulaq as, Anneta, mənim balam, mənim doğma balam, nə üçün mənə hər şeyi danışmayasan?

Mən başım üzərində Pyotr Aleksandroviçin səsini eşitdim:

– Cavab verin, cavab verin! Mən sizin əlinizdə məktubu görmüşəm, ya yox?

Mən:

– Bəli! – həyəcandan boğularaq cavab verdim.

– Bu məktubu sizə sevgiliniz göndərmişdir?

– Bəli! – Mən cavab verdim.

– Onunla əlaqəniz indi də davam edir?

Mən bu vəziyyətin sona çatmasına nail olmaq üçün bütün suallara müsbət cavab verib, özümü unudaraq: – bəli, bəli, bəli! – deyirdim.

– Siz onu eşitdiniz. Hə, indi nə sözünüz var? Mərhəmətli, həddən artıq sadəlövh ürəkli adam, – deyə o, arvadının əlindən tutub əlavə etdi. – Mənə inanın, onda xəstə təsəvvürünüzün doğurduğu bütün şeylər haqqında rəyinizi dəyişərsiniz. İndi siz bu qızın kim olduğunu görürsünüz… Mən yalnız mümkünsüz bir şeyi sizin şübhələrinizlə yanaşı qoymaq istəyirdim. Mən bütün bunları artıq çoxdan hiss etmişdim və şadam ki, nəhayət, onu sizin qarşınızda ifşa etdim. Onu sizin yanınızda, sizin ağuşunuzda, bizimlə bir stol arxasında, nəhayət, evimdə görmək mənim üçün ağır idi. Sizin korluğunuz məni qəzəbləndirirdi. Bax, elə yalnız buna görə də mən ona diqqət yetirib, onu izləyirdim; həmin bu diqqət sizin gözlərinizə çarpmışdı və siz, allah bilir, hansı şübhədənsə yapışıb bu tor üzərində, allah bilir, nələr toxumusunuz. Amma indi məsələ həll edilmişdir, hər cür şübhəyə son qoyulmuşdur və günü sabahdan, xanım, günü sabahdan siz mənim evimdə olmayacaqsınız! – deyə o mənə müraciət edərək sözünü qurtardı.

Aleksandra Mixaylovna stuldan qalxaraq:

– Dayanın – dedi. – Mən bütün bu səhnəyə inanmıram. Mənə elə qorxunc nəzərlərlə baxmayın. Mənə gülməyin. Mən sizi də öz fikrimin mühakiməsinə çağırıram. Anneta, mənim balam, yaxın gəl, əlini ver, bax belə. Biz hamımız günah işlətmiş adamlarıq! – O, göz yaşlarından titrəyən səsilə danışdı və itaətlə ərinə baxdı. – Bizim hansımız hər hansı bir adamın əlini rədd edə bilər? Anneta, mənim mehriban balam, əlini mənə ver, mən səndən ləyaqətli, səndən yaxşı deyiləm; sən öz iştirakınla məni təhqir edə bilməzsən, çünki mən də, mən də günahkaram.

– Xanım! – Pyotr Aleksandroviç heyrət içində qışqırdı. – Xanım! Dayanın! Unutmayın ki!..

– Mən heç şeyi unutmuram. Sözümü kəsməyin, qoyun hamısını deyim. Siz onun əlindəki məktubu görmüsünüz, siz hətta onu oxumusunuz, siz deyirsiniz, o özü də etiraf edir ki, bu məktubu sevdiyi adam yazmışdır. Amma bu onun cinayət işlətdiyini sübut edirmi? Məgər bu, onunla belə rəftar etməyə, arvadınızın gözləri qarşısında onu belə incitməyə haqq verirmi? Bəli, cənab, arvadınızın gözləri qarşısında. Məgər siz bu işi ayırd etmisinizmi? Məgər siz bunun necə olduğunu bilirsinizmi?

– Mənim qaçıb ondan üzr istəməkdən başqa çarəm qalmır. Siz bunu istəyirsinizmi? – Pyotr Aleksandroviç qışqırdı. – Mən sizi dinlədikcə hövsələdən çıxdım! Siz nədən danışdığınızı düşünürsünüz? Siz bilirsinizmi nədən danışırsınız? Siz nəyi və kimi müdafiə etdiyinizi bilirsinizmi? Axı mən hər şeyi yaxşı anlayıram.

– Ən vacib şeyi isə görmürsünüz, çünki qəzəb və vüqar gözlərinizi tutur. Siz mənim nəyi müdafiə etdiyimi və nədən danışmaq istədiyimi görmürsünüz. Mən pis əməlləri müdafiə etmək fikrində deyiləm. Amma siz fikirləşmisinizmi ki, – ətraflı düşünsəniz aydın görərsiniz, – fikirləşmisinizmi ki, bəlkə də o uşaq kimi pakdır! Əgər lazım bilirsinizsə, yenə də təkrar edə bilərəm: mən pis əməlləri müdafiə etmək fikrində deyiləm. Bəli, əgər o, qadın, ana olsaydı və öz vəzifəsini unutsaydı, onda mən sizinlə razılaşardım… görürsünüzmü, mən qabaqcadan qeyd-şərt etdim. Bunu nəzərə alın və mənə tənə vurmayın. Bəlkə o, məktubu yaxşı niyyətlə almışdır? Bəlkə o, təcrübəsizdir, hissə qapılmışdır və heç kəs onu çəkindirməmişdir? Bəlkə hamıdan çox mən təqsirkaram, çünki onun ürəyindən xəbər tuta bilməmişəm? Bəlkə bu birinci məktubdur? Bəlkə siz öz kobud şübhələrinizlə onun bakir, incə hissini təhqir etmisiniz? Bəlkə siz bu məktub haqqında ədəbsiz dedi-qodularınızla onun təsəvvürünü korlamısınız? Bəlkə siz onun üzündə nur saçan, məsumluq kimi təmiz olan bu həyanı, indi mənim gördüyüm, o pərişan, üzgün halda, nə deyəcəyini bilmədən və kədərdən üzülərək sizin bütün rəhmsiz suallarınıza etirafla cavab verəndə gördüyüm bu həyanı görməmisiniz? Bəli, bəli! Bu insafsızlıqdır, bu amansızlıqdır; mən sizi tanıya bilmirəm; mən bunu sizə heç vaxt bağışlamaram!

Mən onu qollarım arasında sıxaraq qışqırdım:

– Rəhm edin, mənə rəhm edin! Rəhm edin, inanın, məni özünüzdən uzaqlaşdırmayın…

Mən Aleksandra Mixaylovnanın qarşısında diz çökdüm.

– Əgər, – nəfəsi tutula-tutula sözünə davam etdi, – əgər mən onun yanında olmasaydım, əgər siz öz sözlərinizlə onu qorxutmasaydınız, əgər o zavallı qız günahkar olduğuna özü də inansaydı, əgər siz onun vicdanını və ruhunu təşvişə salsaydınız və ürək rahatlığını pozsaydınız… Aman allah! Sin onu evdən qovmaq istəyirsiniz! Heç bilirsinizmi kiminlə belə rəftar edərlər? Siz bilirsiniz ki, onu qovsanız, bizi birlikdə qovmuş olarsınız. Hər ikimizi, – məni də qovmuş olarsınız. Siz dediklərimi eşitdinizmi, cənab?

Onun gözləri parıldayırdı; sinəsi enib-qalxırdı; onun iztirablı gərginliyi son həddinə çatdı. Nəhayət, Pyotr Aleksandroviç qışqırdı:

– Bu qədər söz eşitdiyim bəsdir, xanım! Bəsdir! Mən əflatun ehtirasların da mövcud olduğunu bilirəm, – özü də çox təəssüf ki, bilirəm, xanım, eşidirsinizmi? Bu mənim bədbəxtliyimdir. Amma mən, günaha nə qədər bəzək vurursan vur, yenə də onu qəbul edə bilmərəm, xanım! Mən bunu başa düşmürəm. Rədd olsun zahiri bəzək! Əgər siz özünüzü günahkar bilirsinizsə, əgər öz günahınızdan xəbərdarsınızsa (bunu yadınıza salmaq mənim işim deyil, xanım), nəhayət, mənim evimi tərk etmək fikri xoşunuza gəlirsə… mən yalnız deyə bilərəm ki, xatırlada bilərəm ki, öz məqamında, əsl vaxtında… il bundan əvvəl nahaq yerə öz niyyətinizi yerinə yetirməyi unutmusunuz… Yadınızdan çıxıbsa, mən sizə xatırladaram…

Mən Aleksandra Mixaylovnaya baxdım. O, ruhi kədərdən üzülmüş, tükənməz əzabdan gözləri yarımyumulu halda təlaş içində mənə söykənmişdi. Bir an keçsəydi, o yıxılacaqdı.

– Ah, allah xatirinə, heç olmasa bu dəfə ona rəhminiz gəlsin! Son sözünüzü söyləməyin, – mən Pyotr Aleksandroviçin qarşısında diz çökərək və özümə xəyanət etdiyimi unudaraq qışqırdım. Lakin gec idi. Mənim sözlərimə cavab olaraq zəif bir çığırtı eşidildi və zavallı qadın bayğın halda döşəməyə sərildi.

– Hər şey bitdi! – dedi. – Siz onu öldürdünüz! Adamları çağırın, onu xilas edin! Mən sizi kabinetinizdə gözləyirəm. Mənim sizə sözüm var, bütün onları sizə danışaram…

– Nəyi? Nəyi?

– Sonra!

Bayğınlıq və tutmalar iki saat davam etdi. Bütün ev qorxu içində idi. Doktor şübhə ilə başını tərpədirdi. Mən iki saatdan sonra Pyotr Aleksandroviçin kabinetinə gəldim. O, arvadının yanından yenicə qayıtmışdı, dırnaqlarını gəmirərək, rəngi ağarmış, pərişan halda otaqda var-gəl edirdi. Mən onu heç vaxt bu vəziyyətdə görməmişdim.

O, sərt, kobud səslə soruşdu:

– Siz mənə nə demək istəyirsiniz? Siz nə isə demək istəyirdiniz?

– Əlimdən aldığınız məktub budu. Siz onu tanıya bilirsinizmi?

– Bəli.

– Alın bu məktubu.

O, məktubu alıb işığa tutdu. Mən diqqətlə onun hərəkətlərini izləyirdim. Bir neçə dəqiqədən sonra o tez dördüncü səhifəni çevirib imzanı oxudu. Qan beyninə vurdu. O, heyrətdən donub qalaraq məndən soruşdu:

– Bu nədir?

– Mən bu məktubu üç il bundan əvvəl bir kitabın içindən tapmışam. Mən onun unudulduğunu anladım, axıradək oxudum və hər şeyi öyrəndim. O vaxtdan bəri məktubu həmişə yanımda gəzdirirəm, çünki onu verməyə adam tapmırdım. Onu Aleksandra Mixaylovnaya verə bilmirdim. Sizə? Amma siz həmin məktubun məzmununu bilməmiş deyildiniz, orada isə bütün bu kədərli əhvalatlar təsvir edilmişdir. Sizin bu riyakarlığınızın mənasını anlamıram. Hələlik bu mənim üçün qaranlıqdır. Mən hələ sizin qaranlıq qəlbinizi aydın görə bilmirəm. Siz ondan üstün olmaq istəyirsiniz və üstün də oldunuz. Amma nə üçün? Onun yanıldığını və özünüzün ondan günahsız olduğunuzu sübut etmək üçün kabusa, xəstə qadının pozulmuş təsəvvürünə üstün gəlmək üçün! Siz məqsədinizə nail oldunuz, çünki onun bu şübhəsi – sönməkdə olan zəkanın hərəkətsiz ideyası, bəlkə də sınıq qəlbi sizin də tərəfdar olduğunuz insan hökmünün ədalətsizliyindən olan son şikayəti idi. (Nə olsun ki, siz məni sevmisiniz?) O belə deyirdi, o sizə bunu sübut etmək istəyirdi. Sizin şöhrətpərəstliyiniz, sizin qısqanc xudbinliyiniz amansız idi. Sağ olun! İzahat lazım deyildir! Amma bilin ki, mən sizi çox yaxşı tanıyıram, bütün niyyətlərinizi yaxşı anlayıram, bunu heç vaxt unutmayın!

Mən başıma gələni güclə xatırlayaraq öz otağıma getdim. Qapının yanında Pyotr Aleksandroviçin köməkçisi Ovrov məni saxladı. O nəzakətlə təzim edib dedi:

– Mən sizinlə danışmaq istəyirdim.

Mən onun nə dediyini güclə başa düşərək, üzünə baxırdım. Nəhayət, onun yanından ötüb-keçərək cavab verdim:

– Sonraya qalsın, məni bağışlayın, xəstəyəm.

– Demək sabah, – deyə o, nə isə ikimənalı təbəssümlə vidalaşdı.

Bu bəlkə də mənə belə göründü. Bütün bunlar sanki gözlərim qarşısından ötüb-keçdi.

DƏYYUS

I
VELÇANİNOV

Yay girdi və Velçaninov heç gözləmədiyi halda Peterburqda qalmalı oldu. Onun Rusiyanın cənubuna səfəri pozulmuşdu, işin isə ucu-bucağı görünmürdü. Bu iş – malikanə çəkişməsi – getdikcə pis şəkil alırdı. Üç ay əvvəl, o çox asan və az qala, mübahisəsiz bir məsələ kimi görünürdü; lakin birdən hər şey dəyişdi. «Ümumiyyətlə, işlər getdikcə xarablaşır!» – bu cümləni Velçaninov acı bir istehza ilə öz-özünə tez-tez təkrar edirdi. O, pul əsirgəmirdi, güclü pula zirəng, yaxşı məşhur bir vəkil tutmuşdu. Lakin hövsələsizlikdən və nigarançılıqdan işə özü də qarışırdı; vəkilin bir ucdan ləğv elədiyi kağızları oxuyur, yazır, lazımi yerlərə baş çəkir, məlumatlar toplayır və güman ki, hər şeyə mane olurdu, buna görə də vəkil gileylənir və onu yaylağa qovurdu. Lakin o yaylağa getmək qərarına da gələ bilmirdi. Toz-tozanaq, bürkü və əsəbləri pozan bəyaz Peterburq gecələri – onun indi Peterburqda həzz aldığı şeylər bunlardan ibarət idi. Bu yaxınlarda kirayələdiyi mənzil Böyük teatrın həndəvərində idi, o da ürəyindən deyildi. «Heç bir işim düz gətirmir!» Pərişanlığı gündən-günə artırdı; əslinə baxsan o, pərişanlığa çoxdan tutulmuşdu.

O görüb-götürmüş, gen-bolluqla həyat sürmüş və gənclik yaşı ötmüş, otuz səkkiz, bəlkə də otuz doqquz yaşlarında bir adam idi. Özünün dediyi kimi, bu «qocalıq» onu «demək olar ki, qəfil» haqlamışdı. Ancaq özü başa düşürdü ki, o, kəmiyyət etibarilə deyil, necə deyərlər, illərin keyfiyyəti etibarilə qocalmışdır. Və əgər onda taqətsizlik başlayıbsa, bu xaricən deyil, daxiləndir. Üzdən o indi də cavan görünürdü. Hündürboylu, qıvraq, sarışın, gursaçlı bir kişi idi, bircə tükü də ağarmamışdı, sinəsinə düşən kürən saqqalı vardı. İlk nəzərdə bir az yöndəmsiz, düşkün kimi görünürdü, ancaq diqqətlə baxanda görərdin ki, bu, vaxtı ilə ən kübar ailədə tərbiyə almış və özünə əla baxmış, yaxşı qalmış bir ağadır. Sonradan kökəlmiş, kobudlaşmış olsa da hərəkət və davranışı indi də sərbəst, qıvraq və hətta gözəl idi. Hətta indi də kübar adamlar kimi, çox həyasız, sırtıq, özündən bədgüman idi, ağıllı hətta bəzən dərrakəli olmasına baxmayaraq, bədgümanlığının həddini özü də bilmirdi. Ağ-çəhrayı sifəti keçmişdə qadın üzü kimi zərif idi və qadınların diqqətini cəlb edirdi; elə indi də bəziləri ona baxanda deyirdilər: «Gör necə sağlamdır, yanaqlarından qan damır!» Lakin bu «sağlam» adam dəhşətli pərişanlığa tutulmuşdu.

İri ala gözləri on il qabaq çox cazibədar idi. Elə işıqlı, elə güləş və qayğısız gözləri vardı ki, qarşısına çıxan hər bir adamı biixtiyar cəzb edirdi. İndi, qırx yaşlarına yaxın, xırda qırışlarla əhatə olunmuş bu gözlər, işığını, gözəlliyini itirmişdi. Bu gözlərdə ədəbsiz və yorğun adama xas bir həyasızlıq, məkr, tez-tez özünü göstərən bir istehza və süstlik də əvvəllər onda olmayan yeni bir əlamət– kədər və ağrı əlaməti – boş, bir nov dalğın, lakin güclü kədər vardı. Tək olanda bu kədər özünü xüsusilə büruzə verirdi. Çox qəribə idi; cəmi iki il əvvəl həmişə deyib-gülən, gülərüz, qayğısız və çox məzəli əhvalatlar danışan bu adam indi tək-tənha qalmağı hər şeydən artıq sevirdi. O, tanışlarının çoxundan qəsdən uzaqlaşmışdı, halbuki maliyyə işlərinin tamamilə pozulmasına baxmayaraq, hətta indi də onlardan uzaqlaşmaya bilərdi. Doğrudur, bu işdə şöhrətpərəstliyin də rolu olmuşdu; onun kimi şöhrətpərəst, vasvası adam əvvəlki dost-aşnaları ilə yola gedə bilməzdi. Lakin tənhalıqda şöhrətpərəstliyi də yavaş-yavaş dəyişirdi. Bu şöhrətpərəstlik nəinki azalmış, əksinə artmışdı, indi başqa sayaq şöhrətpərəstliyə, əvvəllər onda olmayan bir şöhrətpərəstliyə çevrilmişdi; o bəzən əvvəllər baş verən adi səbəblər üzündən deyil, tamamilə başqa, gözlənilməz və əvvəllər heç ağlına gəlməyən səbəblərdən, bu vaxtacan olan səbəblərdən «daha ali» səbəblər üzündən iztirab çəkməyə başlayırdı. «Əgər təbir cayizsə, əgər həqiqətən ali və kiçik səbəblər varsa»… Bu sözləri o özü əlavə edirdi.

Bəli, o bu dərəcəyə çatmışdı; indi o əvvəllər heç ağlına gəlməyən ali səbəblərlə çırpışırdı. O özlüyündə heç cür rişxənd edə bilmədiyi bütün səbəbləri (özü təəccüb eləsə də), öz xəyalında və vicdanən ali səbəblər adlandırırdı. Belə rişxənd etmə halları indiyədək onda özünü göstərməmişdi, əlbəttə, öz-özlüyündə, cəmiyyətdə isə başqa məsələ! O yaxşı bilirdi ki, vəziyyət dəyişən kimi, elə ertəsi gün, öz vicdanının əsrarəngiz və alicənab qərarına baxmayaraq, bütün bu «ali səbəblərdən» uzaqlaşar və onlara birinci özü, əlbəttə, heç bir şeyi etiraf etmədən, rişxənd edərdi. Bu vaxtadək onu bürüyən «kiçik səbəblərdən» bir qədər, hətta xeyli fikir müstəqilliyi qoparmasına baxmayaraq, bu, həqiqətən belə idi. Neçə dəfələrlə o, səhərlər yatağından qalxarkən, yuxusuz gecə ərzində keçirdiyi hisslərdən və ağlına gələn fikirlərdən xəcalət çəkmişdi. (O, son vaxtlar yaman yuxusuzluğa tutulmuşdu.) Çoxdan hiss etmişdi ki, hər şeydə, mühüm məsələlərdə də, xırda məsələlərdə də getdikcə həddindən artıq vasvası olur, buna görə də özünə mümkün qədər az inanmaq qərarına gəlmək istəyirdi. Lakin bəzən elə işlər olurdu ki, onu mövcud hadisə kimi etiraf etməmək mümkün deyildi. Son zamanlar bəzən gecələr onun fikir və duyğuları həmişəkinə nisbətən, demək olar ki, tamam dəyişirdi və çox vaxt günün birinci yarısında başına gələn fikirlərə qətiyyən oxşamırdı. Bu onu dəhşətə gətirirdi, o hətta tanımadığı məşhur bir həkimlə də bu barədə məsləhətləşmişdi. Əlbəttə, onunla söhbətə zarafatyana başlamışdı. Cavab almışdı ki, gecələr yuxusuzluq zamanı, ümumiyyətlə, gecələr fikir və hisslərin dəyişməsi və hətta haçalanması «çox fikirləşən və çox hiss edən» insanlar arasında ümumi haldır ki, bütün həyat inamı bəzən qəflətən gecənin və yuxusuzluğun malxulyası təsiri altında dəyişir; birdən heç bir səbəb olmadan qəti qərarlar alınır; əlbəttə, müəyyən ölçü daxilində. Və əgər insan özündə bu haçalanmanı həddindən artıq hiss edirsə, bu onu iztiraba aparıb çıxarır və şübhə yoxdur ki, bu xəstəliyin başlanması əlamətidir. Deməli, təcili tədbir görülməlidir. Hər şeydən yaxşısı budur ki, həyat tərzini kökündən dəyişəsən, pəhrizini dəyişəsən, ya da hətta səyahətə çıxasan. Qarın işlətmə dərmanı da xeyirlidir.

Velçaninov daha həkimin söhbətinin gerisinə qulaq asmadı; lakin xəstəliyi ona sübut olunmuşdu.

O hərdən öz-özünə acı-acı söylənirdi: «Bütün bunlar ancaq xəstəlikdir, bütün bunlar «ali» bir xəstəlikdir, vəssalam!» Ancaq o bu fikirlə razılaşmaq istəmirdi.

Çox keçmədi ki, yalnız gecələr baş verənlər səhərlər də təkrar olunmağa başladı, ancaq gecəyə nisbətən daha ağır, peşmançılıq əvəzinə qəzəblə, riqqət əvəzinə istehza ilə təkrar olunurdu. Mahiyyət etibarilə bütün bunlar «qəflətən və allah bilir, nə üçünsə» onun keçmiş, çoxdan ötüb-keçmiş həyatından xüsusi bir tərzdə tez-tez yadına düşən macəralar idi. Misal üçün, Velçaninov artıq çoxdan yaddaşının korlanmasından şikayətlənirdi; o tanış adamların sifətlərini unudurdu, küçədə rast gələndə bu adamlar inciyirdilər. Yarım il qabaq oxuduğu bir kitab bu müddətdə tamam yadından çıxmışdı. Sonra nə olsa yaxşıdır? Yaddaşının hər gün belə açıqdan-açığa xarablaşmasına baxmayaraq, (bu, onu çox narahat edirdi) çoxdan olub-keçmiş, on-on beş il müddətində-unudulub getmiş bütün hadisələr bəzən birdən yadına düşürdü, özü də elə dəqiq təəssürat və təfərrüatla düşürdü ki, sanki onları yenidən yaşayırdı. Yadına düşmüş faktlardan bəziləri elə unudulmuşdu ki, onları xatırlaya bilməsi Velçaninova möcüzə kimi görünürdü. Ancaq bu hələ hamısı deyildi: axı firavan yaşamış adamlardan kimin xatirələri olmamışdır? Lakin məsələ orasında idi ki, bütün bu xatırlanan hadisələr indi elə bil birisi tərəfindən hazırlanmış, tamamilə yeni, gözlənilməz və əvvəllər ağıla gəlməyən şəkildə geri qayıdırdı. Nə üçün bəzi xatirələr indi ona cinayət kimi görünürdü? Həm də məsələ yalnız onun ağlının hökmlərində deyildi; dumanlı və xəstə ağlına inanmaya da bilərdi, lakin bəzən vəziyyəti zahirən olmasa da daxilən elə dəhşətli dərəcəyə çatırdı ki, az qalırdı ağlasın. Onun bir vaxt ağlayacağını iki il qabaq söyləyən olsaydı, o buna inanmazdı. Əvvəlcə onun yadına hissi hadisələr deyil, acı hadisələr düşürdü; kübar cəmiyyətdəki bəzi uğursuzluqlarını, təhqirləri xatırlayırdı; məsələn, «bir araqarışdıranın ona necə böhtan atması», (bunun nəticəsində də onu bir evdə daha qəbul etməmişdilər) ya da məsələn, elə bu yaxınlarda camaatın yanında bərk təhqir olunmasını, lakin həmin adamı duelə çağırmamasını xatırlayırdı. Bir dəfə də gözəl qadınların yanında onu kəskin bir həcvlə yerində oturtmuşdular, o isə heç cavab verə bilməmişdi. Hətta qaytarmamış olduğu iki-üç borcu da yadına düşürdü, doğrudur, bunlar boş şeylərdi, ancaq arada qeyrət məsələsi vardı, həm də o adamlara borclu idi ki, onlardan uzaqlaşmışdı, onların haqqında artıq pis fikirdə idi. Səfeh-səfeh xərcləyib puç etdiyi iki məbləği xatırlaması da (ancaq ən qəzəbli dəqiqələrdə) ona əzab verirdi. Bu məbləğlərin hər birisi xeyli miqdarda idi. Lakin tezliklə «ali» məsələləri də xatırlamağa başladı.

Məsələn, birdən «heç nədən», unutduğu, tamamilə unutduğu xeyirxah, çalsaçlı, gülünc, qoca məmuru xatırlayırdı. Bu qocanı o vaxtı ilə, lap çoxdan, camaat qarşısında günahsız yerə, yalnız öz lovğalığı üzündən, təhqir eləmişdi; ancaq ona görə ki, gülməli və müvəffəqiyyətli bir lətifə boşa çıxmasın və sonra adamlar onun haqqında danışsınlar, o şöhrətlənsin. Bu hadisənin nə şəraitdə baş verdiyini bütün aydınlığı ilə dərhal xatırladığı halda, hadisə o dərəcədə yadından çıxmışdı ki, qocanın familiyasını da heç cür xatırlaya bilmirdi. Aydın xatırlayırdı ki, qoca o zaman onunla birlikdə yaşayan və şəhərdə haqqında cürbəcür şayiələr gəzən bakirə qızını müdafiəyə qalxmışdı. Qoca cavab vermək, qəzəblənmək istəyirdi, ancaq birdən bütün camaatın qarşısında hönkürtü ilə ağladı və hətta bəzi təsir də bağışladı. Məsələ onunla qurtardı ki, gülmək üçün qocaya çoxlu şampanski içirtdilər və onu ələ salıb gülməyə başladılar. İndi Velçaninov qocanın körpə uşaq kimi üzünü tutaraq, necə hıçqırdığını «heç nədən» xatırlarkən, ona elə gəldi ki, bu əhvalatı heç zaman unutmamışdır. Özü də qəribədir: o zaman ona bütün bunların hamısı çox gülməli görünmüşdü, indi isə əksinə, ona məhz təfərrüat, qocanın əlləri ilə üzünü örtməsi gülünc gəlirdi… Sonra, yalnız zarafat xatirinə, bir məktəb müəlliminin qəşəng arvadına necə qara yaxdığını xatırladı. Böhtan qadının ərinə çatmışdı. Velçaninov tezliklə çıxıb bu şəhərdən getdi və böhtanının nə ilə nəticələndiyini bilmədi. İndi isə bunun nə ilə nəticələnəcəyini təsəvvür etməyə başladı. Və əgər daha yaxın olan bir hadisəni, bir qız əhvalatını xatırlamasaydı, allah bilir xəyalı haralara gedib çıxacaqdı; bu sadə meşşan qızlardan biri idi, qız əslində Velçaninovun heç xoşuna gəlmirdi, ancaq açığı, qızla günaha batmış və qızdan qeyri-qanuni uşağı olmuşdu, sonra qızla vidalaşmadan (doğrusu, vaxtı olmamışdı), onu uşağı ilə birlikdə atıb Peterburqdan getmişdi. Bu qızı o sonralar düz bir il axtardı, lakin heç cür tapa bilmədi. Belə xatirələr az qala yüzdən çox idi, həm də elə bil, xatirələr bir-birini çəkib gətirirdi. Yavaş-yavaş onun şöhrətpərəstliyi də iztiraba çevrildi.