Текст книги "Seçilmiş əsərləri"

IV

Mən yavaş-yavaş sağalırdım; ancaq tamamilə sağalıb yataqdan qalxandan sonra da heç bir şey dərk etmirdim, buna görə də başıma nələr gəldiyini uzun müddət anlaya bilmədim. Bəzən elə olurdu ki, bütün gördüklərim mənə yuxu kimi gəlirdi, sanki yuxu görürdüm, yadımdadır, bunların, doğrudan da, yuxu olmasını arzulayırdım! Gecə yatanda ümid edirdim ki, oyanıb yenə özümü yoxsul otağımızda, ata-anamla bir yerdə görəcəyəm… Ancaq vaxt gəldi, vəziyyətim mənə agah oldu, yavaş-yavaş başa düşdüm ki, tək qalmışam və yad adamlarla yaşayıram. O vaxt ilk dəfə yetim qaldığımı hiss etdim.

Məni belə gözlənilmədən əhatə edən yeniliklərə hərisliklə diqqət verirdim. İlk vaxtlarda hər şey mənə çox qəribə, birtəhər gəlirdi, hər şeydən utanırdım: yeni adamlardan da, təzə gördüyüm adətlərdən də! Hətta knyazın qədim evi də mənə birtəhər gəlirdi – indiki kimi yadımdadır. Geniş, hündür, zəngin avadanlıqlı otaqlar mənə çox tutqun, cansıxıcı görünürdü, xatirimdədir, hətta mənə çox uzun görünən zaldan keçməyə də qorxurdum. Mənə elə gəlirdi ki, zala girsəm itəcəyəm. Xəstəliyim hələ tamam keçməmişdi, buna görə də təəssüratım ağır, üzücü, bir sözlə, bu təmtəraqlı və ürəksıxan mənzillə həmahəng idi. Bundan başqa, heç özümə də aydın olmayan bir qüssə kiçik qəlbimdə get-gedə artır və məni sıxırdı. Mən dayanıb şəkillərdən birinə, aynaya, qəribə naxışlar vurulmuş buxarıya və ya qəsdən dərin bir taxçanın içində gizlənərək mənə daha yaxşı göz qoymaq istəyirmiş kimi görünən heykələ təəccüblə baxırdım, sonra da nə üçün dayandığımı, nə istədiyimi, nə barədə fikirləşdiyimi birdən unudurdum. Özümə gələndə bəzən qorxu və təşvişdən ürəyim bərk döyünürdü.

Heç xəstə olduğum vaxt arabir yanıma baş çəkməyə gələn adamlardan, qoca həkimdən başqa, məni hamıdan çox bir kişi valeh etmişdi. Bu, yaşlı, ciddi görkəmli, lakin mərhəmətli bir adam idi. O mənə rəğbət hissi ilə baxırdı! Onun sifəti mənə o birilərindən daha xoş gəlirdi. Elə hey istəyirdim ki, onunla danışam, ancaq ürək eləmirdim; o, üzdən həmişə kədərli görünürdü, qırıq-qırıq və az danışırdı. Bir dəfə də olsun gülümsədiyini görməmişdim. Bu məni tapan və öz evində saxlayan knyaz X. idi. Mən sağalmağa başlayanda, o daha az-az görünürdü. Nəhayət, o son dəfə yanıma gələndə mənə konfet və bir şəkilli kitab gətirdi, məni öpdü, üzümə xaç çəkdi və xahiş etdi ki, özümü şən saxlayım. O mənə təsəlli verərək dedi ki, tezliklə özüm kimi bir rəfiqəm də olacaq, bu onun qızı Katyadır, ancaq indi Moskvadadır. Sonra uşaqlarının dayəsi olan qoca fransız qadını ilə və mənə qulluq eləyən qızla nə isə danışdı, məni göstərib çıxıb getdi. O gündən düz üç həftə onu görmədim. Knyaz öz evində hamıdan uzaq yaşayırdı. Evin böyük bir hissəsini knyazın arvadı tutmuşdu: elə onun özü də bəzən həftələrlə knyazla görüşməzdi. Sonralar hiss etdim ki, evdəki başqa adamlar da onun barəsində az danışırlar, elə bil, o heç bu evdə yaşamır. Ancaq hamı ona hörmət eləyirdi. Hətta onu sevdikləri də hiss olunurdu, bununla belə ona qəribə və qeyri-adi bir adam kimi baxırdılar. Deyəsən, öz qəribəliyini, başqa adamlara oxşamadığını knyazın özü də başa düşürdü, buna görə də adamların gözünə mümkün qədər az görünməyə çalışırdı… Gələcəkdə mən onun haqqında daha geniş və ətraflı danışmalı olacağam.

Bir səhər mənə təmiz və nazik alt paltarı, üstdən də ar zolaqlı qara şal paltar geydirdilər. Mən paltarımın bu zolaqlarına çox qəmgin bir təəccüblə baxdım. Saçlarımı darayandan sonra aşağı, knyaginyanın otağına apardılar. Məni onun yanına gətirəndə yerimdəcə donub qaldım; hələ mən ətrafımda belə dövlət və gözəllik görməmişdim. Lakin bu təəssüratım bir an sürdü, knyaginyanın səsini eşidəndə rəngim qaçdı. O əmr etdi ki, məni onun yanına gətirsinlər. Hələ məni geyindirəndə fikirləşirdim ki, məni əziyyətli bir iş üçün hazırlayırlar. Allah bilir, bu fikir başıma hardan gəlmişdi. Ümumiyyətlə, mən yeni həyata qədəm qoyanda ətrafımda nə görürdümsə, hamısına qəribə bir inamsızlıqla baxırdım. Knyaginya məni çox yaxşı qarşıladı və üzümdən öpdü. Mən ürəklənib cəsarətlə ona baxdım. Bu, huşa gəlib gözümü açarkən ilk dəfə gördüyüm həmin gözəl qadın idi. Ancaq onun əlindən öpəndə bədənim əsirdi. Suallarına cavab vermək üçün özümü ələ ala bilmirdim. O, əmr etdi ki, yanındakı alçaq kətilin üstündə oturum. Deyəsən, bu yeri əvvəlcədən mənim üçün hazırlamışdılar. Görünür, knyaginya məni ürəkdən sevmək, nazlamaq və mənə tam mənasında analıq eləmək fikrində idi. Ancaq qəribə bir vəziyyətə düşüb, knyaginyanın xoşuna gəlməyəcəyimi heç ağlıma belə gətirməzdim: onun rəğbətini qazana bilməmişdim. Mənə qəşəng və şəkilli bir kitab verib dedilər ki, götürüb məşğul olum. Knyaginya da kiməsə məktub yazırdı, arabir qələmi yerə qoyub yenə mənimlə danışırdı; mənim dilim dolaşır, özümü itirdiyim üçün əməlli-başlı bir cavab verə bilmirdim. Bir sözlə, mənim başıma gələn əhvalat qeyri-adi olsa da, bu hadisələrdə əsas rolu taleyim, tutaq ki, sirli qüvvələr oynasa da, ümumiyyətlə, burada çox maraqlı, anlaşılmaz, hətta əfsanəvi bir xüsusiyyət olmuş da olsa, belə çıxırdı ki, mənim özüm bu melodramatik vəziyyətə rəğmən ən adi, gözü qorxmuş, aciz, hətta axmaq bir uşağam. Sonuncu xüsusiyyət knyaginyanın heç xoşuna gəlmirdi, deyəsən, elə buna görə də tezliklə onu yordum. Bunda da ancaq özümü təqsirkar bilirəm. Saat üç radələrində vizitlər başlandı, bu zaman knyaginya birdən-birə mənə daha diqqətli və nəvazişkar oldu. Gələnlər mənim haqqımda soruşanda deyirdi ki, fövqəladə maraqlı əhvalatdır, sonra isə fransız dilində danışmağa başlayırdı. O danışarkən qonaqlar mənə baxır, başlarını yırğalayır və heyrətlə səslənirdilər. Cavan bir oğlan əlindəki lorneti mənə tərəf yönəltdi, ətirlənmiş qoca bir kişi məni hətta öpmək istədi, mən isə rəng verib-rəng alırdım. Başımı aşağı salaraq, əsə-əsə oturub qımıldanmağa belə qorxurdum. Ürəyim sızıldayır, ağrıyırdı. Qeyri-ixtiyari keçmiş günləri yada salır, çardağımızı, atamı, uzun və səssiz axşamlarımızı, anamı xatırlayırdım. Anam yadıma düşəndə gözlərim yaşla doldu, qəhərləndim, mən yerimdən durub qaçmaq, gözdən itmək, tək qalmaq istəyirdim… Vizitlər qurtarandan sonra knyaginyanın sifəti yenə də tutuldu. O, artıq mənə qaşqabaqla baxır, sərt danışırdı, onun nüfuzediçi qara gözləri məni xüsusilə qorxudurdu. O, nazik dodaqlarını bərk-bərk sıxıb, bəzən on beş dəqiqə gözlərini mənə zilləyirdi. Axşam məni yenə yuxarı otaqlara apardılar. Qızdırmalı adamlar kimi yuxuya getdim, gecə oyandım. Gördüyüm pis yuxuların təsirindən qüssə içində ağladım. Səhər yenə həmin əhvalatlar təkrar olundu, məni təzədən knyaginyanın yanına apardılar. Deyəsən, mənim başıma gələnləri qonaqlara danışmaq onun özünü də yormuşdu. Qoca bir arvad ondan soruşanda ki, «Bəs, bu uşaqla darıxmırsan?» Knyaginya cavab vermişdi ki, bu, sadəlövh olmayan adi bir uşaqdır. Bir axşam məni onun yanından apardılar ki, daha bir də gətirməsinlər. Bununla da mənə göstərilən iltifat qurtardı; ancaq mənə istədiyim yerə getməyə, istədiyim qədər gəzməyə icazə verilmişdi. Mən də dərin və üzüntülü qüssənin təsiri altında bir yerdə otura bilmirdim. Sevinirdim ki, nəhayət, aşağıdakı böyük otaqlarda hamının gözündən uzaq gəzəcəyəm. Yadımdadır, mən evdəki adamlarla danışmaq istəyirdim, ancaq onları hirsləndirəcəyimdən elə qorxurdum ki, tək qalacağımı daha üstün tuturdum. Mənim ən sevimli məşğələm künclərin birində, ya da mebellərdən birinin dalında gizlənib başıma gələnləri yada salmaq və bu barədə fikirləşmək idi. Qəribə idi! Mən sanki valideynlərimin yanında olarkən başıma gələn o son dəhşətli əhvalatı unutmuşdum. Mənim gözümün qabağında, ayrı-ayrı lövhələr canlanır, yadıma yalnız ayrı-ayrı hadisələr düşürdü. Doğrudur, hər şey yadımda idi– gecə də, skripka da, atam da, hətta onun üçün pul tapdığım da yadımdan çıxmamışdı; lakin bu hadisələri dərk etməyi, aydınlaşdırmağı nə isə bacarmırdım… Bircə anamın meyiti qarşısında diz çöküb dua etdiyim dəqiqələri yadıma salanda ürəyim çox sıxılırdı. Bədənimdən vicvicə keçirdi; məni titrətmə tuturdu, yavaşca qışqırırdım, sonra nəfəsim elə tutulurdu ki, bütün sinəm ağrıyırdı, ürəyim bərk çırpınırdı, mən qorxu içində cəld küncdən çıxırdım. Ancaq mən düz demədim. Məni tək qoymurdular; mənə daima göz qoyurdular və knyazın əmrini diqqətlə yerinə yetirirdilər. O tapşırmışdı ki, mənə azadlıq versinlər, məni sıxışdırmasınlar, ancaq bununla bərabər bir dəqiqə də olsun gözdən qoymasınlar. Hiss edirdim ki, bəzən evdəki adamlardan və ya qulluqçulardan biri mən olan otağa gəlir, bir söz demədən yenə çıxıb gedirdi. Onların mənə göstərdikləri bu diqqət məni çox təəccübləndirir və bir qədər narahat edirdi. Bunun nə üçün edildiyini başa düşə bilmirdim. Mənə elə gəlirdi ki, məni nə üçünsə qoruyurlar və sonra mənə nə isə edəcəklər. Yadımdadır. Mən o vaxt mümkün qədər içərilərə getməyə çalışırdım ki, sonralar lazım olanda gizlənməyə yer tapım. Bir dəfə pilləkənin üstünə çıxdım. Pillələr başdan-başa mərmərdən idi. Geniş pillələrə xalılar döşənmişdi. Hər iki tərəfdə çiçəklər və gözəl vazlar qoyulmuşdu. Pillələrin hər meydançasında iki nəfər hündürsboylu adam oturmuşdu. Onlar son dərəcə ala-bəzək paltar geymiş, əllərinə əlcək və boyunlarına ağ qalstuk taxmışdılar. Mən onlara təəccüblə baxır, bu adamların nə üçün burada oturub susduqlarını və ancaq bir-birinə baxmaqdan başqa heç bir işlə məşğul olmadıqlarını başa düşə bilmirdim.

Mənim bu tək gəzintilərim get-gedə daha çox xoşuma gəlirdi. Bundan əlavə, aşağı otaqlara qaçmağımın başqa bir səbəbi də vardı. Yuxarı otaqlarda knyazın qoca xalası yaşayırdı. O, demək olar ki, bayıra çıxmır və heç yerə getmirdi. Bu qarı mənim xatirimdə dərin izlər buraxmışdır. O, demək olar ki, evdə ən mötəbər şəxsiyyət idi. Ev adamları onunla xüsusi nəzakətlə rəftar edirdilər. Hətta qürurlu və hokmürəvan bir adam olan knyagniyanın özü belə təyin olunmuş günlərdə, həftədə iki dəfə, yuxarı çıxıb xalası ilə görüşürdü. O, adətən səhərlər gəlirdi, onların söhbətləri maraqsız olurdu. Çox vaxt aralığa dərin sükut çökürdü. Bu vaxtlar qarı ya dua oxuyar, ya da təsbeh çevirərdi. Qarının özü rüsxət verməyincə görüş qurtarmırdı. Axırda o qalxıb knyaginyanın dodaqlarından öpər və bununla da, görüşün qurtardığını bildirərdi. Əvvəllər knyaginya öz qohumuna gündə baş çəkməli olurdu; lakin sonralar qarının arzusu ilə onun vəziyyəti yüngülləşdirildi. Knyaginya həftənin qalan beş günündə hər səhər mütləq adam göndərib qarının əhvalını soruşmalı idi. Ümumiyyətlə, demək lazımdır ki, qoca knyaz qızı müqəddəs həyat keçirirdi. O, qarımış qız idi. Otuz beş yaşı tamam olanda monastıra getmişdi. Orada on yeddi il yaşamasına baxmayaraq, monaxlığa daxil olmaq üçün saçlarını vurdurmamışdı; sonra monastırı tərk edib, qraf L.-in dul arvadı olan bacısı ilə birlikdə yaşamaq üçün Moskvaya gəlmişdi. Çünki bacısının səhhəti ildən-ilə pozulurdu. Bundan başqa, iyirmi ildən bəri küsülü qaldığı başqa bir bacısı– knyaz qızı X. ilə də barışmaq fikrində idi. Lakin deyilənlərə görə, qarılar bir günü də yaxşı yola getməmişdilər. Onlar azı min dəfə ayrılmaq istəmiş, ancaq bunu da edə bilməmişdilər. Çünki başa düşmüşdülər ki, bir-birlərinə darıxmaqdan və qocalıqdan mühafizə etmək üçün çox lazımdırlar. Lakin onların həyatındakı bu xoşagəlməyən cəhətlərə və Moskvadakı evlərində hökm sürən darıxdırıcı bir sükuta baxmayaraq, bütün şəhər əhli bu üç bacının görüşünə gəlməyi özünə borc bilirdi. Onlara kübarlıq adətlərini və rəvayətlərini mühafizə edən, əsl boyarlıq tarixinin canlı salnaməsi kimi baxırdılar. Qrafinya öləndən sonra özü haqqında gözəl xatirələr qoymuşdu. O, doğrudan da, yaxşı qadın idi. Peterburqdan Moskvaya gələnlər əvvəl-əvvəl onların görüşünə gedirdilər. Kim onların evində qəbul edilsəydi, onun üzünə bütün qapılar açıq olurdu. Lakin qrafinya vəfat etdi, qalan bacılar da ayrıldılar. Böyük bacı – knyajna X. sonsuz olan qrafinya öləndən sonra öz payına düşən var-dövlətə yiyələnmək üçün Moskvada qaldı. Monastırdan gələn kiçik bacısı isə Peterburqa, bacısı oğlu knyaz X-ın yanına köçdü. Bunun əvəzində knyazın iki uşağı – knyajna Katya ilə Aleksandr nənələrini əyləndirmək və ona təskinlik vermək üçün Moskvada onun yanında qonaq qalmışdılar. Öz uşaqlarını çox məhəbbətlə sevən knyaginya yas saxlanılan müddətdə uşaqlarından ayrılanda qorxudan heç ağzını açıb yox deyə bilməmişdi. Mən knyazın evinə gələndə yas hələ də davam edirdi; lakin yaxın vaxtlarda yas qurtarırdı.

Qoca knyajna həmişə qara rəngli sadə şal paltar geyərdi, boynuna da nişastalanmış ağdan qırçınlı yaxalıq taxardı. Bu yaxalıq ona rahibə görkəmi verirdi. O, təsbehi heç vaxt əlindən yerə qoymazdı, hər səhər təntənə ilə kilsəyə ibadətə gedərdi, lazım olan günlərdə pəhriz saxlayardı, öz evində müxtəlif ruhaniləri və mömin adamları qəbul edər, müqəddəs kitablar oxuyar, ümumiyyətlə, rahibə həyatı keçirərdi. Yuxarıda dözülməz bir sakitlik hökm sürürdü; qapını belə cırıldatmaq olmazdı; qarı on beş yaşlı qız kimi qulaqdan çox iti idi; səs eşidən kimi, hətta qapı cırıldayanda da adam göndərərdi ki, gedib səbəbini öyrənsin. Hamı pıçıltı ilə danışar, barmaqlarının ucunda gəzərdi. Qoca arvad olan yazıq fransız dayə də axırda öz sevimli dikdaban ayaqqabılarından imtina etməli olmuşdu. Ayaqqabıların dabanlarını çıxartdırmışdılar. Mənim gəlişimdən iki həftə sonra qoca knyajna mənim barəmdə məlumat toplamağa adam göndərmişdi: mən kiməm, nəkarəyəm, bu evə necə düşmüşəm və i. a. Ona bilatəxir və hörmətlə məlumat verdilər. Fransız dayənin yanına ikinci dəfə adam gəldi. Bu dəfə knyajna soruşurdu ki, nə üçün məni indiyədək ona göstərməmişlər? O dəqiqə hamı bir-birinə dəydi; başımı daramağa, əl-üzümü yumağa başladılar. Onsuz da əllərim təmiz idi. Sonra da qarıya necə yaxınlaşmaq, baş əymək, xoş sifət göstərmək və danışmaq lazım gəldiyini öyrətdilər. Sözün qısası, məni yaman əldən saldılar. Sonra bizim tərəfimizdən adam gedib təklif etdi: yetimi görmək istəyirlərmi? Rədd cavabı gəldi, ancaq sabah ibadətdən sonra görüş üçün vaxt təyin edildi. Mən bütün gecəni yata bilmədim, sonralar deyirdilər ki, o gecə səhərə kimi sayıqlamışam, yuxuda knyajnaya yaxınlaşır, ondan nə barədə isə üzr istəyirmişəm. Nəhayət, qarı ilə tanış olacağım vaxt gəlib çatdı. Mən böyük bir kresloda əyləşmiş balacaboylu, arıq qarını gördüm. O, başının hərəkəti ilə məni yanına dəvət edib gözlüyünü taxdı. Yadımdadır, onun heç xoşuna gəlmədim. O dedi ki, mən vəhşi kimi bir şeyəm. Nə əməlli başlı təzim edə bilirəm, nə də ki, öpməyi bacarıram. Bundan sonra sorğu-sual başlandı. Mən zorla cavab verirdim, ancaq söhbət ata-anama çatanda özümü saxlaya bilməyib ağladım. Mənim belə hissiyyata qapılmağım qarıya çox təsir bağışladı, ancaq o məni sakit edib dedi ki, ümidimi allaha bağlayım; sonra son dəfə nə vaxt kilsədə olduğumu soruşdu. Valideynlərimin tərbiyəmə fikir vermədiklərinə görə qarının nə demək istədiyini çətinliklə başa düşdüm. Qarı mənim cavabımdan dəhşətə gəldi. O saat adam göndərib knyaginyanı çağırtdırdı. Məsləhət verdi və tapşırdı ki, elə birinci bazar günü məni kilsəyə aparsınlar. Knyajna vəd etdi ki, mən kilsəyə gedənə qədər mənim əvəzimə özü dua edəcəkdir. Sonra da mənim aparılmağımı əmr etdi. Onun sözlərindən belə çıxırdı ki, ona ağır təsir bağışlamışam. Burada heç bir təəccüblü şey yoxdu, elə-belə də olmalı idi. Açıq görünürdü ki, mən qarının əsla xoşuna gəlməmişəm: elə həmin gün qarı adam göndərib mənim çox şuluqluq etdiyimi, səsimin bütün evdə eşidildiyini bildirdi. Halbuki mən bütün günü sakit oturub heç tərpənməmişdim. Bu, qarının uydurması idi. Lakin sabah da eyni xəbərdarlıq edildi. Mən təsadüfən həmin vaxt əlimdəki fincanı salıb sındırmışdım, fransız dayə və bütün xidmətçi qızlar qorxudan başlarını itirmişdilər. Məni o dəqiqə ən uzaq otaqlardan birinə köçürdülər. Özləri də dəhşət içində dalımca gəldilər.

Sonra məsələnin nə ilə qurtardığından xəbərim yoxdur. Elə buna görə də aşağı mərtəbəyə enib, tək-tənha böyük otaqda gəzmək xoşuma gəlirdi. Bilirdim ki, burada heç kəsi narahat etməyəcəyəm.

Yadımdadır, bir neçə dəfə mən aşağıdakı zalların birində oturmuşdum. .Başımı aşağı salıb üzümü əllərimlə örtərək, heç özüm də bilmirəm, neçə saat bu vəziyyətdə qalmışdım. Mən aramsız olaraq fikirləşirdim: hələ püxtələşməmiş şüurum kədərimi dağıtmaq iqtidarında deyildi. Buna görə də qəlbimdə get-gedə daha böyük ağırlıq hiss edir, qüssədən darıxırdım. Birdən başımın üstündə kim isə səsləndi:

– Sənə nə olub, zavallı balam?

Başımı qaldırdım: knyaz idi; onun sifətində dərin bir rəğbət və rəhm oxunurdu; mən ona elə ümidsiz və məzlum-məzlum baxdım ki, onun iri mavi gözləri yaşardı.

– Zavallı yetim! – O, başımı sığalladı.

– Yox, yox ,yetim deyiləm! Yox! – Mən etiraz etdim. Köksümdən bir ah qopdu, bütün varlığım həyəcanla təlatümə gəldi. Mən yerimdən qalxıb, onun əlini tutdum, öpdüm, köz yaşlarımla onun əlini islada-islada yalvarıcı bir səslə təkrar etdim: – Yox, yox, yetim deyiləm! Yox!

– Əziz balam, sənə nə olub, mənim əzizim, zavallı Netoçka! Sənə nə olub?

– Hanı mənim anam? Anam hanı? – Mən hönkürərək ucadan qışqırdım, qüssəmi gizlədə bilməyərək taqətsiz halda onun qarşısında diz çökdüm. – Anam hanı? Əzizim, de görüm, anam hardadır?

– Məni bağışla, əziz balam!.. Ah, zavallı, onu sənin yadına saldım… Bu nə iş idi mən gördüm! Gəl, gəl mənimlə gedək, Netoçka! Gedək mənimlə.

O, əlimdən tutub tələsik öz dalınca dartdı. O, qəlbinin dərinliklərinədək mütəəssir olmuşdu. Nəhayət, biz hələ mənim görmədiyim bir otağa gəldik.

Bura müqəddəs surətlər otağı idi. Hava yavaş-yavaş qaralırdı. Buxurdanların işığı surətlərin qızıldan düzəldilmiş paltarlarında və qiymətli qaş-daşlarda əks olunurdu. Parlaq bəzəklərin altından müqəddəs adamların surətləri görünürdü. Burada hər şey o biri otaqlarda gördüyüm şeylərdən o dərəcə fərqlənirdi ki, burada elə bir əsrarəngizlik və tutqunluq var idi ki, mat qalmışdım, anlaşılmaz bir qorxu hissi ürəyimi bürüdü. Bir də ki, mən ruhən xəstə idim! Knyaz tələsik məni müqəddəs Məryəm ananın surəti qarşısında diz çökdürdü, özü də mənimlə yanaşı diz çökdü…

– Dua et, qızım, dua et; gəl ikimiz də dua eləyək! – deyə o, yavaş və həyəcanlı səslə pıçıldadı.

Lakin mən dua edə bilmirdim, mən sarsılmışdım, hətta qorxmuşdum: mən o son gecədə anamın meyiti qarşısında atamın söylədiyi sözləri xatırladım. Buna görə də məndə əsəb tutması başlandı. Təzədən xəstələnib yorğan-döşəyə düşdüm, bu dəfə ölümdən qurtardım; bu hadisə belə oldu.

Bir səhər tanış bir adamın adını eşitdim. Bu, S.-tsın adı idi. Evdəki adamlardan biri mənim yatağımın yanında dayanıb onun adını çəkirdi. Mən diksindim; xatirələrim bir axın kimi yenidən canlandı. Mən baş vermiş hadisələri yadıma sala-sala xəyala dalaraq, əziyyət içərisində uzanmışdım. Bu halda neçə saat qaldığım yadımda deyil. Yuxudan çox gec oyandım; ətrafım qaranlıq idi, gecədən yanan lampa sönmüşdü. Otağımda oturan qız da yox idi. Birdən uzaqdan musiqi səsi eşitdim. Bəzən səs tamamilə kəsilir, bəzən də yaxınlaşırmış kimi, get-gedə ucalırdı. Qəlbimdə nə kimi bir hissin baş qaldırdığı, xəstə beynimdə nə kimi bir məqsədin oyandığı xatirimdə deyil. Heç bilmirəm bu qüvvəni necə tapdım, yatağımdan qalxıb tez qara paltarımı geydim, əl havasına otaqdan çıxdım. Nə ikinci, nə də üçüncü otaqda qabağıma adam çıxdı. Nəhayət, koridora çatdım. Musiqi get-gedə daha aydın eşidilirdi. Koridorun ortasında aşağı mərtəbəyə enən pillələr vardı; mən həmişə bu pillələrlə böyük otaqlara enirdim. Pillələrdə gur işıq yanırdı; aşağıda gediş-gəliş vardı; məni görməsinlər deyə, küncə qısılıb dayandım. Fürsət düşən kimi aşağı enib ikinci koridora keçdim. Musiqi səsi aralıqdakı zaldan gəlirdi; oradan səs-küy, danışıq eşidilirdi. Sanki minlərlə adam toplaşmışdı. Koridorda zala açılan qapılardan birinin qabağına al-qırmızı məxmərdən böyük ikiqat pərdə tutulmuşdu. Mən pərdələrdən birini qaldırdım və iki pərdənin arasında durdum. Ürəyim elə çırpınırdı ki, ayaq üstə güclə dayanırdım. Lakin bir neçə dəqiqədən sonra həyəcanımı boğdum. Nəhayət, cürətimi toplayıb, ikinci pərdənin də qırağını bir qədər araladım… İlahi! Mənim içəri girməyə cürət etmədiyim böyük və qaranlıq zal indi başdan-başa nur içində idi. Sanki mən işıq dənizinə qərq oldum. Qaranlığa öyrəşmiş gözlərim ilk anda qamaşıb ağrıdı. Ətirli hava isti külək kimi üzümə vurdu. Saysız-hesabsız adamlar irəli-geri hərəkət edirdi; hamının üzündə şənlik və sevinc duyulurdu. Qadınların əynində elə zəngin və əlvan paltarlar var idi ki, daha nə deyim. Hara baxırdımsa, kimə baxırdımsa, razılıqla parlayan gözlər görürdüm. Mən əfsunlanmış kimi dayanmışdım. Mənə elə gəlirdi ki, bütün bunların hamısını nə vaxt isə, harada isə yuxuda görmüşəm… Axşamın qaranlığı yadıma düşdü, çardağımız, hündür pəncərəmiz, küçədəki parıldayan fənərlər, qarşıda ucalan binanın qırmızı pərdəli pəncərələri, qapının qabağındakı saysız karetlər, harın atların fınxırtısı və tappıltısı, qışqırıq, səs-küy, pəncərələrdə görünən kölgələr və uzaqdan eşidilən musiqi… Hər şey gəlib gözümün qabağında durdu. Deməli, o cənnət burdadır! – deyə fikirləşdim. – Deməli, bədbəxt atamla mən bura gəlmək istəyirdik… Belə məlum olur ki, o boş xəyal deyilmiş!.. Bəli, mən vaxtı ilə öz xəyal və röyalarımda da hər şeyi belə təsəvvür etmişdim. Xəstəlikdən daha da şiddətlənən xülyalarım yenidən qanadlandı. Gözlərim anlaşılmaz bir sevinc yaşları ilə doldu. Nəzərlərimlə atamı axtarmağa başladım: «O burda olmalıdır, o burdadır» – deyə– fikirləşirdim. Ürəyim intizarla döyünürdü… Nəfəsim tutulurdu. Lakin musiqi kəsildi, səs-küy qalxdı, bütün zala pıçıltı düşdü. Mən qabağımdan keçən adamların üzünə diqqətlə baxıb, axtardığım adamı tanımaq istəyirdim. Birdən zalda qeyri-adi bir həyəcan başlandı. Mən zalın hündür yerində uca-boy, arıq bir qoca gördüm. Onun solğun sifətində təbəssüm vardı. O hər tərəfə baş əyirdi; qocanın əlində skripka vardı. Aralığa dərin bir sükut çökmüşdü. Sanki adamların hamısının nəfəsi kəsilmişdi. Hamının gözü qocada idi. Hamı intizarla gözləyirdi. O, skripkasını qaldırıb kamanı simlərə toxundurdu. Musiqi başlandı. Hiss etdim ki, nə isə ürəyimi sıxdı. Nəfəsimi dərib sonsuz bir kədər içində bu səsə qulaq asdım; qulağımda nə isə tanış səslər eşidilirdi, elə bil mən bu səsləri hardasa eşitmişdim; bu səslərdə adamın qəlbinə nə isə bir xal salan hiss çırpınırdı. Sanki bu səslər mənim qəlbimdə də əks-səda tapan, dəhşətli, qorxunc bir şeydən xəbər verirdi. Nəhayət, skripka daha da ucadan səsləndi; daha sürətlə və zil səslər eşidildi. Budur, sanki kim isə ümidsizliklə fəryad etdi, inilti ilə ağladı, zaldakı adamların arasında kiminsə əbəs yalvarış səsləri ucalıb iniltiyə çevrildi, sonra da ümidsizlik içində əriyib yoxa çıxdı. Bu səslər get-gedə qəlbimə daha tanış gəlirdi. Lakin ürəyimdə buna inana bilmirdim. Mən inildəməmək üçün dişlərimi bir-birinə sıxdım. Yıxılmayım deyə pərdələrdən yapışdım… bunu yuxu zənn edərək bəzən gözlərimi yumur və bir qədər sonra açırdım, elə bilirdim ki, mənə tanış olan bu dəhşətli dəqiqədə yenidən oyanacağam, guya mən yuxuda həmin o son gecəni görür, həmin səsləri eşidirdim. Mən gözlərimi açıb buna inanmaq məqsədilə zaldakı adamlara diqqətlə baxırdım, yox, bunlar tamamilə başqa adamlar, başqa sifətlər idi… Mənə elə gəlirdi ki, başqaları da mənim kimi nəyin isə intizarındadır, mənim kimi dərin bir kədərdən əzab çəkirlər; sanki hamı qışqıracaq, onların qəlbini didən bu dəhşətli inilti və fəryadlara son qoyulmasını tələb edəcək. Lakin fəryad və iniltilər get-gedə gah böyük kədər, yalvarışla səslənir, daha da uzanırdı. Birdən sonuncu dəfə qorxunc və uzun bir qışqırıq eşidildi. Bütün bədənim təlatümə gəldi… Şübhə yoxdur! Bu həmin qışqırıqdı! Mən onu tanıdım, mən onu eşitmişdim, bu qışqırıq o vaxt , o gecə olduğu kimi, indi də qəlbimə işlədi. «Ata! Ata! – Bu fikir ildırım sürətilə beynimdən keçdi. – O burdadır, odur, o məni çağırır, bu onun skripkasıdır!» Sanki zaldakıların hamısının köksündən bir inilti qopdu. Gurultulu alqışlar zalı lərzəyə gətirdi. Köksümdən yanıqlı bir hönkürtü qopdu. Artıq dözə bilmədim. Pərdəni qaldırıb zala yüyürdüm.

– Ata, ata! Sənsən! Hardasan? – Nə elədiyimi başa düşmədən qışqırdım.

Özümü o ucaboy qocanın yanına necə yetirdiyimi bilmirəm; mənə yol verirdilər, qabağımdan çəkilirdilər. Mən dəhşətli bir qışqırıqla onun üstünə atıldım; elə bilirdim ki, atamı qucaqlayıram… Bir də gördüm ki, kim isə uzun və sümüklü əlləri ilə məni tutub havaya qaldırdı. Kimin isə qara gözləri mənə zillənib, elə bil öz parıltısı ilə məni yandırmaq istəyirdi. Mən qocaya baxırdım. «Yox! Bu atam deyil; bu onun qatilidir!» – deyə fikirləşdim. Mən nə isə bir çılğınlıq içindəydim, birdən mənə elə gəldi ki, o, başımın üzərində qəhqəhə çəkib gülür, bu qəhqəhə ümumi bir qışqırıq kimi zalda əks-səda tapdı. Mən huşumu itirdim.