Текст книги "БОНУ УЧИНЧИ ЖИЛД"

5 октябрь

…4-синфни тугатиб, ёзги таътилга чиқдик.

Маза! Мактаб йўқ, ягана, чопиқ даври ўтган, уйга вазифа деган бошоғриқдан қутулганмиз. Уйда вазифамиз ўт ўриш, тандирга олов ёқиш, даладан чўп-чўмак йиғиб келиш… Қолган пайт эркимиз ўзимизда: ўйнаймиз, чўмиламиз, китоб ўқиймиз.

Бир куни онам сурпа ёйиб, лаплаплатиб элак урар, тўрнинг майда кўзларидан тўкилаётган ун бархан бўлиб уйилар, гўё фалакдан бетиним қуюқ қор ёғиб, Қизилқумни босаётгандек кўринарди. Мен бу манзарага анқайиб қопман шекилли, онам ёнбош қараб бир кулиб олди:

– Бону, Барчинойни чақир, ўчоқбошига ўтин ташинглар, бирор соатлардан кейин тандирни оқартирасан…

Тандир билан ўчоқ оралиғидаги пастқамга бир боғ ғўзапоя ташлаб, энди ҳовли этагидаги ғарамга қайтаётсак, кўчадан аввал ғингшиб сирқовланган овоз эшитилди, кейин дарвозадан ҳамма ёғи қон, кўйлаги йиртилган, лаблари, қулоқлари шишиб кетган Мирхонд акам оқсоқланиб кириб келаркан, онамга кўзи тушиб, йиғини баралла қўйиб юборди. Онам “Вой ўлай!” деганча элакни супрага чангитганча ташлаб, ковушини ҳам оёғига илмай, дарвозахонага югурди. Акамнинг ҳиқиллаб берган маълумотига кўра, Азамат икки амакиваччаси билан менинг аламимни ундан опти. Бирга чўмилиб бўлишгач, Мирхонд уйга қайтаман деса, кийимларини беркитиб қўйиб, роса масхара қилишибди. Сўнгра атай уриш чиқариб, ўртага олиб беармон дўппослашибди.

Онам остонага ўтириб йиғлаганча муштумзўрларни қарғади:

– Уйи куйсин номардларни! Ёмонни кучи япалоққа етади! Булар ҳам билишади кимни уришни! Буни сўроқлайдиган акаси йўқ-да! Уч киши бир болани-я!..

Онам айтиб-айтиб, дод солиб, ичикиб-ичикиб йиғлаб, уларни худога топширди.

Барчиной опам иккимиз нима қилишни билмай, карахт аҳволда қолдик.

Онам акамнинг юзини авайлаб ювиб, сочиқ босиб, сўрига балиқдай ётқизиб қўйди.

Оқшом дадам келгандан кейин бўлган гапни озгина “пардозлаб” айтиб берганди, дадам акамнинг иягидан кўтариб чироққа солиб қаради-да:

– Ўлмабди-ку, йигитчиликда бўлиб туради, қўй, сен ҳам оловга мой сепма, – деб онамни зўравонларнинг уйига боришдан қайтарди. Кейин акамга қараб, – сен эркаксан, ўзингни ҳимоя қилишни ўрган-да, қувватинг, жонинг борми, – деб уришди…

Онамнинг остонада ўтириб ожизона йиғлаганлари анчагача кўз олдимдан кетмай юрди…

* * *

6 октябрь

Акам ва бўлаларим билан ёбондан ўт-ўлан ўриб эшак аравада қайтаётсак, анҳорда чўмилиб чиқиб, бўзтупроқда тобланиб ётган Азаматни кўриб қолдик.

Акам иккимиз аравадан сакраб тушиб, мен этагимга, акам чўнтагига йўл ёқаларидаги шағаллардан йиғиб-териб, ғафлатда ётган Азаматни тошбўрон қила кетдик…

У кутилмаган ҳамладан ўзини йўқотиб, бошини кафти билан паналаганча “вой бибижон”лаб чинқириб, ариқ лабига ўзини ташлади. Биз “душман”ни узил-кесил тор-мор қилиш учун қирғоқ томон югурдик. Шу пайт “ҳий-юв!” деган қийқириқ янграб, акамни “копток” қилган тўда пайдо бўлиб, бизни қуршовга олди. Бўйи баланд олакўз бола сўрашмоқчидек қўл чўзиб келиб, бирдан Мирхонднинг қулоқ-чаккасига тортиб юборганди, акам шўрлик қияликдан пастга думалаб тушиб кетди.

Навбат менга келди.

– Муқбил тошотар ўғил бола бўлганми, қиз болами? – деди олакўз шерикларига ишшайиб.

– Акасиям қиз бола бўлган…

Тепага тирмашиб чиқаётган акамга бармоқ ниқтаб, мириқиб масхаралаб кулишди. Мен этагимдаги тошлар орасидан йирикроғини ажратиб олдим-да, тўдабошига ўқталдим:

– Ҳозир кўзингни чиқараман, олхўри!

Олакўз ўзини қўрқиб кетгандай кўрсатиб, икки кафтини бирлаштириб, ҳиндча тавозе бажо келтирди:

– Муқбил хоним афанди, бир қошиқ қонимдан кечинг…

Қуриб кетгур авваллари ҳам машқ қилиб юрганми, ҳинди киноларидаги оқ иштонли қаҳрамонларнинг ўзи бўлди-қолди. Бирпас чалғидим шекилли, муғомбир қандай қилиб билагимга уриб тошни учириб юборганини пайқамай қолдим. Этагимдагилари ҳам сочилиб кетди. Гангиб қолдим.

Акам йўлгача эмаклаб чиқдию ўрнидан туришга ҳоли етмадими ё қўрқибми, ўша жойда ҳансираб ўтираверди.

Бир маҳал бурқситиб чанг кўтарганча велосипедини ғизиллатиб акамнинг синфдоши Юсуф пайдо бўлди. Оғзида “ғий-йқ!” деб тормоз садосини чиқазиб тўхтаб, уловини толга суяди-да, икки муштини биқинига қўйди:

– Учта бўрдоқини кучи битта қизалоққа етдими? Ўғил бола бўлсанг битта-битта келавер!

Олакўз ҳарсиллаб ўтирган акамга, довдираб турган менга, баҳодирлик қиёфасидаги Юсуфга бир-бир синовчан назар ташлаб чиқди ва бирдан қаҳқаҳлаб тиззасига уриб кула бошлади. Гоҳида кулги дағдағадан ваҳималироқ бўлади.

Мирхонд даст ўрнидан туриб, аста-секин биз томон шахдам кела бошлади. Демак, ростмана жанг бўлади! Мен руҳланиб, ерда ётган қиррали кесакни секин қўлга олдим. Акам шошмасдан йўл бошигача чиқдию умидвор қараб турган Юсуфнинг ёнидан ўтиши билан “Қоч, Бону! Қоч!” деб оёғини қўлга олиб қишлоқ томон учди. Бунисини кутмагандим, эсанкираб қолдим, панжамдаги кесак уваланиб кетди.

Юсуфнинг ҳам бирдан попуги пасайди. Лекин сир бой бермай, аввалги гапини такрорлади:

– Қани, битта-битта келаверинглар!

Олакўз югургилаб бориб, бир сакраб Юсуфнинг бўйнига чирмашиб, гуппа йиқитди. Азамат билан шериги айланиб юриб, жойини топиб тепкилай бошлади. Мен нима қилишни билмай, жўжа олдирган товуқдай уларнинг атрофида югурардим. Ҳол-беҳол тўда аъзоларининг елкаларига мушт урардим, зарбаларим чивин чаққанча таъсир қилмаётганидан аламим ошиб, хўрлигим келарди.

– Ким бо-ор?! Одамла-ар! – ўз чинқириғимдан ўзим чўчиб тушдим.

Тўда бош кўтариб атрофга аланглай-аланглай жуфтакни ростлади.

Юсуф моматалоқ юзини сийпалаб, ўрнидан турди-да, ювингани анҳор бўйига тушиб кетди.

Мен бир аччиқ гап айтиб тезроқ хумордан чиқиш учун акамнинг ортидан югурдим…

* * *

7 октябрь

Дадам йўқотган ўйинчоғи эсига тушган боладай бесаранжом, безовта. Ўрнидан турмасдан:

– Совқотдим, печкага ўтин қаланглар, – деди.

Акам ўтин қалаб, олов ёқди. Кейин дадам устидаги кўрпани суриб тушириб:

– Исиб кетяпман, эшикни очиб қўйинглар, – деб бетоқатланди.

Олдин мен, сўнг акам дадамнинг муздек оёқларини уқаладик.

– Бугун мени аканг бир чўмилтирсин, – деди дадам ўзига ўзи гапиргандай паст товушда.

– Хўп, – дедим-да, оҳорли ички кийимларини, сочиқларини ҳозирлаб қўйдим.

Оёғим тортиб-тортмай мактабга жўнадим. Байрам дастурини бирров кўздан кечирдиму ортга қайтдим. Йўл-йўлакай хавотирим борган сари ошиб бораверди.

Келсам, дадам бир аҳволда, елкасидан нафас оляпти. Кўзлари катталашиб кетгандек, аланглаб ниманидир излаётгандек туйилди.

– Дада, нима қидиряпсиз? – деган саволим жавобсиз қолди.

– Иссиқладим, ойнани очиб қўй, – деди… Деразани очаётсам, – қара-я, бодом чиройли гуллабди, – деб ишора қилди. Ташқарига қарадим:

– Дада, бу йил баҳор кечикди, кўча совуқ ҳали, – дедим.

– Яхшилаб қара, Бону, ахир, ана, гуллаб ётибди-ку, ана, отам ҳам ўша ерда, – деди бошини ёстиқдан узиб…

Яна ҳовлига қарадим: қуп-қуруқ гилос шохидан бошқа ҳеч нима йўқ…

Онам:

– Отанг алаҳсираяпти, – деди.

Ҳовлиқиб қишлоғимиз врачига қўнғироқ қилдим. Келиб укол қилиб кетди. Дадам ухлаб қолди.

Ҳовлида айланиб юрганча опам Гулшанга қўнғироқ қилдим, у кела олмаслигини айтди.

Зебо опам:

– Бонужон, икки кун ҳам бўлмади уйларингдан келганимга, ҳар куни тўрт бола билан йўлга чиқолмайман-ку, – деди зорланиб.

Барчиной опамга қўнғироқ қилиб, эрталаб бўлган гапни айтиб бердим.

– Жиннимисан, кеча туғилган кунингда яхши ўтирган эдилар-ку, – деди.

– Ҳа, лекин бугун эрталабдан ўзгарди…

Мактабда сариқ касали тарқаганини, болаларининг кийимини қайнатиб ювиб, дазмоллаб, мактабга узатиши кераклигини… ва бошқа оилавий муаммоларини қалаштириб ташлади.

Жаҳлим чиқиб кетди:

– Эртага келганингизда дадам бўлмаса, ёқа йиртиб, ер муштламанг, – деб телефонни ўчирдим.

Тўртинчи опам – Розия бошқа туманга турмушга чиққан. Учта боласи бор. Поччам темирйўлда тунги навбатчиликда туради. Унга айтишнинг ҳам фойдаси йўқ.

Дадам ухлаб тургандан кейин бироз енгиллади. Кечга қараб Барчиной опам билан поччам келишди:

– Ваҳима кўтариб, аччиқ қилиб телефонни қўясан, дадам ҳали юз йил яшайди, – деди опам зарда аралаш.

– Келганингиз жонимга, сизларни соғинсам бир баҳона топаман-да, – дедим.

Гурунглашиб турган эдикки, Наврўз дастурини назардан ўтказиш учун ўқувчиларим кириб келишди. Уйда меҳмон борлигини айтиб, холироқ жой топишни буюрдим. Маҳалла бошидаги ўқувчининг уйида тайёргарлик кўрадиган бўлдик. Опам:

– Мени ўшанча жойдан чақириб олдинг, энди кетмайсан ҳеч қаёққа, – деб йўлимни тўсди. Дадам опамга:

– Қўй, бораверсин, нима дейсан унга? Эрта байрамга келсанг кўрасан тадбирларини, – деди. Опам хоҳламайгина:

– Майли, бор, ҳай, лекин тез кел, – деди.

– Хўп, – деб қоғоз-қалам, дафтарларимни олиб кетдим…

Орадан ўн дақиқа ўтдимикан, акам телефон қилиб:

– Тез қайт, дадам оғирлашиб қолди, – деди қаттиқ шивирлаб.

Қандай қилиб югуриб уйга келганимни билмайман. Акамнинг икки ўғли йўлакда йиғлаб туришибди.

– Ҳа, Файзулло, нима бўлди? – дедиму жавоб ҳам кутмай уйга кирдим.

Акам дадамнинг елкаларидан ушлаб турар, опам сочиқ билан елпир, онам эса орқароқда дадамдан паналаб йиғларди… Акам дадамга қараб:

– Дада, ана, Бону келди, – деди. Опам:

– Сени қайта-қайта сўраяпти, – деб пастки лабини қаттиқ тишлади.

– Дада, дадажон, мен келдим, нима дейсиз, нима қилай?

Сув сўради. Пиёлани ҳовучимда узатдим. Лабларининг икки ёнидан оқизиб ичди. Кейин юзимга узоқ термулиб қолди. Ниҳоят таниди.

– Хайрият, келдингми? Ёнимга ўтир, ҳеч қаёққа кетма…

Жуда чуқур ва тез-тез нафас ола бошлади. Икки-уч дақиқа ўтиб яна мени сўради.

– Дада, шу ердаман, ёнингиздаман, нима қилай?

Узоқ термилиб турди… Танимади. Атрофдагиларнинг ҳаммасига бир-бир қараб чиқди. Акамдан яна қайтиб:

– Бону қани? – деб сўради…

Ҳар қанча гапирмай, қўлларини ўпиб кўзимга сурмай, юзларига ҳўл юзимни босмай, мени танимади. Кейин шошилиб ҳамшира кириб келди. Қон босимини ўлчаб, “Тез тушяпти”, деди саросималаниб.

Укол тайёрлаб, дадамнинг қўл томирига туша олмагач, шприцни бўйиндаги шакартомирга санчди. Томир данакдек бўртайиб шишиб чиқди. Ҳамшира бош чайқаб, игнани суғурди-да, ликопчага ташлади. Дадамнинг юзларидан қон қочиб, кўзлари тортилиб кета бошлади…

– Дадажон, “Ла илаҳа иллаллоҳ” денг, калима қайтаринг, – дедим.

– “Лаааа ила… ҳа илл… Аллоҳ, – деди товуши узилиб-юлқиниб…

Шошиб қолган ҳамшира билакнинг икки-уч жойига шприц уриб ҳам томирга туша олмади. Мен унга ёрдам бериб турган эдим. Дадам қўлимдан маҳкам ушлади. Қўл курашида олишадиганлар қандай тутишса, биз бир-биримизнинг панжамизни шундай маҳкам боғлаган эдик.

Ҳамширанинг “Кечикдик, улгурмадик, бефойда”, деган сўзидан ўзимга келиб:

– Ўлдими? – дебман.

Акам йиғи аралаш:

– Ҳа, Бонужон, қўлларини қўйиб юбор, ётқизиб қўяйлик, қийналмасинлар, – деди. Онам:

– Даданг ўлди, болам, ҳаммаси тамом, ҳаммаси тугади, – деди ҳўнграб…

Акам дадамни ётқизиб қўйгач, қўлларимизни ажратишга ҳаракат қилди. Бироқ мен бу илиқ, кучли ва меҳрибон қўлни қўйиб юборишни истамасдим…

Акам дод солиб йиғлади. Опам ҳам ҳўнгради… Онам, янгам ҳам… Фақат мен тошга ўхшаб қотиб қолган эдим…

Худди кутиб тургандек, бир зумда ҳовли одамга тўлиб кетди… Бирин-кетин опаларим “дадам”лаб, аммаю амакилар “акам”лаб келишди…

Қолганини сўз билан ифодалаб бўлмайди, акажон…

* * *

11 октябрь

Кеча телеграмда “Кун ҳикматлари”ни ўқиб турсам, “Бошқаларнинг қалбларидаги ғам-ташвишларини билганингда эди, кўнглингдаги ҳаловат учун Аллоҳга ҳамду санолар айтар эдинг”, деган сатрларга кўзим тушиб қолди…

Биз одамлар шунақамиз, бировларни худбин деймиз-у, ўз манфаатимиз учун бошқаларни қурбон қилаётганимизни ўйлаб ҳам кўрмаймиз. Ўзимни шундай ҳис қиляпман… Чунки менинг тингловчимнинг ҳам юракларидаги оғриқли нуқталар меникидан кўп бўлса кўпки, кам эмасдир. Бекор қилдимми дейман Сизни безовта қилиб?

Малолим келмаяптими?

Ростини айтсам, дадамни соғиндим… Жудаям…

* * *

Бир мўмин савдогарнинг гўзалликда тенги йўқ рафиқаси бор экан. Савдогар ўз жуфти ҳалолини беҳад севар, имкон қадар тижорат корвонини манзилдан-манзилга қистаб борар, тезроқ уйига қайтиб, маҳбубаси ёнида бўлишини хоҳларкан.

Шу тариқа кунларни қувиб ойлар, ойларни қувалаб йиллар ўтаверибди.

Бир куни Шом юртида савдо қилиб, тарқатган моллари даромадини буромадига чамалаб, ҳисоб-китоб қилаётса, изидан келган сарбон бир мактуб тутқазибди. Савдогарнинг опаси битган бу хатда тақдири азал ҳукми ила аёлининг юзига чечак тошиб, аввалги ҳуснидан нишон ҳам қолмагани, билъакс, “хунук” деган таъриф бечора хотинга мақтовдек сифат бўлиши битилган экан.

Бу шумхабардан ғуссага чўмган савдогар чун абри найсон кўзёши тўкиб, ёқа чок айлаб, қайтар йўл бошини тутибди…

Алқисса, уч ой тоғу тошдан ошиб, саҳрою кўлни кечиб хонадонига етиб келган савдогар чиммат ёпинган хотини билан довдираб кўришаркан, унинг ҳусни жамоли важҳидан қилган арзу шикоятига жавобан:

– Бас, йиғини тўхтатинг, хоним, обидийданинг зарар-касофати андоқким, камина хожангиз бу хабарни эшитгандан бери қароғимни кўзёшидан тиёлмадим, ўзимга, кўзимга зулм этдим, мана энди кўзларим ёруғ дунёни кўрмас сўқир бўлди. Зеро, минбаъд сизнинг чиройингиз ўз аҳамиятини йўқотди. Тасаввуримда ўша-ўша гўзалсиз! Бовужуд, кўнглингиз гўзаллиги зоҳирий ҳусндан минг чандон улуғвордир! – деб ожизага таскин берибди.

Шундан сўнг савдогар касбини йиғиштириб, уйдан чиқмас бўпти. Аёли кечаю кундузи унинг хизматида экан.

Йиллар ўтиб қазо муддати етиб, хотин чин дунёга рихлат этибди. Уни сўнгги манзилига қўйиб, қабр бошида ғамбода ўтирган мўминга дўсти:

– Бўлди, қазо ва кадарга бўйинсунмоқ даркор, тур, эй биродар, уйингга етаклаб элтиб қўяй, – дебди.

Унга мўмин шундай деб жавоб қайтарган экан:

– Боравер, дўстим, мен яна озгина у билан ёлғиз қолмоқчиман. Уйга етиб олиш ташвишимни қилма. Менинг кўзларим сўқирмас, йигитлик давримдагидай ўткир ва басир. Азбаройи аёлим “Чечакдан бадбашара бўлдим, эримнинг кўзига қандоқ кўринаман”, деган истиҳоладан қутулиши учун ўзимни кўр бўлиб қолгандай, сўқир бандадай тутдим…

* * *

13 октябрь

Дадам акамга “Кўриб кўрмаслик, билиб билмаслик санъатини эгалламаган эр оилада бахтли бўлолмайди”, деб юқоридаги ривоятни келтирган эди.

Раҳматли бу ҳикматни айтаркан, “корвон” деб атай таъкидлагани, Зебо опам “Карвон” бўлмайдими, дада, китобларда шундай ёзилади”, деб ақллилик қилганида, “Карвон” дейилса, карларнинг бошчиси тушунилади, аслида “корвон” – иш эгаси, битирувчиси дегани, қизим”, деб уқтирганди.

Кейинчалик, паст-баландни кўриб, баъзи ўринда “карвон” дейилса, моҳиятан тўғри бўларкан деган хаёлларга ҳам борганман.

* * *

15 октябрь

…Ҳамма дафн маросимига тайёргарликка тушиб кетди…

Ким ғассолга чопган, ким гўрковга югурган, биров камчиликларни ростлагани бозорга ошиққан…

Бу шошма-шошарлик ва бетоқатликдан мен ёқа тутиб таажжубда эдим: “Шунча пайт сокин яшаган инсон нега бирдан ер юзига сиғмай қолди? Нега уни ер остига беркитишга шунчалик ошиқишади? Кимга халал беряпти у? Кимга ортиқчалик қиляпти? Дадам-а, мўмингина дадам-а…”

Амаким онамга:

– Янга, акамни оҳорлироқ кийимларини тахлаб қўйинг, гўрковга берилади, – деганди, онам:

– Иби, садқаи жон! Лекин битта гўр қазганга шунчалик сийлов нега керак? – деб эътирозланди. Акам ҳам онамни қўллаб-қувватлади. Шунда умрим бино бўлиб, амакимдан бир марта ақлли гап чиққанини кўрдим:

– Мирхонд, мана, янги уйга неччи йилдан бери уриниб ётибсан. Қанча пул сарфлаганингни ўзинг биласан, худо билади. Янга, бу бир мисол-да, ўғлингиз нари борса эллик-олтмиш йил яшайдиган вақтинчалик уйга шунча харажату шунча вақт совуриб ётибди. Энди, янгажон, гап акамнинг қиёматгача бошпанаси, абадий уйи ҳақида кетяпти. Ўла қолсин кийилган кўйлак иштону пошнаси қийшиқ эски бошмоқ!

Онам ҳам, акам ҳам бир зум лол қолишди.

Балки, амаким бу гапни бирор жойда эшитиб илиб олгандир, аммо менгаям жуда ибратли кўринди.

Дадамни бошқа уйга кўчиришди. Эртаси саҳар покшўй келгунча яқинлари майитни ювиб-тараб қўйиши керак экан.

Ҳовлида қолганлар аёл-эркакларга алоҳида жой тайёрлаш билан овора, мен билан ҳеч кимнинг иши бўлмай қолди…

– Кимки оламдан ўтса, ортида қолганлар ўқиган дуою фотиҳаси у дунёда бакор келади, жаннат эшикларини очади, – дерди бобом.

Таҳорат олиб, икки ракаат намоз ўқидим. Дадам улгурмай қолган калималарини чарчаб, чанқаб қолгунимча қайтардим ва марҳумлар руҳига бағишладим…

16 октябрь

– Акамни охирги маротаба кўриб қолинглар, тағин армон қилиб юрманглар. Покшўй ювинтирганидан кейин аёлларга рухсат берилмайди, – деб амаким ҳовлига чиқиб кетди.

Зебо опам ва янгамдан ташқари ҳамма бир назардан кўриб чиқди. Навбат менга келди. Дадамга қара-аб турдим… Одам ҳам шундай чиройли бўладими? Эҳ, Зебо опажоним-а! Шундай одамдан ҳам қўрқадими киши? Дада-ку ахир! Юзлари оппоқ, қош ва киприклар узун-узун, тим қора. Бурни тик, қиррадор, лаблари қаттиқ қимтилгану, кулгига мойил…

Бобом раҳматли “Жон узилар чоғи мўмин одамга жаннат боғчалари кўрсатилади. Марҳумнинг табассуми шундан далолат”, дегани эсимга тушди. Илоё, жойингиз фирдавс чаманзорида бўлсин, дадажоним!..

Дадамнинг талабалик суратларини, альбомларини кўп кўрганман, ҳозир худди ўша ёшлигига қайтиб қолгандек ётибди. Тикилиб туриб:

– Дадажон, бемаврид кетиб қолдингиз, – деб юрагимдан ўтказиб турган эдим, акам:

– Кўп термулма, майит безовта бўлмасин, – деб юзларини ёпиб қўйди.

“Майит” деган сўз миямга оғриқ берди. Дадам… майит… марҳум…

Амаким қайтиб кириб, деворга суяниб ўтирди. Аҳён-аҳён “Ҳа, акажоним-а!” деб қўяр, бу нолиш озурда дилимни баттар вайрон қиларди.

Вақт ярим кечадан оғган бўлса-да, дадамнинг синфдошлари, яқин ўртоқлари тўп-тўп бўлиб келаверди. Ўн чоғли одам хобгоҳга кириб видолашиб чиқди. Хонада амаким ва акам қолдик. Амаким:

– Бор, Бону, ётиб дамингни ол, эртага сенга кўп куч керак бўлади, дадангни ёнида биз қоламиз, – деди.

– Йўқ, дадам охирги кун меҳмоним ахир, – деб унамадим.

Тонг оқариб кела бошлади.

Ғассол келгач, мени чиқариб юборишди. Дадамни охирги бор кўрганим шу бўлди.

Таомилга кўра эркаклар овоз олишди… Иккинчи томондан аёллар… Бошим айланиб, кўзим тиниб кетди. Нима бўлганда ҳам келим-кетим вақтида одамлар орасида бўлиш керак экан.

Негалигини билмайману, ҳеч додлаб, бақириб йиғлай олмадим. Ичикиб, унсиз йиғлайман. Бу йиғи ҳисобга ўтмас экан. Қишлоқнинг кайвониси келиб:

– Овоз олиб йиғланг, одамлар айб қилади, – деб қулоғимга пичирлаб кетди. Уриниб кўрдим. Эплолмадим. Аммам келиб:

– Нега овоз чиқармаяпсан? Акам сени ҳаммадан кўп яхши кўрарди, овоз қўйиб йиғла, – деди. Ҳеч нима демадим. Биқинимдан қаттиқ бураб чимчилаб олди, – овоз чиқариб йиғла-е, одамлар айб қилади!

Астағфируллоҳ, жинни бўлганми булар, мени йиғимни кўриш учун келишганми нима бало! Эй художоним, фаросат бер бандаларингга, деб ичимда яна калима ўгиравердим.

Бир вақт деразадан тобутни олиб чиқишди. Олдинда акам… тўнни сириб белбоғ боғлаган, бошида дўппи, кўзлари қизариб, шишиб кетган… кейин амаки-тоғалар…

Тобутни ҳовлига қўйиб жаноза ўқишди.

Юрагим қон бўлиб оқиб тушди…

Атрофга қарадим, ҳовлида оёқ қўядиган жой йўқ… Тобутга етиб олиш иложсиз, елкалардан-елкаларга ўтиб, қайиқдек чайқалиб боряпти… Шунда телбаларча дод солиб, фарёд кўтарибман:

– Мен шўрликни кимга ишониб ташлаб кетяпсиз, дадажон!

* * *

…Кўзимни очсам, тепамда онам, холамлар, опам, акам туришибди.

– Эртага дадамга бегойи жума, тур, Бонужон, бунча ухладинг, – деди опам.

– Дадамни қабрга ким қўйди? – сўрадим. Акам:

– Мен қўйдим, ўзим қўйдим, – деди…

Ҳа, ўғил ана шу кунга керак экан-да… Оталар шунинг учун ўғил фарзанд сўраркан-да, деб ўйладим.

– Ҳай, борингизга шукур, раҳмат сизга, – деб пичирладим.

– Нима учун раҳмат? Дадам мениям дадам-ку! Ўғилман менам, – деди акам елка қисиб…

* * *

19 октябрь

Шундай қилиб, тўй номаълум муддатга сурилди. Бу ҳақда гапириш тугул ўйлаш ҳам кўнгилга сиғмасди.

Дадамни жойларига қўйганимиздан кейинги куни Олмос амакилари билан кўнгил сўрашга келди. Албатта, ёнига боролмадим. Узоқдан кўрдим, бошида дўппи, қадди эгик… Дарвозахонадаги ёғоч эшакда ўтириб узоқ тиловат қилишди.

У кунлар, назаримда, бировнинг ҳаётидан олинган парчадек, қайсидир асарда ўқиганим лавҳадек бегона туюлади. Ўша китобда: “Отаси ўлган эркак тўлақонли эркин ва мустақил бўлади, аёл эса баттар ожиз ва қарамга айланади”, деган аччиқ сўзлар ёзилгандек эди…

* * *

20 октябрь

Учлик маърака берилди. Ундан кейин еттилик…

Йиғи оддий машғулотга айланиб, мотам моҳиятини йўқота борди. Энди эшикдан оёқ товуши келса, аёллар беихтиёр ўринларидан туриб, бириси тиззасига шапатлаб, бошқаси қўшқўллаб бошини тутганча йиғи-сиғини бошлаб юборар, ора-чора “Фалончи кўринмадими, пистончининг кийиб олган кўйлагини қара!” каби мавзуларда гап ташлашиб олишарди.

Дадамнинг тобути ердан узилган куни мен учун ҳам ҳаёт тугагандай, қиёмат қойим бўлгандай туйилган, ҳовлида ивирсиб юрган одамлар ўта аҳамиятсиз, майда кўриниб қолган, ўтин ёриб, сув ташиётганларга қараб нега буларнинг кўнглига бу қадар икир-чикирлар сиғяпти, нега булар осмонни ёриб фарёд кўтаришмаяпти, деб ҳайрон бўлардим. Билсам, бу қайғу меники, бу андуҳ фақатгина менга қарашли экан.

Хонадон дадамнинг йўқлигига кўникиб бўлган, бир-бирини етаклаб келадиган маърака, расм-русум ўз маромида ўтиб борарди.

Ўлдинг – ўчдинг экан.

Кунлар захкашнинг сувидай ортига қайрилмай сокин кетаверди…

* * *

– Бу йил Наврўз бўлмайди. Янаги йилга қолдирилди, – деди қишлоқ вакили.

Амакию аммамлар:

– Акам тадбирларни, маъракаларни яхши кўрарди, ўтказаверинглар, – деб розилик беришди…

Йигирма биринчи март куни эрталаб бир челак ҳалим келтириб ташлаб кетишди…

Дадам ҳалимни яхши кўрарди. Қишлоқ вакилининг ўғли байрам учун солим пулига келганида:

– Эрта билан бориб бир коса ҳалиса еб, битта йўрғалаб ўйин тушиб келаман, – деб ҳаммани кулдирган эди…

Афсуски, насибаси қўшилмаган экан.

Ҳар Наврўзда чоллар билан вақтли бориб исми-расмини қилиб, ҳалим қозонини очдирар, аввал байрамга келолмайдиган қарияларга, дардмандларга, етим ва қаровчисини йўқотганларга бир коса-бир коса тарқаттириб, кейин тадбирни бошлашга фотиҳа бериб келарди. Биз шеър ва қўшиқ билан давом эттирардик…

Бу йил ҳалим тарқатилибди, холос…

* * *