Текст книги "Ийэм кэпсиир… (2 чааһа)"

Күһүҥҥү чэмэлкэй халлаан күөх күлүгүн түһэриммит дьэҥкир уулаах эбэ анна дьэрэлийэн көстөр. Күөл түгэҕиттэн уу отторо күҥҥэ талаһан, өрө үүнэн тахсан араастаан тараадыйбыттар. Эбэ ийэ уута кыра сиккиэр тыал сайа охсоруттан итирдэнэ тунаарыйарыгар, үөрдэриттэн быстан хаалбыт «муммут» тыыраахылар өрө көтө-көтө кынаттарын даллаппытынан төттөрү түһэллэр, саҥарсан тыкыайданаллар. Кутаҥныы сытар кута сиэллээх тумуһах тумсун нөҥүө үөрдээн түһэн, бүгэн аһыы сылдьыбыт нэмэнэ кустар тыылаах киһиттэн үргэн көтөн тилигирэһэллэр, тэйиччи, туспа түмсэн чомпойдонор айан кустарыгар тиийэн холбоһоллор, төбөлөрүн оройунан хойуостанан, сарыы салбахтаах атахтарынан ууну тыыран чыһыырдаллар; ол быыһыгар биирдиилээн кустар, тоҕо эрэ түһэн биэрбэккэ, төттөрү-таары эргийэ көтөллөр, үрдүбүнэн, бэрт чугаһынан, харахтара субу чоҕулуһан тылыбырайан ааһаллар…

Ойоҕолуу, үрдүк кырдал саалыгар үүммүт тэҥкэ тииттэр тыылаах киһини кытта тэҥҥэ сырсан элэгэлдьиһэллэр. Эбээ эмээхсин Сөдүөт өтөҕөр кэбиспит «сүүтүк» саҕа боскуйатын оҕото: кыһыҥҥы, сыыдам айаннаах оҕус сыарҕалаах отун соһон айанныырын курдук биир кэм тохтообокко устар… ол, хайыы-сах, хатыйыы бүтэй муннугун ааһа түһэн, тэйдэр-тэйэн, кэннибэр хаалар…

Уу баһар далаһа ыксатыгар оҕолор анньыбыт чыпчырхай мастара чуолкай көстөр буолла. Далаһа үөс өттүгэр илим чороохторо быган туралларын иһин «аны тыы илим ситимин хабыа» диэн эргийэ уһуннум. Собо иҥиннэҕинэ кылгас иэннээх илим туос хотоҕоһо тимирэн хаалар. Кыл илимҥэ иҥнибит хас да собо илигирэйэ мөхсөн, ыыс араҕас өрөҕөлөрө күн уотугар килбэҥнэһэллэр. Баарыын сарсыарда тардыллыбыт илимнэргэ хайыы-сах бөдөҥ соболор тута охсубуттар. «Эбэ барахсан дэлэй, үтүө да бултаах буоллаҕыҥ ээ» диэн манньыйа саныыбын.

Суола суох сур соноҕоһум кытылга тиксэн, күөх оту сурулатан тахсан өрө хонос гынаат тохтоото. Тыым кыратык ууланар эбит, этэрбэспин сиигирдимээри туорай маска дугунан далаһабар үктэнним, соһон таһаарбыт тыыбын эргитэ тутан уутун сүөкээтим, тэрпин уонна эрдиибин үрдүгэр ууран кэбистим.

Мин ууну дьалкытан кэлбиппэр куттанан кытыыга, дьараҕа устан тахсыбыт мунду үөрэ, хойуутук үүммүт таппа кулгааҕын атаҕын илигирэтэ таарыйан, төттөрү чүөмпэлэригэр талаһан уорҕалара хараарыҥнастылар, бадарааны өрүкүтэн бурҕас гыннараллар. Мунду, күөнэх билигин тус-туһунан арахсан, хойуутук үөрдүһэн эрэр кэмнэрэ…

Миигин кытта АйдаІІа дьүөгэм Аана барыста… Ыачай Ыкынаачай туттан испит дьиэтин холлоҕоһун иһигэр уолаттар саІалара иһиллэр, оонньуу сылдьаллар быһыылаах. Јһүөтэ кээһиллибит дьиэ холлоҕоһун эргийэ барар үктэлэ Ыкынаачайдаах хайдах саайбытта-рынан турар. Намыһах соҕус дьиэни кыанар дьон биир эрэ үктэллээн туппуттар. МаІнай утаа тутуу иһэ-таһа түөрэтэ сүгэ олугунан, суоруллубут мас сыыһынан, устуруус көөбүлүнэн толору этэ, ону кэлин барытын кыраабылынан харбаан, чөкөлөөн, сайыІІы балаҕаІ-Іа таскайданан, оттук гыныллан бүтэн турар. Били-гин дьиэ холлоҕоһун иһэ-таһа, киһи кута-сүрэ тохтуох, ып-ырааc. Оҕолор искэ сээкэй хаалбыт иһити-хомуоһу мунньан «ыаллаах» буола оонньууллар. Куһаҕана диэн үрдэ суоҕуттан ардах-хаар курдары ааһар. Килэки кыра ыамайдарга киһиргээн дьиэ өһүөтүн устун, икки илии-тин даллатан баран, субу сууллуох айылаах уІа-хаІас дэйбэІнии-дэйбэІнии төттөрү-таары хаамара.

Мундулуҥдаттан Айдаҥҥа диэри сир ортотугар Тыллаах диэн соҕотох кыра көлүйэ баар уонна күөл да, көрдүгэн да суох.

Тыллаах көлүйэтин кыйа барар талах анна барыта моонньоҕон уга, эмиэ да хатыҥнардаах, сэппэрээктээх, сиикитиҥи сир. Моонньоҕон өнөрдөөн үүнэн, уктара аһын кыайбакка сиргэ намылыйан түһэн сыстыбыттар. Сэбирдэҕин көймөстүбүт дыргыл сыта тула тыаны бүтүннүү тунуйбут. Хап-хара буола буспут аһа үксэ да угуттан туллан хаалбыт, ол быыһыгар, киһи тойон эрбэҕин тыҥыраҕын саҕа күп-күөх астар эмиэ бааллар. Төһө да ситэ буспатах, омос көрүүгэ сиикэй курдук көҕөрдөллөр син биир мип-минньигэстэр, арааһата моонньоҕон туспа көрүҥэ быһыылаах. Буспут моонньоҕону Аана биһикки наар ук анныттан, сиртэн итигэстээн сиэтибит, ытыспытыгар мунньа-мунньа биирдэ саба уобан астыныахпытыгар диэри мотурҕаттыбыт. Минньигэс моонньоҕонунан хатаҕаламмыт дьон суол кытыытыгар онно-манна кытара буһан турар хаптаҕаска кыһаллыбатыбыт, хата, сонуҥҥа, хара отон үүммүт сиригэр хаста да түбэһэ түһэн, ону борсоннубут.

Биһиги да кэннэ айылҕа барахсан дэлэй, өлгөм, босхо аһын үссэнээччи үгүс быһыылаах. Оҥоччу сиэммит буспут моонньоҕон, субуйа тардыллыбыт сугун сотолоро, үлтү тэпсиллэн өлгөмнөөн ылҕаммыт уулаах отон уктара – ханна да сырыт, бар – көстөр. Бэл сир аһын хаһаанааччы көтөр-сүүрэр кытта элбэх. Икки омурда култайыар диэри сир аһын хааламмыт күрдьүгэһи суолбутугар субу-субу харахтыырбыт сонун буолбатах. Мас лабаатыгар чөкөтүк, кичээҥитик кыбыта анньыллыбыт тииҥ хасааһа – тэллэй, онно-манна ыйанан турара сир аайы баар. Дьирики кыһын хорооҥҥо кыстыыр харамай буолан аһын таска маска-окко кыбытан хаһааммат, ханна эрэ бүөм сиргэ хастыбыт тупсаҕай хороонун хайа эрэ «хоһугар» тугу булбутун сэмээр сайыны эргитэн мунньар, тус-туһугар улахан түбүктээх. Күрдьүгэһи бэрт сэбэр харамай диэн кэпсииллэр. Хастыбыт хороонун иһигэр утуйар сирэ туспа, астаах «ампаара» туспа, бэл ииктиир-саахтыыр сирэ туһунан буолар үһү. Дьирики эргэнэ тыа муҥур баһылыга эһэни кытта тэҥҥэ, балаҕан ыйын бүтүүтэ, Исийээнэп таҥара саҕана хороонугар утуйа, кыстыы киирэр. Саас иккиэн быһа холоон эмиэ биир кэмҥэ да соҕус, Киристиэп таҥара кэннэ, Дьөгүөрэйэп таҥара күнүн иннинэ: биирдэһэ хороонуттан, атына арҕаҕыттан тахсар. Дьирики эһэттэн уратыта диэн, хороонугар наар утуйа сыппат, сэттэ хонук баһыгар биирдэ (ким көрө, үөрэтэн сыныйа сыппыта баарай да, Балаҕаччыга үөрэнэр оскуола оҕолоро уонна кырдьаҕастар кэпсииллэринэн) уһуктан хаһаас аһыттан аһыыр, онтон эмиэ салгыы утуйар үһү. Хороонугар биэс киилэҕэ тиийэ аһы таһар. Ардыгар сай устата муспут хаһааһын кыыл-сүөл булан ыһан-тоҕон, ый-күн ыһыаҕа оҥорон үлтү сүргэйэн кэбистэҕинэ кыһыны туораабатын билэн, ытаан-ытаан баран мас ачааҕар кыбыллан ыйанан өлөрө үһү диэн кэпсииллэр… Оттон эһэ уһун сайыны быһа аа-дьуо мэппэрдии сылдьан аһаан мунньуммут халыҥ сыатын өҥөтүнэн, кыс устата айах хамсатар диэни билбэт. Бэл, булчуттар саас, арҕаҕыттан субу тахсаары, «быгыалыы» сытар тыатааҕыны бултаатахтарына бэрт эмис буолар. Сыатын хаарга уурдахха ууллан, симэлийэн хаалар дьиктилээх. Ойуурдааҕы төһө да күһүн мунньуммут халыҥ, иҥиир сыатын сааска диэри ыһыктыбатар, дьиктитэ диэн арҕаҕыттан таҕыста да тута ыаммытынан, холбураабытынан барар. Онон сылбый саҕанааҕы эһэ сүөһүгэ да, киһиэхэ да улахан кутталлаах, сэрэхтээх.

Ким көрөн турбута баарай да, кырдьаҕастар кэпсииллэринэн, тыатааҕы кыс оройугар, аҥаардастыы сыппыт өттүн уларытан, эргийэрэ үһү. Сорохтор эһэ утуйа сытан, сөп-сөп уһуктан кэлэ-кэлэ баппаҕайын саланан сэниэ киллэринэр дииллэр. Мин испэр «хаһаас аһын да салаан аһыыр буолбатах ээ, бэйэтин баппаҕайын бэйэтэ саланар буола-буола, ол туох туһалааҕый, бэйэтигэр баары хат бэйэтигэр иҥэринэр» диэн дьиктиргии саныыбын.

Аана биһикки, биир сиикигэ, суол бадарааныгар эһэ сабыс-саҥа дээдэҥнээн, үмүрүччү үктээн ааспыт суолун көрдүбүт. Хатан, хайыта ыстанан туос тордуйа курдук өрө кэдэрийэн ыдьыгыраабыт бадарааҥҥа эргэ да суола дэлэй.

– Хайа хотуй, субу аҕай сылдьыбыт дии, – Аана мин диэки онтон аны тулатын куттаммыттыы көрүөлэнэн ылар.

– Күһүҥҥү кырдьаҕас өҥ киһи буолуо, биһиэхэ эрэ кыһаллыбат ини, – бэйэм төһө да дьаархана санаатарбын, бөҕөх соҕустук тыллаһабын.

– Суола саҥата бэрт эбит дии, эчи таапарайдаабыта элбэҕин, бу эҥээр ыырдаах оҕонньор быһыылаах, – Аана тула-мала көрүөлэнэрин кубулуппат.

– Оҕотун суола суох дии, соҕотох сылдьар тыатааҕы быһыылаах.

– Оҕото суоҕа ордук буо.

– Оннук… анаҕастарыттан көҥөннөҕүнэ боотургуон да сөп.

Кырдьыга да, эһэ оҕото киһини көрдөҕүнэ, ардыгар отой куттаммат дииллэр. Өссө утары сүүрэн кэлэн, ыт оҕотугар дылы оонньоһо сатаан тула-мала, элэҥ-салаҥ түһэн эккэлиир, сүүрэкэлиир, аһара баран сыстаҥнаан тылын таһааран салаамахтаа да салаамахтаа буолар үһү. Дьэ оннук түбэлтэҕэ ийэ эһэ кутталлаах, оҕотуттан көҥөнөн хайа баҕарар быһыыланнаҕына көҥүлэ…

Субу аҕай ааспыт эһэ суолун көрөн баран дьүөгэм биһикки, били, сир астаан сии-сии наҕыллык баран испиппит тохтоон, кудуччу хаамыынан айаннаатыбыт.

Тыа быыһыгар, култук буолан ырааһыйаламмыт, маһа-ото суох, дулҕалаах – Дүҥүр Ыйаабыт дэбдэргэнэни ааһан, Маҥан Халдьаайы диэн үчүгэйкээн баҕайы, уһун ньолбуһах, ып-ыраас, сып-сырдык, киһи кута-сүрэ эрэ тохтуох айылаах, тула өттө хатыҥ чараҥынан киэркэйбит улахан үрдүк өтөххө кэллибит.

Саас ампаар дьиэ холлоҕоһун туппуттарын ситэрэ сылдьаллар, онно-манна саҥа суоруллубут, суоруллан эрэр бэрэбинэлэр көстөллөр.

Дьиэ кэннигэр өссө отут биэс ынах кыстыыр улахан хотоно тутуллан эрэр, баҕаналара турбут, өһүөтэ кээһиллибит.

Ааһан иһэн, оҕо дьон сиэринэн, искэ туох баар эбит диэн ампаар дьиэ иһин өҥөйөн көрдүбүт. Ортотугар, мин көрдөхпүнэ, оһоххо майгынныыр туох эрэ тутуллан эрэр. Эмиэ да сирэй оһоххо майгыннаабат эрээри, эмиэ да буор оһох курдук. Дьиктиргээммин:

– Бу хайдах-хайдах оһоҕуй? – диэн Аанабыттан ыйыттым.

– Оһох, нуучча билиитэлээх оһоҕо… Балаҕаччыга биһиги үөрэнэр оскуолабыт эмиэ маннык оһохтоох, интэринээппит киэнэ өссө атын, килиэп буһарар «халааҥкы» оһох дэнэр, – Аана эрдэ көрбүт-билбит киһи миэхэ сиһилии быһааран кэпсиир.

– Тоҕо дьиктитэй, эмиэ да муокас оһох эбит… – искэ киирэн, тула хаама сылдьан сыныйан көрдүбүт. Миэхэ барыта наһаа сонун, дьикти курдук көһүннэ, ол эрэн кырдьыга баара: билиитэ оһох сирэй оһоххо тугунан эрэ син биир тиийбэт курдук. – Бу маннык оһох сылытара ырата буолуо дуо уонна төрүт, букатын да хабыс-хараҥа буолсу дуу, уйата кырата, саатар сабыылаах буола-буола, – санаабар биһиги сирэй оһохпут киэлитэ киэҥэ, тобус-толору мас хааланан, күлэ-үөрэ бачыгырыы умайан, сып-сырдыгынан балаҕан иһин күлүмнэтэ турара харахпар бу көстөр.

Чүмэчи курдук ыраас эттээх бөкүнүк бэрэбинэлэртэн холлоҕоһо тутуллан, ис-тас бараана үмүрүйэн эрэр дьиэ иһэ: дабархай уонна оһох буорун сытынан туолбута, хайдах эрэ саҥа сүүрээн, сонун олох кэлэн иһэрин туоһулуурга дылы, бэрт дьиктитик, киһи уйулҕатын сайа охсон киирэр…

– Бээ, бара охсуох, уччуйаары, аһара тардыллаары гынныбыт дии, – мин кирпииччэ аалар устурууһу ылан көрө туран, сыппыт сиригэр төттөрү уураат, сындыыс үөһэ ыстаҥалаан, улаханнык ыксаабыт киһилии ааны былдьаһабын.

– Күүт! – дии-дии Аана муоста маһын атыллаталаан кэннибиттэн батыһар.

Дьиэттэн тахсан баран, ис-испититтэн тэбиэһирэн, бэйэ-бэйэбитин көрсө-көрсө, сүүрүүнэн Айдаҥмытыгар түһүннүбүт. Өр-өтөр гымматыбыт, үөскэ үтэн киирбит хатыҥнаах, иирэ талахтардаах, эмиэ да эдэр, дьулугурас титириктэрдээх чараас тумуһах тумсун быһа түһээппитин, түннүк сабыытын икки аҥы арыйа тардыбыт кэриэтэ, дэриэбинэ дьиэлэрэ бу дьэргэс гына түстүлэр.

Биһиги хас да ыалынан дьукаахтаһан олорор иккиэйэх дьиэлээх Мундулуҥдабыт өтөҕөр холоотоххо, Айдаҥ отучча буруолаах дэриэбинэтэ улахан, киин сир курдук көстөрө. Дэриэбинэ биһигини тута ураты дьикти сэргэх иэйиинэн кууһан ылла…

Мундулуҥдаттан киирэр аартык үөс өттүгэр, бастакынан биһиги дьиэбит турар. Онтон хас да ыал балаҕанын кэнниттэн Өксөөн дьиэтэ дьэндэйэр.

Эдьиийбитигэр сылдьыбакка үргүлдьү бэтэринээрбитигэр аастыбыт. Дьаакынап Маппый – сүүрбэтиттэн эрэ тахсыбыт, анал үөрэхтээх, кэлии киһи. Кэргэнэ суох, Уйбаныап Дьэримиэйдээххэ дьукаах олорор. Маппый Айдаҥҥа сүөһү луохтуурунан үлэлии кэлбитэ сыл эрэ буолбут.

Ыаллар хатыйыы бүтэйдэрин сүрдьүгэс аанын быыһынан кыбылла-кыбылла киирэн дьиэҕэ ааһан истэхпитинэ, үктэл анныгар сыппыт моойторуктаах хара ыт өндөс гынан «бук-бук!..» диэн үрдэ, онтон тонолуппакка одуулаамахтаан баран, «бээ бу дьону киллэриэххэ» диэбиттии, туран туора хаамта.

Күүлэ уонна дьиэ аанын хачыгыр гына арыйан искэ киирбиппит ыаллар чэйдии олороллор эбит. Бары бааллар: дьиэлээх киһи Дьэримиэй, кэргэнэ Табысхаан эмээхсин, уоллара Тараас, кыргыттара Аана, Тамаара уонна биһиги соруктанан кэлбит киһибит бэтэринээр Маппый.

– Хайа бу, Мундулуҥда оҕолоро кэллилэр дуу? – Табысхаан эмээхсин буолускай сылабаар тумсун анныгар кэккэлэччи уурбут таас чааскыларыгар, сылабаарын кыраанын эрийэ тутан, субу оргуйбут, буруолаан бургучуйа сылдьар итии ууну сүүрдэ туран, биһиги киирбиппитин көрөн саҥа аллайда.

– Икки Аана кэллилэр, – Дьэримиэй оҕонньор хартастыбыт халтаһалардаах харахтарын кэҥэтэн хардары-таары көрө-көрө күө-дьаа буола түстэ.

– Хайа тоҕойдорум, бу өтөххүтүттэн кэллигит дуо? – Табысхаан эмээхсин чааскыларын толортоон остуолга олорор дьонугар биир-биир уунан биэртэлиир.

– Ээ, Мундулуҥдаттан субу кэллибит, сорукка, бэтэринээргэ илдьиттээх. Ынах «оту» сиэн өлбүтүн этээри, баран көрөн, аах оҥороҕун үһү, – Аана кэлбит соругун этэ охсор.

– Бэйэҕит сүөһүгүт дуо? – Дьэрэмиэй биһиги диэки көрбөккө эрэ, итии чэйин сып-сып сыпсырыйан иһэ-иһэ ыйытар.

– Суох, титиик сүөһүтэ.

– Хайаларын ынаҕай? – дьиэлээхтэр кыыстара Тамаара туоһулаһар. Тамаара Балаҕаччыга оскуолаҕа үөрэнэр. Миигиттэн балыс.

– Намыынаба Маарыйа ынаҕа…

– Алакайа буолбатах дуо?

– Ол ынах…

– Ээ дьэ, хаарыан сүөһү, – Дьэрэмиэй улахан кыыһа Аана ынаҕы аһыйар. Бэйэтэ түөрт кылааһы бүтэрэн баран билигин холкуоһугар тугу соруйбуттарынан араас үлэҕэ үлэлиир. Ыанньыксыттары солбуйар эҥинниир.

– Хайа тоҕойдоруом, ыл кэлиҥ, чэйдэ иһиҥ, – Табысхаан эмээхсин долбуурга умса ууруллан кэккэлэспит хончоҕордорун ылаттаабытын көрөн биһиги:

– Өксөөҥҥө эмиэ соруктаахпыт, билигин сылдьыбакка үргүлдьү кэллибит… – диэн чэйдииртэн аккаастанныбыт.

– Тохтооҥ кыргыттар, аргыстаһыахха… – Маппый иһэн испит чэйэ итиитэ бэрдин иһин, сойбут уулаах тимир чаанньыктан куттан сургутан баран, биир тыынынан киллиргэтэн кэбистэ, лэппиэскэ тооромоһун эмти тутан айаҕар уган ыстыы-ыстыы аан чанчыгар кэлэн халтаҥ суккуйа ыйанан турарын эһэ охсон ылла, сонун аҥаар сиэҕэ искэ тиэриллэн хаалбытын көрбөккө, дабыдалын тосту ыттарбыт кус курдук, эргичийэн буллугунайда. Аана биһикки бэйэ-бэйэбитин көрсө-көрсө сонньуйан мүчүҥнэһэбит.

– Дьэ, ыксал-тиэтэл… – Табысхаан эмээхсин дьукаах уолун Маппыйы эйэҕэс харахтарынан көрөн, биһигини атааран хаалаары, дьиэ ортотугар наҥналлан турар. Маппый сонун кэтэн баран тоһоҕоҕо иилиллибит бэйэтин төбөтүгэр сөбө суох кыра, куондардаах сиэрэй хортууһун кэтэҕэр уурунан кэбистэ. Хортуус кэннигэр, сүгэһэр быатыттан көхөҕө ыйанан тэйгэйбит болобуой суумкатын ылан ноторуускалыы кэттэ. Киһибит силигэ дьэ ситтэ.

Уйбаныаптартан аргыстаһан тахсан чуо Өксөөҥҥө бардыбыт.

– Мин аһаан баран кустуу бараары олорбутум, хата баарбына баттаһа кэллигит, – Маппый биһиги кэннибититтэн иһэн айаҕа хам буолбат, туотаайы курдук кыпчыгыр атахтарыгар тиирэ кэппит ынах этэрбэһин сотолоро бэйэ-бэйэлэригэр таарыһан сырдыргыыллара иһиллэр.

Балаҕан ыйынааҕы күһүҥҥү күн хайыы-сах арҕаа саҕах кэтэҕэр кытара кыыһан киирэн эрэрэ…

Өксөөн дьиэтигэр баар эбит, кинини кытта биир билбэт, урут көрбөтөх дьахтарым олорор. Өксөөн бачча хойут биһиги суксуруһан киирбиппитин көрөн соһуйда. Аана биһикки сорукпутун эттибит. Эдьиийбит сонно тута дьаһайбытынан барда:

– Ааната барсыа… – диэтэ.

Маппый буоллаҕына:

– Оччоҕуна оҕустары билигин көлүйүөхпүт, – диэт тахсан барда.

Өксөөн Айдаҥ көлүйэтигэр тиргэлиир эбит, биир көтөх баҕайы аҥыры кытта үс куһу ылан тахсыбытын ыала дьахтар Чаҥый Даарыйа үлтү кырбаан буһарбыт. Күөһүн остуол ортотугар улахан тимир нэлэгэргэ хоторон кэбистэ, чэй кутаттаата. Дьүөгэм биһикки, хааман-сиимэн куртахпыт курулуйа охсубут дьон, аһаабытынан бардыбыт. Сотору Маппыйдаах Ааната киирдилэр.

Аанатаны кытта, бурдук быһыытыгар сылдьан эрдэ үчүгэйдик билсибит, бодоруспут дьон быһыытынан, күө-барааччы кэпсэттибит.

Куспутун сыа-сым курдук, миинниин-оттуун, бохсугураччы сиэн-аһаан кэбистибит. Арай күөх эттээх, көтөх аҥыры эрэ ким да тыыппата. Хол-буут арахсыбыт, нэлэгэргэ хаалбыт көтөр этин таҥар киһи – аҥыр тахсыаҕар ким да саарбахтаабата…

Бэтэринээр Маппый уонна Ааната оҕустарын миинэн, биһиги сатыы – Мундулуҥдабытыгар бардыбыт. Баарыын кэлбиппитинээҕэр түргэнник тиийдибит. Санаабар төннөрбүтүгэр суолбут лаппа кылгаабыкка дылы, бэйэбит да боруор-ириэр барыгылдьыйан, тула-мала көрүөлэнэ-көрүөлэнэ, киһи этин-сиинин дьагдьатар сөрүүн тыа устун хаамыы-сиимии, харбыалаһыы киэнэ тиэтэлэ…

Аана биһикки дьиэбитигэр хааллыбыт, Маппыйдаах уҥуор титииккэ үргүлдьү аастылар. Ыанньыксыттар сүөһү этэ буортуйуо диэн ынахтарын иһин хайытан, ис муотараҕын ороон кэбиспиттэр этэ (атын холкуоска, хонтуруол кытаанах кэмигэр, итинник туттубут дьону туох күүтэрин сэрэйиэххэ эрэ сөбө). Дьаакынаптаах халлааннара хараҥаран, сарсыарда биирдэ аах суруйан, сүөһүлэрин астаан, тиэйэн Айдаҥҥа илдьибиттэрэ. «Оту» сиэн өлбүт сүөһү этин, көлөһүн күнүн суотугар, абаанса түҥэтэн биэрбиттэрэ.

Маппыйдаах барбыттарын кэннэ, күнүс, ыһык таһааччы Чөкөйөр Уйбаан ыҥыырдаах атынан кэллэ. Ыһык хаалыыр сыматын суулаан, эрийэн баран төргүүлэнэн кэбиспит. Чөкөйөр Уйбаан Айдаҥ төрүт олохтооҕо, ойохтоох, оҕолордоох, алта уонун ааспыт киһи, сэриигэ барбатах. Быралгы кэргэнэ: «Килэки кэллин, оскуолалара илдьиттээбиттэр…» – диэн эттэ.

Аны Уйбаан отчуттарга ыһык илдьэн барбытын нөҥүө күнүгэр, күнүс, Өҥсөөчүттэн Килэки уол килбэйэн тиийэн кэллэ. Күрээтинньик иһигэр кууруссалары аһата сылдьан көрбүтүм, арай Сыллыыр өтөҕүн диэкиттэн саа сүгэһэрдээх киһи иһэр, маҥнай утаа өссө, хата, Килэкибин «хайалара баҕайыный» дии санаатым, чугаһаабытын кэннэ биирдэ билэн бэйэм-бэйэбиттэн сонньуйдум. Килэки мичээрдээн, үрүҥ тииһэ кэчигирээн ыртайыы. Кырдьыга да, уол аҕыйах хонук иһигэр уларыйан хаалбыт курдук…

Килэки дьиэҕэ киирэн сирэйин-хараҕын суунан, ийэтэ аҕалан ууммут сотторун ылан кичэйэн соттор.

– Хас оту кэбистигит? – эбээ ыйытар.

– Уон оту.

– Хайдаҕый, эбэҕит үүммүтэ?

– Ээ, Күүлэлээххэ тэҥнээтэххэ отой мөлтөх, саатар ханнык эмэ дьоҕойон үүммүт сирэ, ходуһата түөрэтэ ууга сытар. Эриэн-эриэн тааскалардаах, ону оҕустубут, хата ардах улаханнык түспэккэ уонча от кэллэ, аны тыата букатын тараҕай, онно-манна, оторох-боторох бугул – ол таһыыта дьаабы, ырааҕа диибин диэн. Бэрт киэҥ сири охсон нэһиилэ биир оту ылаҕын. Уонна отторбут да Күүлэлээх киэннэригэр холоотоххо соччо улахана суох буоллулар. Аны ото түөрэтэ кылыс, дэҥ кулун кутуругун кытары, халба дабыдала кыбытыктаах.

– Кылыс да от хаалыа суоҕа, кыһын сылгы сиэҕэ, – эбэм Килэки кэпсэлин истэ олорон санаатын этэр.

– Былырыын отторун күрүөтүн саҥардаары сиэрдийэ бөҕөнү дэлби таспыттар, онон хата маһа бэлэм буолан күрүөбүт тутуутугар сууккай соҕустук сырыттыбыт. Онтон антах маһын таһыытыгар ырычаахтаһыы буолуохтаах этэ, ходуһатыттан тыата лаппа ыраах, чөл ойууругар диэри элгээн күөлүн кытылын курдук лааҥкы, хаппыт үөт бөҕөтө сылбахтанан сытар, ойуурун кэриитэ түөрэтэ «куобах уоһа» сир. Сиэрдийэ буолуох суоннаах титириктэр күөрэ-лаҥкы түспүттэрэ, биир кэм, бэйэтэ сылбах бүтэй кэриэтэ, аны бүтэйгэ ону туттуоҥ иһин – хачыгырыы сылдьар туос эмэх. Ити хайдах итинник аҥаардастыы сууллара буолуой.

Эбэм Килэки муодаргыырын истэн:

– «Куобах уостаах» сир маһа-ото оннук. Кырсын аннынааҕы мууһа араастаан ирэриттэн гынар, итинник сир муоҕун анна сайын, бэл өҥүрүк куйааска, хаһыйа тэбэн көрдөххө килиэ муус… Тыаҕа муна, эбэтэр бултуу сылдьар дьон ууну булбатахтарына «куобах уостаах» ээй, маар кырсын аннын мууһун көйөн ылан ону оргуттан иһэллэр. Саас дьиэлэриттэн ыраах тэлэһийэн, хонон-өрөөн сытан ытыаланар кусчуттар кустарын «куобах уоһун» кырсын тиэрэн ол анныгар уураллар, оччоҕо төһө да итиигэ, аҕыйах хонукка, быстахха баҕас, булт туох да буолбат.

– Кырдьык, итинник ким эрэ кэпсээбитин истибитим, – диир Килэки.

– Күрүөҕүтүн, оккутун кэбистигит да, утары тутан иһэр эбиккит дии? – Маарыйа уолуттан ыйытар.

– Тутан…

– Оҕустаргытынан оччоҕо күрүө маһа таспатыгыт дуо?

– Биирдэ тахса сылдьыбыппыт да, уу дьаабы этэ, адаалланан түһэн…

Бүгүн Килэки кэлэрин билэр буолан, күнүскү аһылыкпытыттан уолбутугар ирээттээн уурбуппут. Кыра тимир солуурчахха сирэй оһох уотугар сылыйан сырдьыгыныы охсубут, үрүмэтийэ хоргунурбут үрүҥ мииннээх собону Маарыйа таһааран, тиит мастан оҥоһуллубут иһит олбоҕор ууран, икки хатыҥ хамыйаҕы эр-биир тутан, илдьирийиэ диэн сэрэнэн соболорун ылан нэлэгэргэ хоторор. Килэки ийэтэ орон баһыгар бырахпыт туруору саҕалаах ырбаахытын кэтэн, остуолугар олорон аһаабытынан барар.

Эбээ саҥа халбыйбыт сүөгэйин чохоолго куппутугар Килэки бысталаммыт лэппиэскэтин ылан уймаан сиир, дьабадьытыгар биһиллибит сүөгэйи тылынан салбаан кэбиһэр.

Ийэ киһи кимири-хомуру аһыыр уолун ыксатыгар олорон:

– Дьонуҥ төһөҕө бүтэн кэлииһиктэр быһыылааҕый? – диэн ыйытар.

– Биэс, алта хонугунан… баҕар өссө эрдэлиэхтэрэ.

Биэрэ субу аҕай сүөгэйдээх, эбиитин күөрчэхтээх лэппиэскэни тото мотуйбут оҕо убайа аһыырыгар мэһэйдэспэтэ.

Эбэм хойуу үүттээх чэрии чэйи кутан баран, мин киэһэ буһуохтаах лэппиэскэ бурдугун, били, уолаттар күтэрдэрин хасааһын ордугун, суорунабар тардаары дүлүҥ олоппоспор олорон эрэрбин көрөн:

– Уолгун кытта көххө чэйдэ ис, бурдук тардыыта ханна куотуой, – диир.

Кырдьыга да туохха ыксаан, тиэтэйэн эбэм куппут чэйин иһэбин.

– Килэки оҕонньор уонна туох сонуннааххыный, кэпсии олор?..

Маарыйа сонньуйар.

Онуоха уол өс киирбэх өйдүү охсон:

– Ботуоҥкаҕа кус баар сүөкээҥҥитиий, – диир, бэйэтэ буоллаҕына, киһи тиийиэн ыккардыгар кэлэ охсон ботуоҥкатын быатын сүөрэ тардан, таҥнары тутан, состуок иннигэр уонча куһу сүөкээтэ.

– Хата баһаам кэһиилээх эрээри кэпсээбэккэ, көрдөрбөккө олорор эбит буолбат дуо.

– Бүгүн сарсыарда Өҥсөөччүгэ бэйэтигэр үөмэн киирэн ытан ылаттаабытым, ыттарым өрүскэлэһэ-өрүскэлэһэ түөрэтин таһааран биэртэрэ. Үөс диэки тыаллааҕа, кусчут ыттардаах диэн бэрт ээ.

– Барахсаттар… – Маарыйа Кыраһалааҕын хайгыыр.

Эбээ уол саатын аан чанчыгар өйөннөрө уурбутун көрөн:

– Тоом, сааҥ иитиитэ суох ини? – сэрэхэдийэн ыйытар.

– Һуох… Ботуруонун ылбытым…

Биэрэ биир күтүр баҕайы бэйэ көҕөн баарын моонньуттан ылан эбэтигэр соһон илдьэр.

– Бу, бу… убаай ку-а… – диир.

– Ээ дьэ, бу куһу баҕас оҕобор Биэрэҕэ буһаран сиэтиэм ээ, – эмээхсин Биэрэттэн куһу ылан түөһүн түүтүн сэмээр имэрийэр, моонньун төрдүн туппахтыыр, эргитэн көхсүн түүтүн тур-тар гына үргээн, сирийэн көрөр: – Эмиһэ сүрдээх, күһүҥҥү нэмэнэ кус бэкийэр бэрдэ диэн дьэ бу буолар, мантыкаҥ бэйи сара көппүтэ, бэйэ көҕөн ээ.

Эмээхсин тутан олорор көҕөнүн тумса барыта эбир, ити аата бэйэ көҕөн буоларын туоһута.

– Ыттарыҥ батыһан кэлсибэтэхтэр дии?

– Баһылайдаах баайталаан кэбиспиттэрэ. Тыыбыт суох, онон куспутун таһааран биэрээччилэр – ыттарбыт эрэ. Антах хаалан туһалыыллар буо. Уонна Кыраһа син биир миигин батыспат, иччимсэх муҥутаан Баһылайыгар хаалара чуолкай, арай, Маанчык хайыа эбитэ буолла, онтуҥ да сырыылаах аҕай ыт, кэлэн да син биир төннөр.

– Соҕотоҕуҥ куһу таһаарбатынан ини? – Маарыйа бэйэтин ытын туоһулаһар.

– Ээ суох, хантан, «этэрбэһэ» илийиэ дии… – Килэки ытын ахсарбатахтыы ахтар.

– Тоҕо кэлсибэтэ?

– Хоҥнорбор суох этэ, күөлгэ киирэн кус ытарбар, саа тыаһын истэн биллэ сылдьан баран, төттөрү мэлис гынан хаалбыта, наар тыаны кэтэр үгэстээх, туох ааттааҕы тиҥсиринэрэ буолла.

Эбэм Килэки саҥатын истэ олорон:

– Бэйи ыт да киһи кэриэтэ буоллаҕа, ытыҥ да тус-туспа дьарыктаах, дьоҕурдаах, баҕар «тыатыгар» үчүгэйэ буолуо.

– Ким билэр, – Килэки саарбахтыыр. – Кыраһа өйө диибин диэн, хастыы да куһу ууттан биирдэ ытыран тахсар, Маанчык буоллаҕына биир-биир хомуйар уонна хайаан да бэйэтигэр ирээттэнэр, бастакы ытырбыт куһун сиэн кэбиһэр адьынаттаах. Таһаардаҕына былдьаан ыларгын билэр буолан, бу обургу отой тиэрэ, эн кыайан киирбэт сиргинэн кутаҕа таһаарар, оттон кыра көлүйэҕэ, үрэххэ ыппыт буоллаххына, бастакы куһун уҥуор таһааран хайаан да үссэнэн кэбиһэр үгэстээх. Эн «чоттоо» да хайаа, төрүт кыһаммат. Үчүгэйэ диэн кэлиҥҥи таһаарбыт кустарын барытын атаҕыҥ анныгар аҕалан быраҕар.

– Дьэримиэйдээх ыттара Баһырҕас курдук эбит дии. Дьэримиэй оҕонньор «ытым бастакы куспун куруук сиир, ол иһин маҥнай кыра куһу ытааччыбын» диэччи, – эбээ эмээхсин Уйбаныап Дьэримиэй ыта Баһырҕас биһиги Маанчыкпыт курдук быһыылааҕын тэһэ санаан кэпсиир.

Килэки соботун хоргуннаах, минньигэс миинин астына иһэн баран, ып-ыраас гына кылыгыраччы уҥуохтаабыт балыгын уҥуоҕун ытыһын кырыытынан сотон тимир нэлэгэргэ мунньар: «Уу, собом минньигэс да эбит, собобун ахтыбычча наһаа элбэҕи сиэтим дуу, хайдах дуу», – диир.

– Үчүгэй ас хаалыаҕынааҕар куһаҕан ис хайыннын ээ, – Маарыйа хаҥас баран иистэнэн испит ииһин салгыы олорон саҥарар.

– Аспыт хаата хайыннаҕына соччото суох ини, – диэн сонньуйабын.

Баһылайдаах, Өҥсөөччү эбэҕэ тыыта, илимэ суох барбыт дьон, кырдьык да соболорун аҕыннахтара.

– Киһи кустан салҕар ээ, ол оннугар эмис собонон төһө баҕарар уһуннук сылдьыахха сөп, – Килэки санаатын этэр.

– Собо барахсан баар буолан баччаҕа тиийэн кэллэхпит, ити кырдьык, – Маарыйа умса нөрүйэн иистэнэ олорон уолун тылыгар сөбүлэһэ охсор.

– Билигин сайын уйгутуттан-быйаҥыттан, хата бултанан дуомнанар дьон буоламмыт, оҥойор айахпытыгар, инчэҕэй испитигэр күннээҕинэн дэлэйдик тииһинэммит, тото аһааммыт, өссө сирэбит-талабыт, кыһын обургу кыскыйан кэллэҕинэ талымастанарбыт бука суох буолуо ээ, аны куспутун ахтардаахпыт һэ-һэ… – эбэм ырбаахытын сиэбиттэн саппыйатын ороон таһааран, быатын сүөрэ тардан, удьурҕай хамсатын хостуур.

– Уу, кус Өҥсөөччүгэ хара тордох курдук баһаам: киэһэ көтөр, сырыыргыыр кэмнэригэр, күөлтэн-күөлгэ төттөрү-таары тиэстэр кынаттарын тыаһа биир кэм сип-сирдьигинэс, куп-куһугурас, – Килэки хончоҕордоох итии чэйин икки ытыһынан чөкөччү тутан олорон хаастарын түрдэһиннэрэ-түрдэһиннэрэ кэпсиир…

Баһылайдаах Өҥсөөччүгэ киэҥ баҕайы от отууга сытан оттууллар, отууларын ортотугар уоттарын оттунан чэйдэрин өрүнэллэр, күөстэрин буһарыналлар. От отуу үрдэ аһаҕас, бургучуйбут буруолара онон тахсар. Мин отчуттар бэрт киэҥ, ортотугар оллоонноох араан отууларын аан бастаан Илин Кыргыдайга, Оҕотун диэн күөлгэ сылдьан көрөн турабын. Биһиги диэки эҥээр сорох дьон итинник от отууну өссө «култуурунай» отуу диэн ааттыыллар.

От отуу дьардьамата титириктэри кэккэлэччи ууран оҥоһуллар. Титириктэр отуу түөрт атаҕар сигэнэн ыксары кэлгиллибит туорай мастарга кэккэлэтиллэллэр. Түннүгэ суох, талаҕы эрийэн киирэргэ-тахсарга сэктэ ааннаах, эрийбит талаххар дэлби оту кыбытан симэн кэбиһиллэр, иэччэхтэммэт, көннөрү саба ууруллар. От отуу – ураһа курдук суптуйан турар туруору моһуоннаах буолбат, лаппа сытыары гына тутуллар. Олохсуйа кэллиҥ да, күөх оту охсон халыҥ гына бүрүйэҕин, аллараттан саҕалаан үс кэккэ гына үрүт-үрдүлэригэр тэлгэтиллэр, оччоҕуна ардах хоппот, тэстибэт. Самыыр уута халыйан түһэр. Үчүгэй оҥоһуулаах отууга кумаар киирбэт, үөлэһинэн утуйа сыттахха бырдах хааламматын диэн, тимир солуурга киини эбэтэр кырыһы, дулҕаны уматан буруолаталлар, оччоҕо сыккыраан да тахса турар буруолаах үөлэһинэн туох бырдаҕа, оҥоойута киириэй. Күһүн оттоон бүтэллэригэр бэрт халыҥ гына тэлгэппит отууларын отун, сыа-сым курдук тутан, чөкө хомуйан кэбиһиилээх окко эбии гыналлар. Сорох оҕонньоттор утуйарга эрэ аналлаах, киһи аттаан киирэн сытарын курдук халыҥ бүрүөһүннээх кыракый отуу тутталлар, сэктэ ааннарын сабыннылар да отуу иһэ, бэл күн оройугар, күрүлүүр күнүс, им балай хабыс-хараҥа буолар, бырдах киирбэт, бэрт сөрүүн тутуу диэн ол. Оҕонньоттор ходуһаларыгар сүөдэҥнэһэн бүттүлэр да отууларын отун эмиэ, кинилэр диэтэх дьон кичээҥи муҥутаан, салаа да оту хаалларбакка хомуйан кэбиһэллэр… Уһун сай устата хонон-өрөөн, бэл сыттыын кытары ураты кэрэтик сайа охсон киирэн уйулҕаны уйуһута долгутар дьиэтийэ охсубут отууҥ барахсан эһиилгэ диэри дьардьамата эрэ ытыгыраан хаалар…

Араан отууга отчуттар халыҥ гына от тэлгэтэн бараннар ол үөһэ утуйаллар, титиригинэн адарай орон оҥостон сытар үгэстээх да дьон бааллар.

Түүн аайы хаар хаһыҥ түһэрин иһин:

– Отууга түүн утуйа сыттахха тымныы дуу? – диэн ыйытабын.

– Ээ, улахан тымныыта суох, сарсыарда турарга таҥаһыҥ сиигинэн «хаарыйан» дьагдьайаҕын, онтон хамсанныҥ-имсэнниҥ да тоҥмутуҥ ааһан хаалар.

Эбээ холумтан иннигэр олорон табаҕын соппойо-соппойо, Килэкини аһыммыт харахтарынан таптыы көрө-көрө:

– Дьэ ити… аа, күн бэҕэһээҥҥэ диэри сии-кырбас ыамайдар этилэр ээ, хайыы-сах улаатан, улахан туһа дьоно буола оҕустахтара ити, оҕолор барахсаттар… Ыстапааннаах да сотору убайдарын курдук үлэ-хамнас үөһүгэр түһүөхтэрэ турдаҕа ээ, – диир.

– Баһыычааннаах ханна бартарай? – Килэки уолаттарын дьэ ыйыталаһар.

– Ээ, ол дьон ханна сылдьалларын туох билиэй, биир көрүүгэ онно, биир көрүүгэ манна, дьиэҕэ тулуйан-тэһийэн олоруохтара диэтэҕиҥ дуу, – эбэм кыра уолаттар ханан-ханан тэлэһийэллэрин кырдьыга да хантан билиэй.

– Тиргэлэрин куһа?

– Бүгүн мэлийбиттэр быһыылаах, тугу да таһаарбыттара көстүбэт, тиргэлэрин нэмин табан көрөн-истэн бэрийэллэрэ да биллибэт, туһахтарын да хайдах-хайдах атытар хаарахаттар эбиттэрэ буолла. Үнүрүүн Ыстапаан «биир сүүнэ суоллаах кус туһах иһинэн үргүлдьү бачаахайдаан ааспыт» диэн эрэрэ.

– «Сүүнэ улахан суоллаах» буолар ээ, киниэнэ куоттарбыта, сыыспыта, төлө туппута барыта «сүүнэ улахан» буолан иһэр, – Килэки инитэ Ыстапаан саҥатын үтүктэр.

– Хата Модьу баһаам куһу ылла быһыылаах, уҥуор титиик таһынааҕы көлүйэлэргэ Лүҥкэҕэ, Чоҥороҕо тиргэлиир, – мин Килэкигэ сонуммун кэпсиибин. Килэки Модьу тиргэлиирин билбэт. – Үнүрүүн ыанньыксыттарга бара сылдьан Модьу тиргэтигэр хас да кус иҥнибитин көрбүтүм.

– Ээ ол иһин да, сайын тиргэ талаҕа иэҕинэр этэ ээ… – Килэки аһаан бүтэн баран дүлүҥ олоппоһугар олорон эрэ, кэдэйэ-кэдэйэ тыыллаҥнаамахтаан ылар.

– Модьуҥ улахан киһи буо, көрөн-истэн сатаан бэрийэн иитэн эрдэҕэ, – диир Маарыйа…

Киэһэ балаҕан оһоҕун оттон, уу сылытан, сарсын Балаҕаччы оскуолатыгар үөрэнэ барар оҕолор суунан-тараанан тэриннилэр, оҥоһуннулар. Саҥа, сэнэх таҥас-сап кэттилэр. Доҕор кыргыттарым Маарпалаах уонна Модьу маныыһыттаан бүттүлэр, титииктэр бэйэлэрэ да икки-үс хонугунан кыстыктарыгар, Быркылаахха көһүөхтээхтэр. Ыанньыксыттар аҕыйах хонукка сүөһүлэрин бэйэлэрэ хомуналлар.

Модьу баттаҕа уһаабытын Маарыйаҕа киирэн кырыйтаран «сабыс саҥа» киһи буола түстэ. Бүгүн тиргэлэрин эһэн, хомуйан кэлбит, биэс бөдөҥ куһу ылбыт. Килэкилиин үөскэ киирэн Ыстапааннаах тиргэлэрин сөргүтэн таҕыстылар.

Быйыл оскуола боруогун аан бастаан атыллыыр киһиэхэ Өрүүнэҕэ ийэтэ Маарыйа урут ылан уура сыппыт сачыын табаарынан уһун ырбаахы тикпитин, тимэҕэ эрэ олордуллара хаалбытын, ситэрэн биэрдэ, ону таһынан Өрүүнэҕэ торукуонан өссө саҥа ыстаан, дьыгынаалынан халтаҥ сон тигэн турар…

Эбээ эмээхсин ампаарыгар тахсан, оҕолор оскуолаҕа кэтэр ынах этэрбэстэрин киллэрдэ. Маҥнай чараас сирийиилээх өрбөх кэтиинчэлээх этэрбэһинэн, онтон сыыйа-баайа, халлаан тымныйан истэҕин аайы, куобах куллукаҕа көһүөхтээхтэр. Кыһын интэринээккэ хаатыҥка түҥэтэн биэрэллэр. Онтуларын саас халлаан сылыйан, ол таҥас кэтиллэн бүттэ да хомуйан ылаллар, биир да оҕо хаатыҥкатын дьиэтигэр аҕалан уурунара көҥүллэммэт. Интэринээт түҥэппит атын да таҥаһа-саба биир оннук.