Текст книги "Ийэм кэпсиир… (2 чааһа)"

Мин дьонум кэпсэтэллэрин, күөлбүт эмис соботун ыраастык уҥуохтаан бэрт минньигэстик сии-сии, хас биирдии тылы сыыска-буорга түһэрбэккэ бэркэ диэн сэҥээрэн истэбин. От кэмигэр омурҕаҥҥа аһыы олорон арааһы сэһэргэһэллэрэ бэйэтэ ураты умсугутуулаах, күн эгэлгэ кэпсээн-ипсээн манна баар. Ардыгар аһыырбын да умнан, аҥаардас дьонум сэһэннэрин-сэппэннэрин истэн, онон «тотон» олорор буолабын. Күргүөмүнэн сылдьан көхтөөхтүк үлэлии-үлэлии, дьээбэлэһэн сэргэхсийэртэн ордук ама туох баар буолуой.

Үрүмэрэ хоргунурбут собом минньигэс миинин тимир нэлэгэргэ куттан, итиитин иһин үрэн сирилэтэ-сирилэтэ сыпсырыйан иһэбин. Сүүһүм көлөһүнүн сир симэҕэ ойуулаах сиидэс былааппынан субу-субу соттон ылабын. Күн уота быһа сиэн иэдэһим тириитэ харааран-харааран баран хатыран, хаҕыланан түһэ сылдьар буолбута хас да хонно, ол оннугар саҥа чараас суба кытарар.

Муннум аннынан тойон ыҥырыа, мин аҕай диэн, лоҥкунуу көтөн ааһарын кылардыы көрө-көрө кыҥастаһабын, «чугас ханна эрэ мүөт мунньар уйалаах буолуохтаах» дии саныыбын.

– Уолугун үүтүнэн элэтэ биир дарабыына түспүт этэ. Эрэйдээҕиҥ «ньах» да диэбэккэ бараахтаабыта, – Хабырыыл ытын хайдах дэҥнээбитин кэпсиир. – Уҥуор, хомус быыһыгар хойобуун көҕөн сылыпыччыйбытын көрөн, көлүйэни быһа харбаан тахсыбыта, ол иннинэ хас да куһу таһаарта ээ, үөмэн киирэн ыппытым. Бу турдахпына, өлүү түбэлтэлээх, саҥа көппүт моонньоҕон аҥала оҕолоро, киһи барыйан турарыттан куттаммакка, субу кэлэн түстүлэр. Ытым буоллаҕына өнөрдөөн үүммүт хомус быыһыгар ханна сылдьара көстүбэт. Моонньоҕотторбун холбоон бараммын ыттым, ыт тахсыбыт сириттэн отой халты этилэр. Үһү хааллардым, аны олорбуттан биирдэстэрэ, тулаайаҕын тоһуттаран баран, били көҕөн саспыт сирин туһаайыытынан окко хорҕойдо. Ытым күөх оту үлтү тэпсэн лэбэрэйдээн тахсыбыт сирэ харааран көстөр. Итини баҕас Түөстэрэй тутуо диэн хайыы сах үс куһу эбии бултаабыт киһи курдук сананным.

– Бу обургу… – Быралгы итии мииҥҥэ уоһун сиэтэн «та-аа» дии-дии сэҥээрэр.

– Көлүйэбин эргийэн ытым тахсыбыт туһаайыытынан тиийдим да мэлигир. Ол сырыттахпына хойобуун моонньоҕонум дулҕа быыһыттан тахсан моойун күөкэппитинэн аны уҥуор уһунна. Дьүлэй ыты ыҥыран да хаһан истиэй. Кута сиэлин үлтү тэпсэн көлүйэм усталыы эҥээрин бүтэрэн иһэн, арай көрбүтүм, Түөстэрэйим муҥнаах бу ньолбойо сытаахтыыр, айаҕыттан хаан санньылыйбыт, өлбүт. Били маҥнай тахсыбыт хойобуун көҕөнүн туппута ыксатыгар сытар. Куһа «эмэһэлэппит» эбит, ол иһин ыраах барбыт. Тулаайаҕын тоһуттарбыт моонньоҕон көлүйэ ортотугар эргичиҥнии олорорун ытан ыллым… Ыппын аһыйаммын да диэн…

– Хаарыан ыт, – диир Настааччыйа.

Мин испэр эмиэ да ыты, эмиэ да тулаайаҕын тоһуттаран баран өлбүт моонньоҕону аһынабын. Күлүккэ сытар Кыраһаны Түөстэрэйгэ холуу саныыбын. Маанчык бүгүн сарсыарда кэлсибитэ да тоҕо эрэ суох, ханна барбыта биллибэт, өтөҕөр төннүбүтэ дуу.

– Харабылы кимтэн ылбыккыный?..

– Тыккаай Ньукулайтан чэй чиэппэригэр мэнэйдэспитим.

– Оҕонньоруҥ атыылыыр эбит дуу? – Быралгы ыйытар.

– Атыылаабатар да бэйэм биэртим. «Босхо ылыллыбыт ыт булчута суох буолар» диэн былыргылар мээнэҕэ эппэтилэр ини, син туох эмит баҕар баара буолуо.

– Сарсыҥҥыттан аны таҥараҕар үҥэн бараар, – диир Быралгы.

– Һэ-һэ-һэ… – Хабырыыл күлэр.

– Ньукулай таҥара баарын итэҕэйбэт инигин? – Улахан Баһылай ыйытар.

– Атах тэпсэн олорон кэпсэппит суох… Таҥараны илэ хараҕынан көрбүтү истэ иликпин.

– Оттон ойууну, абааһыны, сээкэй иччини, сибиэни баар дииллэрин итэҕэйэҕин дуу?

– Дьэ ону баҕас итэҕэйэн, – Быралгы миинин иһэн бүтэрэн, бытыгар сыстыбыт собо хайыытын уҥуоҕун имэрийэн ылан киэр илгэр.

– Абааһыны, иччини көрбүтүҥ дуо? – Хабырыыл ыйытар.

– Таҥара көмөтүнэн суох, көрбөтүм да буоллар бэрт этэ.

– Таҥараны итэҕэйбэппин диэн баран аны таҥаратын аҕынна, – Хабырыыл Быралгыны хаадьылыыр. – Таҥараны көрбөтөҕүм, онон итэҕэйбэппин диир; абааһыны, иччини көрбөтөх уонна абааһы, сибиэн баарын итэҕэйэбин диир, дьэ эмиэ да муокас хоруй буолаарай.

– Ойуун, иччи, сибиэн, абааһы – сахаларга уруккаттан баар буоллахтара дии, таҥара диэн отой бэтэрээҥҥи, нууччалар кэлиэхтэриттэн эрэ үөдүйбүт итэҕэл буолбатах дуо? Туох да диэбиккит иһин: иччим, удаҕаным, чөчүөккэм, тарбыйаҕым абааһыта бэйэбэр ордук чугастар.

Бары күлсэн ылабыт.

– Хата киһиҥ чугас дьонун булан ылла, ыа, киһи да бөҕө, – Хабырыыл күлэн абына-табына бытыктаах сэҥийэтэ эйэҥэлиир…

Ити курдук арааһы ыаһахтаһан, күлэн-оонньоон, аһаан баран ходуһабытыгар киирэбит.

Арҕаа саҕахха сыыйыллаҕас үрүҥ былыттар усталлар. Күөх нэлэмэн биир кэм мэндээрэр. Кэбиһиллибит бастакы отторбут үрдүлэригэр суордар түһэн олорон айманаллар.

Настааччыйаны кытта саҥа, чөллөй турар оттоох күрүөнү оҕустубут. «Оҕо киһи этиҥ алдьаныа, элэ күүскүнэн түһүөлээн отой охсума», – диэн Кыра Баһылай ходуһаҕа киирэн истэхпитинэ сүбэлээтэ, ол иһин Настааччыйалыын сырыттым.

Тыатыттан саҕалаан үөскэ хайыттыбыт. Охсуллубут хадьымалга диэри баһаам сир баар. Маҥнай күрүөбүт иһин, таһын оҕустубут. Күрүө тоһоҕотугар хотуурбут биитин таарыйыахпыт диэн сэрэнэн, бигээн сулуйабыт.

Хотуурум төһө да саҥа таптааһыннааҕын иһин арыый сыппыы быһыытыйбытыгар, халтаҥ сонум сиэбигэр укта сылдьыбыт хатаппын таһааран, наллаан кылаанын көннөрдүм. Сытыыланна да ала бэлиэ буола түһэр, «куруук маннык, маҥнай сытыыламмытын да курдук хотор буолбат ээ» дии саныыбын. Далайан оҕустуҥ да ситэн бастаммыт от сиэмэтэ ыһыллан бурҕайар, күп-күөх хойуу от түллэс гынан хомулла түһээт, охтон ньимис гынар.

Настаа күрүө хаҥас кынатын, мин күрүө уҥа кынатын оҕустум. Эмчиирэм быата сөллүбүтүн чиҥэтэн биэрдим. Күрүөбүт тулата хаһырыа уулардаах, саас уу хоммут, тохтообут сирэ быһыылаах.

Сииктээх сир буолан баҕа субу-субу ойор. Ардыгар көрбөккө хотуурбунан быһа охсобун, иһэ кытарыс гынар. Бэл куттал баарын биллэр эрэ эрдэттэн тыас хомунар кутуйах кытары өйө бааллан киирэн биэрэн дайбатар.

Икки кыра кэрчиги бүтэрэн баран үһүс кэрчикпин оҕустум. Манастыыр хайытан төннүүбэр хотуурум дууската холкутаан халкыҥнаата. Тирбэҕэ быанан бааллыбытын сүөрбүтүм ытаһалана сылдьыбыт туоһа хатан, илдьирийэн хаалбыт. Күрүөбэр сүүрэн тиийэн, икки өттө сулламмыт хатыҥ тоһоҕо туоһа хоҥнон турарын ньылбы тардан ылан, төннөн кэлэн сөп буоларынан туоспун хайытан, ытаһалаан, тобуктаан олорон тирбэҕэтинэн хат кыычыгырыар диэри ыксары тардан баайдым. Салгыы охсон сырылаппытынан бардым.

Тыа өттө, үрдэл сирэ хойуу быалыктаах. Төрдүттэн кыһыйан охсон кэбиспиппэр хадьымалым тупса түстэ.

Биирдии кэрчикпин тоҕус хотуур суола гынабын.

Арай, арыы отум бүтэһик эргиирин ортолуу охсон истэхпинэ, кулун кутуругун быыһыттан, иннибэр, охсуллубут хадьымалга ийэ халба кынатын соһон баран сүүрдэ.

– Һок!.. – диэн саҥа аллайдым, сымыыт баттыы сытарын тута сэрэйдим. Кус тахсыбыт сирин, от быыһын сэрэнэн илиибинэн хаһыйа тарыйан көрбүтүм – аҕыс сымыыттаах уйа сытар. Хойутаан төрөөбүт халба. Бу иннинэ тулатыгар хахтара эрэ ыһыллыбыт хас да кураанах кус уйатын булан турабын. Халба уйатыгар түбэһэ түспүппүн Настааччыйаҕа этээри айахпын атан, салгыны эҕирийэн баран тохтоотум. Настаа тэйиччи охсо сылдьар, ол иһин кэлин этиэм дии санаан, ыһыытыы турарбыттан туттуннум.

Кус уйатын эргийэ көтөн арыылаан кэбистим. Арааһата тэһэрэ чугаһаабыт быһыылаах, ийэ халба уһуннук баттаабытын бэлиэтэ – түөһүн түүтэ соролообута харахха тута быраҕыллара. Былырыын Моруусалааҕы кытары ынах көрдүү сылдьан олорор күөлбүт Мундулуҥда ходуһатыттан хас да кус уйатын булбуппут. Сымыыт хомуйар кэм ааһан турара, тыыппатахпыт, хата, уонна дьоммут да сүбэлэрэ-амалара сыттаҕа дии, куруук этэ-тыына, арааһы бары сүбэлээн: ити сөп, бу сыыһа диэн такайаллара.

Тыаҕа сылдьан хаста да чыычаах уйатыгар кэҕэ сымыыттаабытын түбэһэ көрбүтүм. Киһи дьиктиргиирэ – хайа чыычаах уйатыгар сымыыттыыр да, кэҕэ сымыытын өҥө ол чыычаах сымыытын өҥүн курдук кубулуйан хаалар эбит этэ. Төһө да биир өҥнөннөр: бөдөҥүттэн, моһуонуттан киһи тута араарар. Саас устата кэҕэ сүүрбэччэҕэ тиийэ сымыыты сымыыттыыр үһү, хас уйа аайы биирдиини эрэ. Тэспит кэҕэ оҕото уйатын иһигэр, айаҕын атыаҕынан атан баран, ас көрдөөн сохсойон олорор буолара. Эбэм: «Кэҕэ оҕото сымыытын тэһэн таҕыста да, аҥаардастыы аһаары чыычаах оҕолорун уйаларыттан үтүрүйэн, ытыра-ытыра быраҕаттаан кэбиһэр. Ийэ чыычаах муҥнаах, бэйэтинээҕэр улахан кэҕэ оҕотун тоторо сатаан, уһун күнү быһа түбүгүрэн, ас таһан муҥнанар…» – диэн кэпсиирэ…

Улахан дьону кытары тэҥҥэ үлэлиибин, ол иһин хамнаспын тэҥҥэ аахсабын. Хамнаһым диэн – көлөһүн күнэ.

Киэһээҥҥи омурҕаҥҥа сүөгэйдээх лэппиэскэни кытары чэрии чэйи тото иһэн баран салгыы оҕустубут. Ардыгар көрбөккө хотуурбун кур талах төрдүгэр, кыра окко-маска сыыйа тардан ылабын. Саас ууну кытары устан кэлбит мас тооромоһо сытар буоллаҕына ылан хадьымалга туруору анньан иһэбин.

Күөлбүт ходуһата арыы-арыы талахтардаах. Ону эргийэ көтө сылдьан сэрэнэн сулуйа охсобут. Талаҕын быыһа бэйэтэ да ордук хойдон үүммүт буолар. Хотуурбун маска таарыйдахпына биитэ сынтарыйар, ону бурууспунан наллаан көннөрөн биэрэбин…

Күн дьааһыгыран арҕаа саҕахха кытара кыыһыыта Улахан Баһылай далбаатаан ыҥыртыыр:

– Бардыбаа-ат!.. Таҕыстыбаа-ат!.. – диир саҥата киэһээҥҥи чуумпу нүөл салгыҥҥа бүтэҥитик эҥсиллэн иһиллэр.

Хотуурум суолун ортотуттан быраҕан тахсыахпын кэрэйэн, ситэрээри түргэтии сатыыбын. Настаа эмиэ суолун түмүктээри туттумахтыыр. Эр дьон хотуурдарын охсуллубут күөх от анныгар анньан баран, оол курдук, отуу диэки баран эрэллэрин көрөн ордук ыксыыбын. Килэки ким хайа иннинэ тиийэн, баарыын ордубут солуурдаах чэйтэн куруусканан сомсон иһэрин көрөбүн. Отууга сыппыт ыттар, уол тиийбитигэр, туран тыыллаҥнаһаллар. Маанчык кэлбит, «ити ханна сүтэ сылдьан баран көһүннэ, күтүр» дии саныыбын.

Аара баран иһэн урукку курдук дьоммутуттан хаалан, эбэтэр уруттаан инники барбаппыт. Сыллыыр өтөҕүн эргэ ампаарыгар «саҥаны» истиэхпититтэн ылата хайдах эрэ дьааххана быһыытыйабыт. Ол да буоллар аргыстаһан иһэн, быыс булан, хойуутук үүнэн кытара буспут хаптаҕаһы тылбыт аһыйыар диэри сиибит. Моонньоҕон да дэлэй эрээри сиикэй, күп-күөх. Килэки угуттан сыыйа тардан ылан айаҕар уган ыстаан курдурҕатар, онтон аһыырҕатан, сирэйин эҥин араастаан мунньары-ханньары туттаат, тибиирэн кэбиһэр. Уол аһыырҕаппыт сирэйин көрөн күлэбин.

Кыраһалаах Маанчык инники түһэн барбыттар, хата аны дьиэлэригэр тиийдэхтэрэ.

Ынаабы бааһынатыгар киирэн иһэн куобах оҕолорун көрдүбүт. Кып-кыралар, үтүлүк эрэ саҕалар. Ычыкыннарын диэки ыстаҥалаһыы…

– Оо, куобах оҕолоро, сырсабын, тутабын дуо?! – Килэки омуннуран ойуох курдук туттар.

– Кэбис, бу да киһини, аны күһүн улааппыттарын, сиппиттэрин кэннэ туһахтаан сиэҥ дии… – Кыра Баһылай уолу буойар.

– Эһиилги бил баһын мин сиэм диэбиккэ дылы… – Килэки кэдэйэ-кэдэйэ сиһин тарбанар.

– Хата кини сэниэтэ да бэрт, куобаҕы сырсыа үһү, эчи сылайбатын көрүө этигит, – Настааччыйа сылаарҕаан, кырдьык да нэһиилэ иһэр быһыылаах.

– Оҕото бэрт буо, эн да кини сааһыгар тэлэкэччийэ көттүҥ ини, эдэр, эмньик эрдэххэ, эйэргэһэр кэмнэргэр, элэстэнэ көтөҥҥүн ээ-э… – Быралгы Настааны хаадьылыыр.

Сайын үгэнинээҕи тыа барахсан муҥутуурдук ситэн, силигилээн ахан турар кэмэ. Быйыл туораахтаах дьыл буолсу, тиит туорааҕа хойуутук быдьыгырыы үүнэн бэл суон лабаатын хоҥкуччу баттаабыт. Оҕолор сиппит туорааҕынан сөбүлээн оонньууллар, бэйэтэ да сороҕо кытаран, сороҕо көҕөрө араҕастыйан өҥө да үчүгэйэ бэрт. Ааһан иһэн биир туорааҕы туура тардан ылан айахпар уган ыстаан көртүм ап-аһыы хабархай амтаннаах, «тииҥ бу мантан тугун булан сиирэ буолуой» дии саныыбын.

Күн киирэн эрэр кэмэ, арыый да сөрүүдүйбүт курдук. Били күнүс сүгүннээбэтэх күлүмэн суҕараан, дэҥ онон-манан эрэ дыыгыныы көтөллөр. Бырдах, оҥоойу биир кэм кыынньар. Хайыы сах сиик түһэн, Ынаабы көлүйэтин үрдүнэн чараас үрүмэ туман өрө көтөн унаарыйан эрэр, чуумпуга уу үрдэ хараара килэрийбит. Арай көлүйэ уутун ии оҥоро дьирибинэтэн балыктар сэмсииллэр. Ынаабы – быччыкылаах да, мундулаах да көлүйэ. Уҥуоргу өттө тыа күлүгэ түһэн боруорбут. Кытыылата, сарбыллыбатаҕа ырааппыт арбаҕар баттахтаах киһи төбөтүн курдук, бөдөҥ дулҕалар уу иһиттэн быган тураллара көстөр. Бу көлүйэҕэ чыркымайтан атын кус хаһан да киллэрбэт үһү. Дэҥ, күнүс ааһан иһэн көрдөххө, ити ууттан быган турар дулҕалар үөһэ чөркөй оҕолоро салгылыы олорор буолаллар.

…Чараҥ иһинэн ааһарбытыгар лаглаҕар хатыҥнар дьэҥкир сиигинэн симэнэн, сүрэҕи-быары хаба ортотунан сайа охсон киирэр, күнүскү сыралҕантан көөнньүбүт, көймөстүбүт, сүмэһиннээх сөп-сөрүүн сир сытынан түөһүҥ иһин киэптии толороллор. Тарбаҕым төбөтүнэн хатыҥ үрүҥ умнаһын сотон аастахпына уу дьураа ойууланан хаалар.

Сыллыыр өтөҕөр киирдэхпитинэ дьиэбит күөл атаҕын уҥуор көстөр, онтон бурдук бааһынатын эргийэ барыыбытыгар тыа хаххалаан эмиэ сүтэр…

Өтөхпүтүгэр кэлэн баран таһараа балаҕаҥҥа атахпыт таҥаһын кууртубут. Эмчиирэм кэтиинчэбиниин холлургуохтарыгар диэри уула сытыйан хаалбыттар, бүгүн саҥа охсубут сирбит, үнүргү дохсун ардах уута эбиллэн, бэйэтэ да хотоол ходуһа, чалым-чалым дириҥ, хаһырыа уулардаах. Атахтарым чэрдэрэ уһун күнү быһа сиигирэ сылдьаннар хабылла-хабылла хоҥнон хаалбыттар. Кураанах этэрбэһи чараас өрбөх кэтиинчэлэри кытары кэтэн кэбиспиппэр, ип-итиинэн дырылаан, сонно тута сылаам тахсан дьэгдьийбиккэ дылы буола түстүм.

Таска аан чанчыгар чугууҥҥа түптэ буруолуу турар. Эбэм аах астарын бэлэмнээбиттэр. Оҕолор, эрдэ аһаан бүппүт дьон, киирэ-тахса сылдьаллар.

– Мин бүгүн кус сымыытын буллум, – сонуммун кэпсиибин.

– Туох, хайа кус? – Маарыйа ыйытар.

– Халба.

– Хойутаппыт барахсан буоллаҕа, – эбэм сууммут сирэйин сотторунан сотто-сотто сэҥээрэр.

– Хас сымыыттааҕый? – адарай орон кэтэҕэр, тугу эрэ көрдөөн, быардыы түһэн хачыгырайа сыппыт Таалай кэпсэтиини истэ охсон токкоолоһор.

– Тоҕус.

– Сымыыт сиэхпин баҕардым, – Таалай баҕа санаатын этэр.

– Па, иччилэммит кус сымыытын дуо нохоо, – Маарыйа уолун диэки көрөн ылар. – Ити туох ааттааҕын баарыҥҥаттан хаһыстыҥ, бөҕү ыһан.

– Һоох, – уол отой да орон түгэҕэр түһэр.

– Һуоҕу көрдүүгүн дуо?

– Куурусса сымыыта сиэбит киһи баар ини, – Таалай баҕа санаата аны орон анныттан иһиллэр.

– Көтөрбүт сымыытын туттарыахпыт дии тоом, – Настааччыйа уһун күнү быһа бырдах быһа сиэбит сирэйин ньухханар.

– Дьэ бу кыайар уола эмиэ буолан эрэр ээ, – Маарыйа уолун мөҕөр.

– Биэрэ? – Настаа кыыһын ыйытар.

– Маарпалаах Морууса баарыын күнүс кэлэ сылдьан илдьэ бартара, киирэллэрэ чугаһаата ини, – Маарыйа, оҕолору кытары эрдэ аһаан бүппүт киһи быһыытынан, оронугар тиийэн утуйар таҥаһын көбүттэр. Бу кэмҥэ, этиттэриэ эрэ кэрэх, тастан Маарпа Биэрэни көтөҕөн киирэн кэллэ. Кыыс утуктаан мэндээриччи көрбүт.

– Ээ-э, оҕом кэллэ, – Настаа кыыһын ылан, илдьэн сыгынньахтаан сытыарар.

– Хайа Маарпа, аҕаҥ аах сурахтара, отторо? – Улахан Баһылай ыйытар.

– Айдаҥтан Тыккыр кэлэн барбатаҕа дуо?

– Биһиги суохпутуна…

– Отторо үүммүт үһү, күөллэрин арыытыгар бу киириэхтээхтэр.

– Эбэлэрин арыытыгар көһөр буоллахтарына, ол аата ырааппыттар дии, – Кыра Баһылай, лэппиэскэ чиэппэрин ойо тутан күөрчэххэ уймаан сии-сии, Арыылаах отчуттара сирдэрин бүтэрбиттэрэ түргэнин сөҕөр.

– Арыытыгар төһө от турааччыный? – мин дьоммуттан ыйытабын.

– Биэс-алта обургу, бөдөҥ от кэлээччи.

– Күөл арыытыгар оттуур үчүгэй да буолуо, – Килэки, чааскылаах чэйин аа-дьуо сыпсырыйан иһэ-иһэ, тоҕо эрэ, биир сири тобулу одуулаан олорон сэҥээрэр. Арааһа хараҕар Арыылаах эбэ тэҥкэ тииттээх үрдүк арыыта көстөр быһыылаах, өссө баҕар киһиҥ онно сылдьара буолуо.

– Аана күн аайы оккуттан сололоммоккун? – Маарпа ыйытар.

– Оттоһон…

– Охсоҕун дуу?

– Охсон, Настааччыйаны кытта бииргэ, бэйэбит туспа буруо таһаарынабыт.

Икки араа-бараа тэҥ саастаах кыргыттар таһараа балаҕаҥҥа тахсан, түптэ уматтан баран, бүччүмнээн сээкэйи кэпсэтэбит.

– Охсор наһаа сылаалаах буолуо дии? – Маарпа саллыбыттыы ыйытар.

– Маҥнай кырдьык ыарахан, онтон үөрэнэн бардаххына үчүгэй. Хотуурбун куруук таптайан, оҥорон биэрэллэр. Моруусалаах? – куруук бииргэ сылдьар доҕотторбун көрбөтөҕүм аҕыйах да хоннор, ахтыбыт курдукпун.

– Иһит сууйа хаалтара. Морууса ынахтар Сыллыыр өтөҕүн диэки мэччийдэхтэринэ хомуйса отой барсыбат. Модьу баран аҕалтыыр.

– Модьу куттаммат дуо?

– Модьуга кэпсээбиппит да төрүт кыһаллыбат, дьикти баҕайы уол, өссө кэпсиибин дуо.

– Тугу?

– Иллэрээ күннээҕитэ Сыллыыр өтөҕүн чугаһыттан хомуйбуппут, ынахтары. Аҕааппыйа ыыр сүөһүлэрэ өтөххө сылдьаллара. Морууса куттанар буолан үгэһинэн барсыбатаҕа. Аана эмиэ хаалта. Модьу ынахтары ампаар таһыттан үүрэн аҕалбыта сөп.

– Ы-һы…

– Уонна, истиий, куттамматын көрдөрө сатаан ампаар иһигэр киирэн тахсыбыта.

– Иһигэр даа?..

– Иһигэр…

– Хайдах?..

– Оттон оннук… Өссө, наһаа дьикти уол, миигин куттаары ампаар иһигэр киирэн баран аны орулаабат дуо…

– Һуу!..

– Мин туома этим сааһа аһыллан баттаҕым тура сыспыта, хаһыытыы-хаһыытыы ыҥыран көрдүм да мэлигир, дьиэбэр сүүрүөх курдук буолан эрдэхпинэ уолум күлэ-күлэ дьэ таҕыста.

– Күлэр ээ саатар.

– Хата киһиҥ холку, мин куттанан кинини ыҥыра-ыҥыра сүүрэкэлээбиппин көрөн биир кэм күлээ-эн бөҕө.

– Һы…

– Модьу төрүт куттанар кута суох эбит.

– Онтон?

– Оттон онтон сүөһүлэрбитин үүрэн кэллэхпит дии… Модьуну куттаабытын иһин мөхпүтүм…

Дьүөгэбин Маарпаны кытары өссө да ону-маны кэпсэтэн олоро түһэн баран, сарсыарда иккиэн эрдэ туран барар анал үлэлэрдээх дьон, дьиэ-дьиэбитигэр таҕыстыбыт…

Ороммор сытаат, күнүскү күүстээх үлэттэн сылаам таайан, үгэспинэн сурда суох утуйан хааллым… Сарсыарданан түүл түһээтим…

…Арай, мин элиэ буолбуппун… Ып-ыраас кыырпах да былыт сыстыбатах күөх нэлэмэн халлааҥҥа, үрдүктэн-үрдүккэ көтө сылдьабын. Үөһэттэн күн уота күлүмүрдүү тыган көхсүбүн угуттуур. Көтөр буолбуппуттан соччо соһуйбаппын, хайдах эрэ буолуох буолуохтааҕын курдук саныыбын. Икки кынаппын быластыы даллатан сапсыммакка биир кэм элиэтии көтөбүн… Эчи үчүгэйиин… Иһим кычыкаланар… Чачыгыраччы күлэбин… Биир кэм наҕыллык, чэпчэкитик салгыҥҥа уйдаран талбаара устабын… Биһиги оттуур күөлбүт Күүлэлээх ытыска уурбут курдук бүтүннүү нэлэһийэн оол сытар. Ынаабы көлүйэтэ быычыкаа буолан чөҥөрө хараарар. Ходуһаҕа отчуттар көстөллөр… Миигин таба көрдүлэр быһыылаах, хантайан далбаатаһаллар, маҥан былааттарынан сапсыммахтаа да сапсыммахтаа буолаллар… «Аанаа!.. Аанаа!..» дэһэн хаһыытаһар саҥалара ыраах дуораһыйан иһиллэр… Эмискэ уһуктан кэлбитим, арай эбэм үрдүбэр умса нөрүйэн:

– Аанаа… тоойуом уһуктууй… – дии-дии сэмээр санныбыттан тардыалыыр эбит. – Сылайан күүскэ утуйан эрдэҕэ, – диэн миигин аһынар.

Түүлбүттэн манньыйан, астынан мичээрдээбитинэн турдум. Таҥна олорон түүлбүн эбэбэр кэпсээтим, «түһээн көтөр наһаа да үчүгэй эбит…» диибин.

– Түһээн көтөр дьэ үчүгэй. Дьоллоох киһи түүлүгэр көтөр. Оҕом барахсан дьылҕаҥ кэлэр кэрдииһэ үтүө буолуо, – диэн эбэм түүлбүн түстүүр.

Хайыы-сах Улахан Баһылай таһаарбыт соботун хатырыктаан, үөстээн, тымтайга кутан бэлэмнии охсубуттар. Таска бөтүүктэр хаһыытаһан хахаарар саҥалара иһиллэр. Мин сып-сап таҥнан, сууна охсон киирдим. Күөлбүт балыга илимҥэ өлгөмнүк тутар буолан, үөлүллүбүт собону сарсыарда аайы сиибит. Сыраны-сылбаны быһар от үлэтин тулуйан сылдьарбытыгар төһүү буолар хара аспыт – собо эрэ.

Бүгүн мунньуу күнэ. Халлаан лоскуй-лоскуй былыттардаах, ол быыһынан күн сырдык сардаҥалара сараадыччы тыгаллар. Быһыттаҕас мөдөөн былыттар үөһэлэрэ бэрдиттэн биир сиргэ ыйанан тэйгэһэн турар курдуктар, сыныйан, болҕойон көрдөххө эрэ бэрт аргыый, наҕыллык усталлара биллэр. Сэмээр сайа охсон ааһар кыра сиккиэр тыаллаах.

Бары аргыстаһан, күө-дьаа кэпсэтэ-кэпсэтэ, оттуур сирбитигэр Күүлэлээхпитигэр бардыбыт. Булуҥ күрүө өтөҕүнээҕи титиик сүөһүлэрэ ыамнара бүтэн, онно-манна тараадыйбыт түптэлэрин аттыгар түмсүбүттэр. Ыанньыксыт дьахталлар ньамалаһаллара, сайылык оҕустара айаатаһаллара иһиллэр.

Икки Баһылайтан уонна Хабырыылтан уратылар бары мустубут. Биэс буолан кудуххайдык үлэлээтибит. Эрийэ тутан субурҕаллыы-субурҕаллыы тута бугуллаан иһэбит. Аҥаардастыы хотуур суолуттан хотуур суолугар быраҕан эрэ тардыбакка, баһыттан түүрэ тардан эмиэ бугуйабыт.

* * *

От үлэтин былдьаһыктаах күннэрэ бэйэ-бэйэлэрин солбуһан ааһан истилэр. Халлаан ардаабакка туран биэрэн, охсубут оппутун күөхтүү мунньан, биир-биир томтотолоон кэбистибит.

Сэттис оппутун кэбиһэр күммүт. Киэһээ омурҕан буолара чугаһаабыт…

Саҥа кэбиһиллибит оттор, сиик түһэн үрүҥ тунах өрө сыыйыллыыта ходуһаттан тахсан иһэн көрдөххө, арҕаа саҕах кэтэҕэр кытара кыыспыт күнтэн күлүк түһэринэн, хараара көҕөрөн лөглөһөн тураллара, үлэ түмүгэ харахха быраҕыллара – астык көстүү. Эрдэ кэбиһиллибит оттор тастара күн уотуттан саһарчы барбыттар.

Халлаан куйааһа сүрдээх, ордук кэбиспиппит бүтэһик икки күнүгэр сырылатан түһэн итии да итии бүтэй, өҥүрүк куйаастар сатыылаатылар. Быралгы этэринии «туома салгын да суох».

Кэбиһиллибит оттор үрдүлэригэр суор, тураах саҥа көтүппүт оҕолорун кытта сөбүлээн түһэн мунньусталлар, саҥалара биир кэм эймэнэр. Онно-манна «сып-сып-сып» аһыыка буута сырдыргыыр. Кураан уһаан, кэмнэрэ кэлэн көҥүл көрүлүүллэр быһыылаах. Ийэ сылгыччай чырыптыы-чырыптыы дулҕа төбөтүгэр түһэн олорон уһун кутуругун биэтэҥнэтэ-дэйбэҥнэтэ хоҥкус-иҥкис туттарын, бугул онно харбыы сылдьан сэҥээрэн көрөбүн. Сылгы чыычааҕын ыксатыгар апараҕас түөстээх ынах чыычааҕа, хадьымалга тэйиэккэлии-тэйиэккэлии, кыра тумсунан тугу эрэ тоҥсуйар. Отуубут үрдүнэн күнүс биһиги сиэбит собобут уҥуоҕун ыспыппытын сиэрилэр хоҥор бас тыыраахылар эргийэ элиэтииллэр, талыбырайан түһэ-түһэ өрө көтөн тахсаллар…

Хас да бугул анныгар кутуйах төрөөбүт, аҕыйах хонук иһигэр уйа туттан оҕолоно охсубута эрэ баар буолар. Сыбыс-сыгынньах хараҕа суох оҕолоро уйа иһигэр сыталларын үгүстүк көрөбүн. Сороҕор бугулу «кур» гына анньан баран өрө баһан таһаардахтарына атырдьах уһугар кутуйах оҕото тэһэ анньыллан тахсан таймаҥныыр.

Оҕустарбыт Ньалтааскылаах Ураанньы куйааһырҕаан кытыан чурумчулаах силтэҕэр муннулара ууланан бырдьыгыныыр. Күлүмэннээн, тигиилэнэн тэбиэлэнэн ылбахтыыллар, кутуруктарынан салгыны сытыытык «сып» гыннаран тохтоло суох дэйбиирдэнэллэр.

– Суордар, тураахтар оту саахтаан бүтэрдилэр, – Килэки, инники кэлбит Таалай оҕуһун сыарҕалаах отун Хабырыыл түҥнэри анньаатын, ол оннугар кэлэн көлөтүн тартара-тартара саҥарар.

– Сырыттыннар ээ, айылҕа оҕолоро барахсаттар, – Хабырыыл улаханнык ахсарбат.

– Һэ-һэ, күһүн куобаххын сиэтэхтэринэ «барахсаттар» диэр.

– Ирээттэрин сииллэр буо, дэлэҕэ да «уол оҕо төрөөтөҕүнэ куруҥҥа суор үөрэр» диэн өс хоһооно үөскүө дуо.

– Буолуо, буолуо… Окко чугаһаатыбыт дии, оҕустары хайыыбытый? – Килэки от үөһэ турар аҕатын диэки хантайан туран ыйытар.

– Оол турар сэттэ бугулу аҕалан баран ыыталаарыҥ, – Быралгы дьаһайар.

– Сөбө этэ… – Килэки сирэйин эҥин араастаан мунньары-ханньары туттан дьээбэлэнэ-дьээбэлэнэ хардарар. Мин от харбыы сылдьан ону көрөн күлэн ылабын.

Тураахтар, суордар холкуос ыһыылаах-хаһыылаах ходобуой мунньаҕар мустубут дьон курдук, субу-субу, эмискэ-эмискэ күйгүөрсэн, айманан кэлэллэр.

Эбээ эмээхсин: «Ийэ суор оҕолоро кынаттарыгар үчүгэйдик уйдаран көтөр, бэйэлэрэ ас булунан аһыыр буолбуттарын кэннэ ыраах, чиэски сиргэ илдьэн муннаран кэбиһэр үһү», – диэччи. Аҥала оҕолорун соруйан кыырай халлааҥҥа, үөһэ да үөһэ батыһыннаран таһаарара үһү уонна эмискэ таастыы сурулаан түһэн баран тэскилээн хаалара эбитэ. Дьэ эмиэ көтөр диэтэҕиҥ.

Таалайдаах сыарҕаларын харбаммыт хадьымалга тартаран баран оҕустарын бурҕалдьыларын булгутан, муостарыгар өтүүлэрин баайан өртөөтүлэр. Оҕус чурумчутугар бааллыбыт дөрөтүттэн хаһан да өртөммөт, быатын үктээн кытыан чурумчуну алдьатыан сөп.

Мас атырдьахтарынан күрүө чугаһынааҕы бугулу барытын оту эргиччи таһан кэбистибит. Мин наар харбааһыҥҥа сырыттым, сөп буола-буола кыраабылым чомойунан, тобукпунан баттыы-баттыы, кыдамаһыкка бугуллаан биэрэбин.

– Бэйи, айака, тыын ыллара түһүҥ! – ийэ хара көлөһүнэ иэнинэн түһэн, харса суох кыдамалыы турбут Дьабадьы Хабырыыл тохтоон, аҕылаан эппэҥнии-эппэҥнии, ытыһын кырыытынан сүүһүн көлөһүнүн соттор.

– Мин солбуйа түһүүм эрэ… – Килэки Хабырыылтан чиргэл тиит уктаах кыдаматын хаба тардан ылар.

– Дьэ эрэ… эн да бааргын, кыдамалаа эрэ, – Дьабадьы сөбүлэһэн уол кыдамалыырын көрөөрү туора тахсан наҥналлан турар.

Килэки бугулун түөрэ баһан таһааран баран, аҕата «бырах» диэбитигэр биирдэ эрэ, ыараҥнатан, ыстааммар от киириэ диэн таска түһэрбит ырбаахытын алын эҥэлэйэ эйэҥэлии-эйэҥэлии, «һуук!» диэт быраҕан күдээрис гыннарар. Уол аны биир кыра бугулу ылан элээрдибитэ от нөҥүө барар…

– Паа доҕор, бу киһи ото үргүлдьү ааста, – үөһэттэн Быралгы саҥата иһиллэр.

Мин от нөҥүө сүүрэн тиийэн бугул сорҕото от сиксигэр түспүтүн түүрэ харбаан ылан кыбынан аҕаллым.

Күрүө таһыгар мунньуллубут бугул бүтэн да барда, түс туолара чугаһаата. Килэки, кыдаматын угун төбөтүн Таалайга үктэтэн баран, биир улахан бугулу ылан бырахпыта, от үрдээн уһун уктаах да кыдама тиийбэккэ, кыайан үөһэ эспэккэ окко сыҕаччы аспытыгар Быралгы:

– Тохтоо!.. Ити курдук тутан тур!.. Тура түс… – дии-дии кылгас уктаах мас атырдьаҕынан уол көтөҕөн турар бугулун кыра-кыралаан батары анньан ылаттыыр.

– Киһи тиийбэт буолбоо-от!.. – Килэки атырдьаҕын түһэрэн, былаата кыҥнары баран, сүнньүгэр тохтубут хаппыт от сэбирдэҕин тэбэнэ-тэбэнэ, күн уота быһа сиэн баас оннун курдук килэрийбит сирэйин өрө хантатан, үөһэ сылдьар аҕатын одуулаһар.

– Аны хас бугул буолсу? – түсчүт үөһэттэн ыйытар.

– Тарыахпыт… онтон бугуллуохпут, онуоха диэри тыынна ыла түс! – Настааччыйа тиэтэйэ-саарайа отун тараабытынан барар. Эргийэ көтө сылдьан, кыраабылбыт баһын окко батары охсо-охсо, санныламмыт сирдэрин дэхсилии-дэхсилии, тараан ньылҕаарытан кэбистибит. Хабырыыл ону атырдьаҕынан үтүрүйэн аҕалан, бугуйан биэрэн, мунньан бугуллуурбутугар көмөлөһөр. Таалай эмиэ от харбаһан тэлэкэччийэр.

Килэки бүтэһик бугулун элээрдэн баран, аҥаар илиитинэн өттүк баттанан туран:

– Бу оппут ордук улахан буолла, – диир.

– Бугулу ордорумаары батара сатаан… ол иһин улаатар… – Хабырыыл баһыттан былаатын сүөрэн курдуу баанан баран, даба ырбаахытын сиэбэ от сыатынан туолбутун тиэрэн тэбиир.

– Эргинэни аҕалыҥ эрэ, миигин манна хааллараҕыт дуу! – Быралгы от үөһэттэн соруйар.

– Оппутун талахтаабаппыт дуо? Таах да улахан от буолла ээ, – Настааччыйа күн уотуттан саатан ытыһын сүүһүгэр тиэрдэн чарапчылана-чарапчылана эмиэ да от үөһэ турар Быралгы, эмиэ да Хабырыыл диэки көрбөхтүүр. – Аны түһүн тыал хастаан кэбиһиэ.

– Талахтыахха… Кырдьык баҕар тыал тиэриэ. Ыл Килэки, оҕо атаҕа – ыт атаҕа буоллаҕа, талахта быһан элээрдэн аҕал эрэ, сүгэ ол сытар, – Хабырыыл, төрдүн өрт уота сиэн хараарбыт, ходуһа харабынайын курдук хадьымал ортотугар дьоройон турар обургу дулҕа анныгар бырахпыт сүгэтин ыйар.

– Мин барсыам, – Таалай сүүрэн тиийэн сүгэни ыла охсор.

Уолаттар талах быһан аҕалыахтарыгар диэри Настааччыйа биһикки сынньана түһэбит. Үүнэн турар ойуур чэчинньиэр талаҕа чугас. Хабырыыл үнүр кэбиспит бүтэһик оппутуттан эргинэтин сүгэн аҕалар.

Баһылайдаах биһигиттэн лаппа тэйиччи, оол курдук, от охсон үрүҥ былааттара туртаҥныыр. Кыра тыаллаах, күөлбүт үөс уута, алтан кытахха кыынньыбыт үүт үрүмэтинии, биир кэм кылдьыылана мэндээрэр. Кус оҕолоро илим хотоҕоһунуу субуруһа усталлар. Испэр «эчи элбээбиттэрин» дии саныыбын. Эбэ билиитин арыый бэтэрээ өттүгэр хас да куоҕас салгыбакка умсаахтыыллар, сүтэ-сүтэ күөрэйэллэр.

Таалайдаах «чэчирдэрин» быһан сэлибирэс сэбирдэхтэри соһон сырылатан аҕаллылар. Талахтарбытын кыдама салаатыгар кыбытан от үөһэ турар Быралгыга уунан биэрбиппитин, иккилии гынан төбөлөрүттэн хатыйа баайталаан отун кириэстии уурталаан кэбиһэр. Үрдүгэ бэрдиттэн атырдьаҕын отугар батары анньан тутуһа-тутуһа сэрэнэн, оргууй атаҕын иминэн эргинэтин олугун булан, отун үрдүттэн түһэр.

– Кэбиһии бүттэ!

– Аныгы от кэбиһиллиэр диэри, – Хабырыыл биир кыраабыл тииһэ тостубут төрдө эрэ сылдьарын хаппыт мутугу сыһыары тутан баран охсубута ыраах кыырайар.

– Оннук.

– Омурҕанныыбыт буо? – Килэки ыйытар.

– Омурҕаннаан… Омурҕанныыр да кэм уолдьастаҕа.

– Ааһан да эрэр ини, – Килэки хардара охсор.

Кыра тарааһын тобоҕо хаалбытын харбаан ылан баран от сиксигэр анньан кэбистим. Атырдьахтары, кыдамабытын күрүөҕэ өйөннөртөөн хааллардыбыт.

Биһиги отууга тиийиэхпитигэр диэри уолаттар күөллэриттэн ыаҕаһынан уу баһан дьалкылдьытан таҕыстылар. Ити кинилэр анал үлэлэрэ, онон туох да соруйтарыыта суох сүүрэллэр. Настаа уотун отунна, хас да буолан эһэкээни оттуллубат – аньыы, этиһиэххэ, тыл тылга киирсибэккэ кыыһырсыахха сөп. Ыаҕастаах уулары тимир солуурга кутан оллооҥҥо ыйаатыбыт. Хаппыт үөт бачыгыраччы умайан, сайыҥҥы отуу уотун кэрэ сыта сүрэҕи-быары хаба ортотунан сайа охсон киирэр.

– Чэйдээн баран мунньабыт дуо? – Настааччыйаттан ыйытабын.

– Мунньан.

– Мин охсууга барыам… Быралгы дьоҥҥун кытары мунньуһаҕын буо? – Хабырыыл тоорук бурдуктан буспут бүтүн лэппиэскэни быһыччатынан чиэппэрдиир.

– Эн эппитиҥ курдук буолан эрдэҕэ… – Быралгы күлэн мүчүҥнүү-мүчүҥнүү уҥучахтан тымтакалаах арыытын аҕалан хаппаҕын арыйан, үргэммит күөх от үөһэ уурар. Маанчык кэлэн арыыны сытырҕалаабытыгар «чэт!.. бэйэҥ-бэйэҕинэн хайдах буоллуҥ!» диэн ытын буойар.

– Көннөрү сытырҕалыыр, син биир сиэбэт, – Таалай ытын имэрийэр, сабырҕаҕыттан ылан «ырр!.. арр!..» дии-дии уҥа-хаҥас садьыйбахтыыр.

– Хайа, Кыраһабыт бүгүҥҥү булда? – Быралгы тула-мала көрүөлэнэр.

– Кыраһа бүгүн кэлбэтэҕэ, Ыстапааннааах «дьирикилии барыахпыт, ыттары хааллараар, баайан бараар» диэбиттэрин иһин аҕалбатаҕым. Бу Маанчык төлө туттаран куотан кэлбит быһыылаах, – Килэки ытын «сыт, сыт!..» диэбитигэр өс киирбэх сытынан кэбиһэр, куйааһырҕаан кыһыл тылын былас таһааран аҕылаан эйэҥэлэтэр.

Таалай күлүмэни тутан баран таҥара кийиитин сибэккитин эмэһэтигэр анньар уонна үөһэ быраҕар, онто көтөн күпсүйэрин батыһа көрөр.

Уулаах солуурдар суостаах уоттан хайыы сах кытыылара былдьыгыраан кыынньан бараллар. Настаа ыаҕайа анныгар уурбут саппыйалаах чэриитин кээһээри быатын сүөрэн бэлэмниир.

Уоппутун оттунарбытыгар үөт дэлэй. Кыра Баһылай чэй оргуйуор диэри чохороон сүгэтинэн хаппыт, сонос үөтү мастаан табырҕатар.

Аттыбытынааҕы үөл талахтарга кукаакылар тэлимнэһэ көтөллөр «пыыт-пыыт-пыыт…» диэн саҥарсаллар.

– Тыа кыргыттара үөрсэн эрэллэр, этэҥҥэ сылдьан оттоору гыннахпыт, – Настааччыйа кукаакылар күйгүөрсэллэрин истэн сэҥээрэр.

– Тоҕо «тыа кыргыттара» диигиний? – дьиктиргээн ыйытабын.

– Кукаакы диэтэххинэ итинтилэриҥ өһүргэнэн «кууран хаалыҥ!..» дииллэр үһү, дьэ оччоҕо куһаҕан.

– Дьикти эбит дии…

Солуурдар оргуйан өрө тэппиттэригэр Улахан Баһылай сыгынньах илиитинэн, уот өрүтэ салаамахтыыр төлөннөрүттэн кыһаллыбакка, кылдьыыларыттан ылан таһаартаан кырыс үөһэ уурталыыр. Настааччыйа чэрии чэйин кээһэн, лэппиэскэбитин тымтакалаах сиикэй арыыбытыгар умунуохтаан аһаатыбыт.

Аһыы олордохпутуна биир дьоһуннаах хопто, ото хомуллубут ып-ыраас ходуһаттан, мөскөйбүт обургу кутуйаҕы тыыннаахтыы мөҕүһүннэрбитинэн ытыран ылан баран, көтөн иһэн дьүккүс-дьүккүс гынан ыйыстан кэбистэ.