Текст книги "Ийэм кэпсиир… (2 чааһа)"

Намыынаптаах быйыл кыһын Дьабадьы Хабырыыллааҕы кытта эмиэ дьукаахтаһан бииргэ кыстыахтаахтар. Оттон Быралгылаах эбээ дьиэтигэр хаалаллар. Ыалларбыт бары сүөһүлэрин биир хотоҥҥо тутар буоллулар. Кырдьыга да, аҕыйах сүөһү тус-туспа турара табыгаһа суох…

Намыынап кэргэнэ, Быралгы Маарыйата уонна мин буолан хотон сыбаатыбыт. Кыыһын утутан баран Сөдүөрэ тахсан көмөлөстө. Хотоммут «харатын» бары саба түһэн уһаппатыбыт. Сүөһүлэр саҥа саахтарын солуурга хомуйан аҕалабыт, онтубут да үөтэтэ суох, Сөдүөрэ этэринии «сүөһүлэр саатар саахтаан абыраабаттар». Хотон кэйимин эбэм бу саас мунньубут кур сааҕынан либиргэтэбит. Эмээхсин халыҥ гына мунньубут балбааҕын иһэ инчэҕэй, дьоҕойон таһа эрэ хатан бытарыйар, ол эрэн сааскы саах лаппа хойдубут, күөлтэн уу баһан дьалкытан таһааран кутан, булаан биэрэн убатабыт.

Хотоммут түөрт эркинин үллэстэн, тиит күрдьэҕинэн бэлэмнээбит саахпытыттан баһан ылан батырҕаччы охсон ньылҕаарытан кэбиһэбит. Мин аан өттүнээҕи илин эркиҥҥэ түбэһэн, сыбыыр сирим да кыра, онно эбии күн тахсар өттүнээҕи эркин буолан түннүктээх. Маарыйалар иккиэн хотон сыбыы үөрүйэх дьахталлар түргэннэрэ сүрдээх, туттуу-хаптыы мааны. Эркиннэрбитин утуу-субуу бүтэрэн баран хойут тахсыбыт Сөдүөрэбитигэр көмөлөстүбүт, сотору Сөдүөрэ да өттүнээҕи эркин харатын таһынааҕы иккис сыбаҕа бүтэ оҕуста.

– Аны тугу сыбыыбыт хотуйдар? – Быралгы кэргэнэ биһигини көрө-көрө дьээбэлэнэн күлэр.

– Дьиэбитин сыбыахха… – Сөдүөрэ эмиэ үөннүрэр.

– Арыый эрдэ ини, – Намыынаба Маарыйа ол-бу диэки олоотоомохтуу-олоотоомохтуу саҥарар.

Хотон олус халыҥ гына эмискэ, биирдэ сыбанара сатаммат. Инчэҕэй ынах сааҕа хаппакка, тоҥмокко туран халыйан, барыта биирдэ сууллан түһүөн сөп. Билигин да улахан тымныы чакылыччы ылыа ыраах: төһө өксүөн, инчэҕэй хаар-самыыр түһүө биллибэт, халлаан хайа баҕарар уларыйан-тэлэрийэн, кубулҕатырдаҕына көҥүлэ. Эбэм аах хотон сэбиргэнэтин кыстык хаар түстэҕинэ, саах сыбанна да сыста тоҥор буолбутун кэннэ биирдэ эрэ сыбыыллара.

– Эмээхсиннээх көһүөхтэрин иннинэ хата хаттыктаан сыбаан кэбистибит, биир үлэ бүттэҕэ, – Намыынап кэргэнэ тутан турбут мас күрдьэҕин баһын кыҥастаһар. – Ньиччирийэн, саркааҕыран хаалан куһаҕана бөҕөтө, – диир.

– Сүгэнэн кыладыйан биэриэххин, ааттаах буола түһүө, уот ааныттан ньиччирийэ сырытта ини, саах сыбыырга тоҕо элэйиэй, сымнаҕаска, – Быралгы Маарыйата «онтон миэнэ хайдах эбитий» диэбиттии, хайабыт да киэнинээҕэр улахан, саллайан баран өссө эбиитин кэдэйбит бастаах тиит күрдьэҕин төбөтүн көрүөлээн кыҥнаҥныыр, үүт-үкчү кэргэнин Быралгы курдук туттар. «Уһуннук бииргэ олорбут кэргэнниилэр бэйэ-бэйэлэригэр маарыннаһар буолаллар» диэн итини этэн эрдэхтэрэ, мин испэр дьиктиргии саныыбын.

Сөдүөрэбит саах сыбыыр күрдьэҕэ дьарамай баҕайы оҥоһуулаах, ытыс саҕа кыра бастаах, ону таба көрөн Быралгы Маарыйата дьүөгэтин хаадьылыыр:

– Па, өссө саҥа да өйдөөн көрөбүн, Сөдүөрэбит күрдьэҕэ кып-кыра сэп эбит буолбаа-ат, ол иһин даҕаны ирээт эркинин хайабытынааҕар да бытааннык сыбаабыт дии, бу обургуну көр, кыттыгас үлэҕэ киһи ханыылаһан сылдьыа суох хотуна эбиккин ээ, чэ хайа, – диир.

– Онноо-ок, дьону кытары кыттыспат, хайаларыныын да ханыыласпат, сүрэх-бэлэс дьахтар көстүбүт үһү, – Сөдүөрэ күлэн саһыгырыыр.

– «Үһү» буолар ээ… – Маарыйа Сөдүөрэтин үтүктэр.

Бары да дьээбэттэн күлсэн, ордук сэргэхсийэбит…

Огдооччуйа сарсыарда эрдэ Айдаҥнаан турар. Кыстыкка бэлэмнэнии кэмигэр биригэдьиир дьахтар түбүгэ-садьыга хаһан бүтүө баарай.

Настааччыйа, сотору көһүөхтээх буоламмыт, эрдэ сылла малы-салы бэрийэр, эмиэ да балаҕан оһоҕун оттон таҥас сууйар…

* * *

Ардах уутун сир ийэ тото иһэн иҥэринэн, симэлитэн кэбистэ, суол-иис кууран чөлүгэр түстэ. Балаҕан ыйынааҕы чэмэлкэй, кураан күннэр сатыылаатылар. Сайын үгэнин санатан аһыыка буута сырдырҕаата, саһарчы барбыт тиит тыа мутукчата күн сырамыгар сахсайан баран тыала да суохха таммалыы турда, күнтэн күн аайы эргэнэ тыа дьэҥкэрэн, сэндэҥэрэн истэ…

Ыстапааннах Баһыычаан тиргэлэрэ эһиллэн кустаан уурайдылар. Ол эрэн кыра уолаттар атын дьарыгы була охсоллор. Бу саас быраҕыллыбыт, бэйэлэрэ этэллэринии «сайын мэччийэн көҥүл сылдьыбыт» талах «аттарын» тутуннулар, саҥалыы үүннээн-тэһииннээн «эттээх, эмис миҥэлэрин» мииннилэр. «Соноҕостор» маҥнай утаа эрэ «сыа анньан, дуолургуу» түһэн баран сотору «сыһыйдылар».

Эбэлэрэ тугу эмит соруйдаҕына наар «аттарынан» эрэ бараллар-кэлэллэр. Быралгы ону көрөн: «Буолумуна, киһи көлөҕө үөрэннэҕинэ сатыы хаамарын ыарырҕатааччы», – диир. Бэл таһараа балаҕаҥҥа иһит-хомуос киллэрэ сорукка таҕыстахтарына көлөлөнөллөр, киһи эрэ буоллар «аттарын» мииммитинэн дьиэҕэ киирбэттэр, хайаан да тэһииниттэн «сэргэҕэ» баайаллар. Онон кыра да сорукка тахсыбыт уолаттар сороҕор уһаан-тэнийэн, тутуллан хаалаллар. Настаа: «Ити дьону соруйуох кэриэтин бэйэ тахсыбыта, кэлбитэ-барбыта быдан ордук», – диэн мөҕүттэр. Онуоха Быралгы: «Бэйи, күһүн баччаҕа, үөн-көйүүр сүппүт кэмигэр төлө туттарбыт аты сылгылаһар, кыстык түбүгүн үгэнин саҕана бэйэтэ бадьыыс, баайымыналар, ол эйигин күүппүтэ, кэтэспитэ буолуо диэн хайдах миҥэлэрин мээнэ ускаай ыытан баран киириэхтэрэй», – диир. Настааччыйа сирэйин мырдыччы туттан Быралгыны кынчарыйар…

Ыачай Ыкынаачай ампаар дьиэтин холлоҕоһун икки биһиги дьиэбит ыккардыгар «эттээх аттар» орох тэптилэр. Аны уолаттарбыт аттара ураты аттар: хойуу кутуруктаахтар, силигин ситэрэн сиэллээхтэр. Ыстапааннаах ат буолбут талахтарын төбөтө мутуга-мутугунан сылдьар, быһан кэбиспэттэр, хата сайыны быһа сытан, хатан хаалан аҕыйах синньигэс лабаа тостубут, ону ол диэбэккэ уолаттар ордон хаалбыт лабааларга эргэ хотоҥҥо эбэлэрэ мунньубут сылгытын сиэлиттэн ылан баайан хойуннараллар, аттарын сиэлэ эмиэ биир оннук.

Ыстапааннаах Баһыычаан «кыстык балаҕаннарыгар», Ыачай Ыкынаачай дьиэтин диэки, көлөлөрүн «туос бөтөрөҥүнэн» түһэрдэхтэринэ «аттарын» хойуу кутуруга хаппыт буору өрө өрүкүтэн, дьэ кырдьыга да уол оҕо одьунаастара, уон уһуктаахтара көтүтэн иһэллэрин курдук буолар. Быралгы ону көрөн: «Оо, дьэ дьон да бөҕөлөр… бүтэһик дьон!..» – дии-дии, кыараҕас харахтара сүтэн хаала-хаала, күлэн быарын тарбыыр. Ыамайдар бэйэлэрэ да «аттарын» үөһэ олордулар да туой атара ойутуунан сылдьаллар, дэҥ «хаамтараллар»…

Биэрэ тиэргэн иһигэр эрэ тоотоҥнуур, ханна да ыраатан, уччуйан хаалбат, хайа уонна мээнэ бардаҕына «чоочургуур» көрсүөн сөп. Кыра кыыс ордук куттанара – «чоочургуур». Араас абааһылар, туох куһаҕан холбоспута барыта «чоочургуур» дэнэр. Онон Биэрэ тэлгэһэттэн тахсан тэлэһийбэт, эбээ киниэхэ: «Чоочургуур, тоом, тиэргэн иһигэр киирэриттэн куттанар, күрүө иһигэр сылдьар оҕону илдьэ барбат», – диэн турар. Биэрэ ону өйдөөбөт киһи буолуо дуо, өйдүүр бөҕө буоллаҕа… Ардыгар кыра киһи хаппырыыстаан сээкэйи былдьаһан ытыыр, кыҥкыйдыыр, оччоҕо сэмээр тыаһа суох сыбдыйан тахсан дьиэ муннугун тоҥсуйабыт. Ийэтэ Настааччыйа: «Ити… хайа, иһит эрэ, эн ытыыр саҥаҕын истэн «чоочургуур» кэллэ», – диир, оччоҕо кыыс ытаан уурайар, харахтарын харатын сүүрэкэлэтэн тула-мала көрүөлэнэр, иһиллэнэн чөрбөйөр…

Кыра да оҕо өйө сүрдээх мындыр буолар. Биэрэ биһигини улаханнык сөхтөрөн, күллэрэн турар. Бэл эбэм бэркиһээн, сонньуйан күлбүтэ. Биирдэ Биэрэ ийэтэ иистэнэригэр туттар баар-суох улахан кыптыыйын оҕолору үтүктэн туос ынах кырыйаары былдьаспыта, биллэн турар ытаабыта. Килэки таска тахсан истэҕинэ Настааччыйа: «Килэкии-и, көрөөр эрэ тоом, оҕо ытыырын истэн «чоочургуур» кэлтэ буолаарай», – диэбитэ. «Чоочургуур» кэлбэт буола сылдьыа баара дуо, сонно тута дьиэ муннугун тоҥсуйбутунан барбыта. Ону истэн Биэрэ бып-быллаҕар иэдэстэрин уҥа-хаҥас «быраҕаттаан» көрүөлэммитэ, ытыырын тохтоппута, онтон олорболуу түһээт, остуолга иһит сууйа турбут эбэтин диэки көрөн баран: «Эбээ «тоотуйгуу» тиэйгэҥҥэ киийбэт диэбитэ, тоҕо «тоотуйгуу» тиэйгэҥҥэ киийдэ?..» – диэн ыйыппыта. Биэрэ саҥатын истэн биһиги сирэй-сирэйбитин көрсөн баран күлсүбүппүт. Эбэм кыракый кыыс «оҕуруктаах» өйүн бэркэ диэн сөхпүтэ. Огдооччуйа: «Чоочургуур» оҕо ытыыр саҥатын иһиттэҕинэ тиэргэн иһигэр киириэн сөп, онон тэлгэһэҕэ да оонньуу сылдьан ытаабат буол», – диэн сүбэлээбитэ. Кыыс, сибилигин аҕай ытаабыт уу-хаар баспыт харахтарынан оҥой-соҥой көрө-көрө, саҥаһын саҥатын соччо ахсарбатахтыы истибитэ…

Кууруссалар саас, сайын дэлэгэйдик сымыыттаан бараннар, күһүн аҕырымнаатылар. Бөтүүктэр да тыһыларын «тэпсэллэрин» дэҥ көрөр буоллубут. Чымырыыт куурусса син биир быыс-хайаҕас булан таска тахсан хаалар. Тэлгэһэҕэ мээнэ көҥүл сылдьар, кэлиҥҥинэн кинини Биэрэ доҕор оҥоһунна: от үргээн, ас тобоҕун-ибэҕин, ыт аһылыгын эҥин ылан аһатар. Биэрэ таска тээһэрийэн таҕыста да Чымырыыт сүүрэн кэлэр, куутургуур-куллургуур, кыра кыыс ынах этэрбэһин тумсун тоҥсуйан көрөр, Биэрэ онтон олус астынар, чачыгыраччы күлэр.

Мин ынах көрдүү сылдьан күөлбүт кумах кырдалыттан, сүөһүлэр тэпсэн кырыһын алдьаппыт сирдэриттэн тохуруоп таас хомуйан аҕалабын. Тохуруоп таас бөдөҥнөөх, кыралаах, аны туран араас өҥнөөх үчүгэйкээн баҕайы курдары көстө сылдьар дьэрэкээн, бэйэтэ бэлэм хоруоҥка киэргэлин кэриэтэлэр кытары бааллар. Кыайан тэһэ үүттүүр киһи сапка тиһэн оҕуруо да гыныан сөп үчүгэйкээн таастара. Кыра уолаттар дьэҥкир тохуруобу «көмүс» дииллэр. Маарпалаах, Моруусалаах араас дьикти моһуоннаах таастары мунньар үгэстээхтэр. Таалайдаах киһи сонургуур тааһын буллулар да кыргыттарга аҕалан биэрэллэр, ардыгар, ордук тупсаҕайдарын туохха эмит мэнэйдэһии кытары тахсар. Кэлин мин эмиэ кинилэри үтүктэн дьэҥкир таастары эбэтэр кыылга, көтөргө маарынныыр моһуоннаах тохуруоптары түбэһэ харахтаатым да туспа мунньар дьарыктанным.

Эбэм эт сиэтэхпитинэ күөс уҥуоҕун ыраастык сулуйан ууран иһэр. Кыһын кууруссалар сымыыттыыллара сэдэхсийдэҕинэ, ол муспут уҥуоҕун уокка уматан баран, кэбирээбитин кэннэ түүтэ бүппүт арбаҕаска суулаан, сүгэ ончоҕунан үлтү сынньан чабычахха мунньар уонна хоруудаларыгар кутан көтөрдөрүн аһатар. Сорох кууруссалар сымыыттарын сиэн кэбиһэр адьынаттаахтар, ону эмээхсин: «Кураҥхараахтыыллар, уҥуох, таас сиэтэр киһи тоҥсуйуо суоҕа этилэр…» – диэччи. Дэҥ арыгы бытыылката көһүннэҕинэ эбээ уокка быраҕар, ньалбайа ууллан кытарбытын кэннэ таһааран тымныы ууга угар, оччоҕуна тыас бөҕөтө тачыгырыыр-бачыгырыыр, иһиттээх уутун сүөкээтэҕинэ, тимир солуур түгэҕэр тэбис-тэҥ бытарыйбыт таас кыырпаҕа халыҥныы уста сылдьар буолар, ону эмиэ көтөрдөрүгэр биэрэр. Ол эрэн үксүн кумах тааһын сиэтэбит. Анаан тоноон аҕалбыт тохуруоппуттан кыратын талан Биэрэҕэ биэрэбин. Кыыс онтунан Чымырыытын күндүлүүр. Хаҥас ытыһыгар тааһын барытын ботуччу тутар уонна бытархай харчыны ааҕан эрэр киһи курдук уҥатыгар биирдиилээн ууран бэрсэр. Куурусса кыыс мыс курдук кыракый ытыһыттан тумсунан топ гыннаран тааһы ылаат, сонно ыйыстан кэбиһэр уонна, төбөтүн уҥа-хаҥас дьигис-дьигис хамсатан көрүөлэнэ-көрүөлэнэ, өссө мэҥиэстээри куутургуур. Куурусса таарыйбыт тумсуттан Биэрэ ытыһа кычыгыланан күлэн чачыгырыыр, онтон эмиэ биир кыракый тааһы хаҥас ытыһыттан ылан уҥа ытыһыгар уурар…. Дьэ, ити курдук арааһы бары боодьуустаһан кыра кыыс уһун күнүн барыыр. Эмээхсин курдук киэһэ эрдэ, ким хайа иннинэ хаптайар, тыаһа суох тыынан иэдэһэ тэскэйэ сытар буолар. Утуйа сыттаҕына култайбыт иэдэһиттэн төһө баҕарар дуоһуйа сыллыаххын сөп, кыыс онно отой уһуктубат, наай гыннар «ыы…» диэн ыҥыранан эрэ ылар… Сарсын эмиэ кинини араас «дьиктилэр» күүтэллэр. Кыра киһиэхэ бары-барыта сонун, дьикти, дьиибэ…

Эбэм балаҕаҥҥа күөрчэххэ уулаах отону булаан ытыйа турдаҕына, үгэспинэн, күөлүм соҕуруу эҥээринээҕи үрдүк кырдалын саалыттан туос ыаҕайаҕа кууруссаларга тохуруоп тааһа хомуйан аҕалан, киллэрэн адарай орон үөһэ уурдум.

Хотоммут сыбаҕын эрдэ сыбаан бүтэрэн, күн арҕаа тыа үрдүнэн өссө да үөһэ тэмтэйэн турара…

– Хайа тоом, эмиэ таас хомуйбуккун дуу? – эбээ саҥа оттуллан күөдьүйэн күүһүн-уоҕун ылбыт сирэй оһоҕор сыраллан, сүүһүн көлөһүнэ бычыгыраан тахсыбыт, сырдык от күөҕэ сиидэс былаатын баһыттан сүөрэн санныгар иилиммит.

– Хомуйан, көрүүй эбээ, дьикти тааһы буллум, – халтаҥ сонум сиэбиттэн, сибилигин кэлээри эрэ олорон булбут, үүт-үкчү сэксэгэр бытыктаах саха оҕонньоро мичээрдээн мыттыйан олорорун курдук моһуоннаах «киһи төбөтө» тааһы ылан эбэбэр көрдөрөбүн. Эбэм күөрчэҕин ытыйарын тохтотон, тоҕо эрэ, икки илиитин хотоҥҥо кэтэр ырбаахытын эҥэлэйигэр соттон баран, мин булумньубун кыҥнаҥныы-кыҥнаҥныы көрдө:

– Һэ дьэ, айылҕа айар да буолар эбит, тоҕо бэрдэй, били мин киһибэр дылы буолан, – эбэм сирэйэ-хараҕа туран, булумньуну чахчы улаханнык сэҥээрдэ. – Тоҕо бэрдэй маарынныыра… маарынныыра да диэн буолуо дуо, хата, үүт-үкчү дии, – эбэм миигин көрбөхтөөн ыла-ыла «киһи төбөтө» тааһы хат сүрдээҕин болҕойон кыҥастаста, онтон, хайдах эрэ уларыйан хаалбыт куолаһынан: – Оҕом, Аанам барахсан, хата маны миэхэ биэр, – диэтэ.

Мин дьикти тааһы булбуппунааҕар, эбэбин итиччэ айылаах үөрдүбүппүттэн олус үөрдүм уонна билиэх-көрүөх санаам батарбакка:

– Эбээ, «мин киһим» диэн кими этэҕиний? – диэн ыйыттым.

Эмээхсин тааһы тойон эрбэҕинэн сотон болоордубут буору өссө ыраастаата:

– Муннун көр… һи-һи… иэдэһин көр… дьэ дьикти, Кудугуй Кудугуйунан, Борокуоппай хата илэ бэйэтэ, – диэтэ, онтон эргим-ургум тутан өссө да көрбөхтүү түһэн баран: – Эһэҕитигэр майгынныыр киһи сэбэрэтин айылҕа барахсан ойуулаабыт, – диэн эбэн эттэ.

Мин Кудугуй Борокуоппайы харахтаабатах киһим, туспа сиргэ, атын нэһилиэккэ олорон хантан көрүөмүй, күһүн туутун сүгэн тахсан иһэн тэлгэһэтин күрүөтүн айаҕар охтоот да өлбүтүн туһунан эбэм кэпсээбититтэн эрэ билэрим.

Эмээхсин ытыһыгар сыһыаран тутан турар тааһын, ойоҕолуу туран көрө-көрө, испэр «эбэм кэргэнэ Борокуоппай дьүһүнэ бу тааска ойууламмыт киһи моһуонугар майгыннаан эрдэҕэ» диэн, өйбөр Кудугуй оҕонньор мөссүөнүн оҥорон көрөбүн: үүт-үкчү итинник сэбэрэлээх, ынах этэрбэстээх, сэҥийэтигэр сэксэгэр бытыктаах, туу сүгэһэрдээх саха оҕонньоро тиэтэйэ-саарайа хааман сэгэйэн иһэрэ харахтарбар бу көстөн кэлэр…

Киһи сирэйэ ойуулаах дьикти тааһы булбут күммүттэн эбэм кэргэнэ Кудугуй Борокуоппай хайдах дьүһүннээҕин билэр, урут көрбүт оҕонньорум курдук саныыр буолбутум. Айылҕаҕа киһи үөйбэтэҕин, ахтыбатаҕын, истибэтэҕин курдук араас эгэлгэ дьикти баар буолар. Ол онтон биирдэстэрэ – ити, мин булбут дьикти тааһым этэ…

Киэһэ үлэлэриттэн кэлбит дьонум киһи ытыһынааҕар эрэ оччугуй бүгүҥҥү булумньубун илииттэн-илиигэ уларсыһа сылдьан бэркэ сэҥээрэн көрбүттэрэ. Бэл аҕыйах саҥалаах, кыраны баардылаан сэҥээрбэт майгылаах Улахан Баһылай тааһы икки тарбаҕынан тутан, хараҕыттан сэмээр тэйитэ-тэйитэ, хаастарын түрдэһиннэрэ-түрдэһиннэрэ одууласпыта, айылҕа чочуйбут ойуутун улаханнык дьиктиргээбитин туоһута:

– Һы!.. – диэбитэ.

…Сирэй оһох тигинэччи оттулунна, сырдык-хараҥа былдьаһыыта буолан дьиэ иһэ боруорсуйа быһыытыйбыта хат сырдыы түстэ. Настааччыйа алаадьылаары тимир кытыйаҕа модороон уктаах хатыҥ лаппаакынан тиэстэ охсон либиргэтэр.

Мин күүһүн ылан бачыгыраччы умайа турар уоппар мас үөнэ тэһитэ сиэн онон-манан эрийэ-буруйа ойуулаабыт дьөлөҕөстөөх, хаппыт хардаҕастары эбии уурталаан биэрдим. Сотору-сотору саһан сыппыт мас үөнүн уот сиэн пуус-чуус гыннарар, ол быыһыгар лаҕыай курдук буола ньалҕарыйбыт дабархайтан күөдьүйэн уот эмискэ үлүгэр күлүбүрэйэр, кытарбыт чохтор кыырайа ыстаҥалаан суоруу муостаҕа түһэн тэйиэккэлэһэллэр…

Эр дьон ыалбыт Намыынап оҥорор атын сыарҕатын көрөөрү таҕыстылар, сээкэйи баллыгыраһан сэргэхсийээри да гынан эрдэхтэрэ. Быралгы Маарыйата уолун Ыстапаан халтаҥ сонун абырахтыыр…

Сотору сирэй оһох чоҕуран, үс атахтаах таҕаан үөһэ ууруллубут чугуун хобордоох сылыйан, Настаа кыыймыт арыыны кутан, кытахтаах убаҕас тиэстэтиттэн хатыҥ хамыйаҕынан баһан ыла-ыла алаадьылаан сырдьыгынатта, сонно тута нэчимиэн бурдук алаадьытын минньигэс сыта дьиэ иһин тунуйан кэбистэ.

Настаа икки хобордоох алаадьыны буһара охсон үсүһүн кутан эрдэҕинэ тастан Быралгы харбыалаһан киирдэ:

– Арҕаа аартык саҕатыттан икки аттаах киһи тэптэрэн иһэллэр, – диэн саҥалаах буолла.

– Кимнээхтэрбитий ол? – Маарыйа сонун абырахтаан бүтэн, иннэтин сабын тииһинэн ыстаан быһарын быыһыгар ыйытар.

– Мин билэр үһүбүн дуо… туох эрэ улахан соруктаах дьоннор быһыылаах, ыксаллара-тиэтэллэрэ сүрдээх, кыра сорук аайы итиччэ сүүртэхтэрэй, – Быралгы этэрбэһигэр кэлэн түһэн тэйбит кыһыл чоҕу, туох эрэ диэн ботугураат, төттөрү уокка быраҕар.

Эбээ уу баһар далаһа ыксатыгар үргээн хатара уурбут «таппатын кулгааҕын» хомуйан тахсаары үөскэ киирбитинэн, туохха эрэ тардылынна быһыылаах, уһаата. «Таппа кулгааҕын» эмп гынар.

Маарыйа биһикки таска тахсан көрбүппүт, аттаах дьон отой да суохтар, арай, Ыстапааннаах Баһыычаан талах аттарын миинэн, «соноҕосторун» кутуругунан хаппыт буору өрө өрүкүтэн, арҕаа аартыктан тахсан, торҕо көтүүнэн ойутан иһэллэр эбит.

– Уу, хара сордоох, кэм кини ыаспайа, албына баппата, – Маарыйа кэргэнин Быралгыны мөҕүттэр.

Мин күлэн ылабын:

– Бу дьону эппит буолбат дуо, – диибин.

Кыра уолаттар атара сэлиинэн кэлэн бүтэй ааныгар тэһииннэрин күүскэ тардан хорус гыннардылар.

– Тынньаһа-һаа!.. – диэн Баһыычаан «ата» кистээн дьырылатар.

– Тпруу-тпруу!.. – Ыстапаан уйуһуйан кэлбит «атын» уоскутар.

Бу кэмҥэ Намыынаптаахха барбыт Баһылайдаах хоспох кэнниттэн тахсан иһэллэрэ көһүннэ.

– Буору-сыыһы өрүкүтэн, таҥаскытын-сапкытын киртитэн, ыа дьэ… – Маарыйа оҕолору сэмэлиир.

– Бу ат сыһыйбат дии ийээ… – Ыстапаан талах ата быһыыта холуһун үҥсэр.

– Һэ… – Маарыйа ити ыккардыгар сымныы охсубут куолаһынан: – Чэ киириҥ дьиэҕитигэр, билигин аһыахпыт, аһыыр кэмҥэ эмиэ ханна эрэ баран сүтэн хаалаайаҕыт, – диир.

– Сыллыыр өтөҕүн бэтэрээ тыатыгар Огдооччуйа иһэр, – Ыстапаан муҥунан сүүрэн кэлбит оҕо аҕылаан эппэҥниирин быыһыгар, сибилигин көрбүт сонунун кэпсиир.

– Туох иһэр даа?.. – Кыра Баһылай кэлэн уол саҥатын өйдөөн истибэккэ ыйытар.

– Иһэр, ол ойуур кэтэҕэр, билигин көстүөҕэ көрөөрүҥ эрэ, – Ыстапаан оол курдук, хайыы-сах, сэбирдэхтэрэ суйдаммыт сабаҕа үөттэр диэки ыйа-ыйа, атаҕын төбөтүгэр өндөйө-өндөйө көрбөхтүүр. Баһыычаан буоллаҕына «атын» тэһиинин күрүө тоһоҕотугар туомтуу баайар. Улахан Баһылай уолаттары туомтуу баайарга үөрэтэн турар. Онон Ыстапааннаах көнтөс, ситии, атын да тирбэҕэ, сэбэһэ быа-туһах сытарын түбэһэ көрдүлэр да түмэн иһэллэр. Онно көр, манна көр – барыта туомтуу баайыы…

Арҕаа тыа кэтэҕэр киириэхчэ буолбут күһүҥҥү күн уотун толбоно, сыбаҕа суох дьиэ эркинигэр түспүтэ ураты дьиктитик кытара кыыһан ойууланан турара…

Киэһээҥҥи сөрүүн халтаҥ таҥастаах киһи этин-сиинин сааһын хаба ортотунан киирэн дьагдьатара. Ээй сирдэр, маардар, толооттор үрдүлэринэн сиик көтөн сыыйыллан тахсан тунаҕыра туманныран эрэрэ, сыһыы, хонуу дьэҥкир хоруоҥка таммаҕынан симэнэн силбигирэ охсубута, эбэ диэкиттэн ып-ыраас уу ньамаҕын сыта кэлэрэ…

Сотору маҥан былаатын бастыҥалыы бааммыт Огдооччуйа, арыы үөттэр быыстарынан элэҥнээн, тиэтэйэ-саарайа харбыалаһан иһэрэ көһүннэ. Бу кэмҥэ үөстэн эбэм «таппатын кулгааҕын» икки илиитигэр бобо тутан таҕыста. Күөлгэ киирсэ сылдьыбыт Маанчык Огдооччуйа киэҥ-киэҥник хардыылаан, тиэтэйэ-саарайа хааман татыахайданан иһэрин көрөн үргүлдьү сүүрэн ааста. Ыт эмискэ субурус гыммытыгар хотон сиксигэр тураҥ үрдүгэр түүрүллэн сыппыт Кыраһа кэнниттэн ойон иһэн тохтоото, уҥа атаҕын өрө көтөҕөн туран уһуктаах кулгаахтарын эрилиҥнэтэн тула-мала көрүөлэннэ, онтон «хайа бу туох буолан үмүөрүстүгүт» диэбиттии, эккэлии-эккэлии биһиэхэ кэллэ.

– Ээ, Кыраһа… Кыраһа-аа… – ыппын сүүһүттэн имэрийэбин. Кыра Баһылай Кыраһа сиһин туппахтаан көрөн баран:

– Обургу, мөскөйөн дьэ уойа сатаабыт… – диир, ытын көп кутуругун төрдүттэн бобо тутан төбөтүн диэки сыыйа тардар, кулгаахтарын төбөтүн убахтыыр. Иччитэ хас имэрийдэҕин аайы Кыраһа харахтарын симэн ылар, таптатан таалан турар. – Аны күһүҥҥү сырыы-сылба сыаҕын баҕас сотору симэлитиэҕэ, онуоха диэри дьэ сырыт, – диэн Баһылай ытын кытта кэпсэтэр. Кыраһа икки илин атахтарын усталыы быраҕан, кэдэйэ-кэдэйэ тыыллаҥнаан ылар.

Огдооччуйа бу кэлэн иһэн Тыллаах көлүйэ толоонун уҥуор оҕолоох эһэ дулҕа быыһын уутун чаллырҕаччы кэһэн тахсан барбытын көрбүт. «Сүгүллэҥнээн түһэн дьэ сүрдээх күтүр… Хата анаҕаһа түбэһэ көрбөтө ээ… Һуу, иэдээн…» – дии-дии кириэстэнэн сапсыммахтыыр.

– Баччатааҕы эһэттэн куттанаҕын дуо, – диир Быралгы.

– Ыннаа-ак!.. Эн куттаммат инигин… – Огдооччуйа сирэйэ-хараҕа турбута билигин да ааспакка туран, былаатынан сүүһүн көлөһүнүн соттор.

Дьиэҕэ киирэн, күө-дьаа буолан, сээкэйи кэпсэтэ-кэпсэтэ, наҕылыччы аһаатыбыт. Настаа киһи-киһи аайы тус-туһунан, ирээт-ирээт, нэлэгэрдэргэ уурталаабыт алаадьытын сиэтибит.

– Бүтэйгит тутуута бүппүт буоллаҕына сарсыҥҥыттан Маҥан Халдьаайы хотонун тутуутугар бараҕыт, Өксөөн «түмүктээтилэр да кэллиннэр…» – диэн илдьиттээтэ.

Кыра Баһылай быһа тардыбыт, саһарчы буспут алаадьытын биилкэнэн батары анньан, чөҥөйдөөх, ууллубут ынах арыытыгар уймуур:

– Бэйэлэрэ ол хотоннорун төһө гынтарый? – диэн Огдооччуйаттан ыйытар.

– Быркылаах уонна Уолбут хотонун өрөмүөнүгэр сылдьаннар уһаан-тэнийэн хааллылар, аҥаардас Маҥан Халдьаайы хотонугар үлэлээбиттэрэ буоллар бүтэриэх да этилэр.

– Саҥа оһохторун тутан бүтэрбиттэр дуу? – аҥаарыгар диэри дьоройбут нуучча оһоҕун көрбүппүн санаан ыйытабын.

– Бүтэрэн…

Настааччыйа, холкуос кииниттэн кэлбит киһи, сонунун салгыы кэпсиир:

– Өксөөн Оһохчут Кууһуматтан тыһыынча кирпииччэни харчытыгар атыылаһан ылан дьиэтигэр саҥа оһох туттаран хата бүтэрбит, бэҕэһээҥІиттэн кыра-кыралаан оттубуттар, маҥнай утаа эрэ буруолаан баран уурайбыт, онон дьэ саҥа, сонун оһохтоох дьиэҕэ барабыт, – диир.

Эбэм Огдооччуйа сонунун истэн:

– Бу да кыыс, оһох туттарыам диэн үнүр кэлэ сылдьан тугу да саҥарбат этэ ээ. Бэйэтин оһоҕун хайаабытый? – диир.

– Сирэй оһоҕун состуохтуун көтүртэрбит, ол оннугар бурутуулаах билиитэ оһоҕу туттарбыт. Кууһума бэспиэччиктиин баҕастыын түөрэтин бэйэтэ оҥорор эбит.

Улахан Баһылай саҥа, сонун тылы истэн:

– Бэспиэччигэ диэн ол туохпутуй? – диир.

– Оһох тутуллуон иннинэ, аан маҥнай, бэспиэччик диэни оҥороллор, дьиэ акылаатыгар майгынныыр, лүөскэлэнэр эҥин, үүт-үкчү уу болуотун курдук, – Огдооччуйа хайдах сатанарынан өйдөтөр, быһаарар.

– Дьикти эбит… лүөскэлэнэр буола-буола, төһө бэрт оһох эбитэ буолла.

– Нуучча билиитэ оһоҕо үчүгэй-үчүгэй, бэл улахан тымныыга, киэһэ отуннаххына сарсыардааҥҥа диэри дьиэ сылааһын букатын тутан турар, – Кыра Баһылай, «киэҥ сирдэринэн» тэлэһийэн сылдьыбыт киһи, бурутуулаах саҥа оһоҕу «уу иһэ-иһэ хайгыыр». – Оттук маскар эҥин дьэ абыранаҕын, ол оһоҕуҥ бэрт кэмчи аһылыктаах, бэл бургунас ынах муоһа булгу барар будулҕаныгар, кыһын ахсынньы, тохсунньу аам-даам түркүнүгэр, өскөтүн биһиги сирэй оһохпутугар оҕус чохчойо-чохчойо тардар бүтүн сыарҕа маһы хаалаан тааҕы-таах үрдэрэн кэбиһэр эбит буоллахпытына, нуучча оһоҕор ол маһы хас да күн оттуоххун сөп.

– Ама дуу?.. – диир Быралгы.

– Буолуо ээ… – эбээ соччо ахсарбатахтыы саҥарар, кини санаатыгар сааһын тухары доҕор оҥостубут сирэй оһоҕуттан ордук үтүө оһох суохха дылы.

Ыстапааннаах Баһыычаан Огдооччуйа сонунун сэҥээрэн истэллэр, кинилэр эмиэ саҥа оһох хайдаҕын билбэттэр, өйдөрүгэр араастаан ойуулаан, оҥорон көрөллөр быһыылаах. Арай кыра киһи Биэрэ хайа да сонуну сэҥээрбэт, киниэхэ анаан оҥоһуллубут үрдүк атахтаах, остуоллаах талах олоппоско олорон, сэҥийэтин анныгар ууран биэрбит быычыкаан чөҥөйдөөх арыыларыгар ийэтэ быһыта тыыппыт алаадьытын уймаан, тулатыгар баары барытын таһыччы умнан, бэрт минньигэстик аһаан ньалҕаарытар. Ирээт алаадьытын сиэн бүтэрэр, онтон мыс курдук тарбахтарын уунан остуолтан ыла сатаан ынчыктаһар, нэлэгэрдээх алаадьыга кыайан тиийбэккэ ис-иһиттэн үөһэ тыынар, ону көрөн ийэтэ бүтүн алаадьыны биэрэр, төбөтүн оройуттан сыллаан ылар.

Быралгы ким хайа иннинэ аһаан бүтэн, хамсатыгар табах симтэн, сыпсыынан кытарбыт чоҕу ытыртаран ылан уматтан хойуу буруону өрө унаарытар. Ытыллан тахсыбыт табах буруотун сороҕун сирэй оһох эҕирийэн ураа устун таска утаарар, сороҕо дьиэ иһигэр тараадыйа сыыйыллар. Быралгы холумтан иннигэр талах олоппоско аргынньахтаан, тугу эрэ ырааҕы-киэҥи санаабыттыы туттан, дьоһумсуйан олорон:

– Сайыммыт аастаҕа түргэнин, аны кыстык түбүгэ, – диир.

– Ынараттан, Айдаҥтан сылдьабыт буо? – Кыра Баһылай саҥата суох олоруохтааҕар ыйытар.

– Онтон буолбакка… Ыһык бэлэмниир эбиппит, таһырдьаа оһоҕу оттон собо үөлүүһүкпүт, бу бурдугу эмиэ тугун хаһаанан, – Маарыйа муннукка суоруна анныгар турар, көп түгэҕэр эрэ хаалбыт, нэчимиэн туораахтаах чабычаҕын уҥа-хаҥас сиксийэн көрөр…

* * *

Нөҥүө күнүгэр икки оҕуспутун көлүйэн, «эрдэ сылла таһаҕас көҕүрэтэ» диэн ааттаан, син биир сотору көһүөхтээх дьон быһыытынан, сээкэй малы-салы тиэнэн Айдаҥнаатыбыт. Улахан Баһылай өтөҕөр хаалла.

Халлаан былытырбыт, лаппа сөрүүн, хотуттан кыра тыаллаах, дөрүн-дөрүн кырыа кыһын илдьитэ хаар кыыдамнаан ыла-ыла тохтуур. Настаа биһикки оҕустарбытын мииннибит, эр дьон сатыылаатылар. Хааман иһэрдээҕэр оҕус үөһэ олордоххо тыала ордук биллэргэ, курдары охсорго дылы.

Маҥан Халдьаайы өтөҕөр Баһылайдаах хааллылар, сыарҕаҕа уурбут сүгэлэрин, эрбиилэрин, тимир күрдьэхтэрин ылар кэмнэригэр мин сиргэ ыстанан түһэн көһүйэ охсубут атахтарбын хамсатан, имитэн биэрдим. Настааччыйа Ньалтааскытын үөһэ олорор.

Өтөххө дьоннор бааллар. Айан суола ыанньыксыттар олорор саҥа тутуллубут ампаар дьиэлэрин ыксатынан ааһар. Үрдэ кээһиллэн бүппүт, муостата тэлгэтиллибит хотонноро тэйиччи соҕус, тыа диэки. Хас да эр киһи, эмиэ да дьахталлар, ис өттө ураанньыктыы суоруллубут модьу-таҕа хотоннорун эркинин кэккэлэтэ сылдьаллар. Хотон тыа өттүнээҕи эркинэ туран бүппүт, үөс эҥээрэ аҥаардаспыт. Баһылайдааҕы көрөн үлэлии сылдьыбыт дьон биир сиргэ үмүөрүстүлэр, хатырыктана илик бэрэбинэлэргэ үтүлүктэрин быраҕан сорохтор олордулар, сэрэйдэххэ сэһэргэһэрдии, табахтыырдыы оҥоһуннулар быһыылаах… Биһиги ааһа турдубут, Арыылаах эбэ мантан чугас…

Эбээлээх дьиэлэрин тэлгэһэтин боотулуу бүтэйин аанын аһан, сыарҕалаах оҕустарбытын искэ киллэрэн, бурҕалдьыларын булгуталаан, тиэргэн иһигэр ыыталаан кэбистибит. Сайын охсуллубатах тэлгэһэ иһэ, хагдарыйбыт да буоллар, оҕус мэччийэригэр баҕас ото дэлэй. Дэҥ-дуҥ ат хаайаллар эбит, онно-манна сылгы саҥатык саахтара ыһыллыбыттар. Бүтэйбит аанын саптыбыт.

Мин дьонум бу Айдаҥнааҕы ампаар дьиэлэригэр отой сылдьа иликпин, ис бараанын көрбөтөҕүм, онон барыта сонун. Айдаҥҥа биирдэ эмит, дэҥ кэлэн бардахпына наар Өксөөҥҥө тохтуурум, эбээ дьиэтин көннөрү таһынан эрэ көрөн ааһарым. Ыраахтан одууластахха ортоһуор дьиэ курдук этэ да, бүтэй иһигэр киирэн ыксатыгар кэллэххэ икки өттө суоруулаах, тиит мас үтүөтүнэн тутуллубут лаппа улахан дьиэ эбит. Баһылайдаах, уус муҥутаан, бэйэлэрэ туппуттар үһү. Эриэ-дэхси, көбүс-көнө, уурбут-туппут курдук, «элиэлээх», ыксары кыбытыы ньэмиэскэй муннуктара, бэл сүгэ да биитин суола көстүбэтинии тупсаҕай кыладыйыылаахтар, кичэйэн аҕай ыпсарбыттар. Дьиэ үрдүн халыҥ буоругар сыыс от хойуутук үүммүтэ хас эмэ сылы быһа лаҥхарбыт. Иккилии хос араамалаах таас түннүктэр Мундулуҥда дьиэтин түннүгүнээҕэр улахаттар.

Моойторук олуктаах урут Баһылайдаах Арыылаах күөлүттэн көһөрөн аҕалбыт ампаардара, сайыҥҥы ас астыыр туруорбах балаҕан, титирик хоспох, бабаарыналаах уҥучах, хотон бааллар; күрүө-хаһаа, кыбыы, дал – барыта сэнэх, орун оннугар. Илининэн ааннаах дьиэ иннигэр, арыый кырыыбалыы, Ылдьаалаах туруорбут, баһын диэкинэн биир сиринэн куоһаахтаах, модьу, тиит сэргэлэрэ дьоройон турар.

Балаҕан таһа үлтү тэпсиллибит, орох орҕочуйар, арааһата оһох тутааччы төттөрү-таары аараабыт суола-ииһэ быһыылаах; халҕан уҥа өттүгэр, эркиҥҥэ сыһыары, сиик ылбатын уонна бөҕөргөөтүн диэн уматыллыбыт кытархай өҥнөөх Оһохчут Кууһума туппут оһоҕуттан ордубут кирпииччэлэрин кыстаабыт.

Дьиэ аана оргуһуох баттатыктаах. Эбэм аах Мундулуҥдаҕа олорбуттарын тухары Айдаҥнааҕы ампаар дьиэлэрэ, киһи суоҕун туоһута, аҥаардас баттык мас эрэ манабыллаах турбут. Боруок анна хаптаһын үктэллээх, атахха сааллыбыт аан чарапчытын үрдэ тураҥ ыһыылаах.

Хара өҥнөөх ынах тириитинэн бүрүллүбүт халҕан иэччэҕин хаачыгыр гына арыйан искэ киирбиппит – дьиэ иһэ сып-сылааһынан илгийэ көрүстэ. Өксөөн оһоҕун бу сарсыарда отто сылдьыбыт. Сирэй оһоххо холоотоххо бэрт кыараҕас айахтаах саҥа оһох уйатын бүөлээбит чугуун аан дьөлөҕөстөрүн быыһынан кыһыл чохтор кылахаччыйан көстөллөр. Харахпыт билиитэ оһохтон арахпат. Настаа нуучча оһоҕун урут харахтыы илик, эргийэ хаама сылдьан бэркэ дьиктиргээн одуулаһар, онтон иннигэр кэлэн өрбөх үтүлүктээх илиитинэн оһох айаҕын аанын тутааҕыттан ылан арыйан иһин кыҥастаһар:

– Айахпыт, оҥойон түһэн, эчи кыараҕаһын, отой да хабыс-хараҥа буолсу буолбат дуо, саатар бачча эрэ бэйэлээх аата, эбиитин сабыыланан хайаан, – дии-дии оһоҕун аанын сабан кэбиһэр.

– Кыраһыын лаампата дьиэ иһин сырдатыа буоллаҕа, – диибин.

– Дээ… – Настааччыйа кэм да оһоҕун көрөр-истэр. – Багдайан түһэн улахана да бэрт эбит…

Бу туран мин дьиэ иһин сыныйан көрдүм: оһох тастан киирдэххэ уҥа илии муннук диэки турар, хаҥас эркин икки түннүктээх, олор ыккардыларынан орон устатын саҕа хаптаһын собуруокка усталыы кэлбит. Арҕаа эркин икки түннүктээх, хоту эҥээрэ биир түннүктээх, онон дьиэ иһигэр сырдык баҕас хото киирэр эбит. Түөрт атахтаах кыра остуолу кытта хатан саахынаан хаалбыт икки талах олоппостон ураты, киһи хараҕа иҥниэх, хатаныах туох да мал-сал суох, сээкэйдээхтэрин барытын Мундулуҥдаҕа илдьэ барбыттар. Дьиэ муннуктара уонна өһүөлэр хоннохторо ооҕуй ситиминэн, быыл илбиргэһинэн ойууланан тураллар.

– Уу сылытабыт дуо? – Настааччыйаттан ыйытабын.

– Сылытан…

– Оһохпутун оттобут дуо?..

Настааччыйа оһох айаҕын анныгар биир көтөх хардаҕас сытарын көрөр, мунаахсыйар:

– Наһаа оргуйан хаалыа, онто да суох сөптөөҕүн үрэн кэбиспит, күтүр кырдьык да суоһа сүрдээх быһыылаах… Таһараа, сирэй оһоҕу оттон онно сылытыахха.

– Чэ, оччоҕо инньэ гыныахха…

Таска тахсан, балаҕаҥҥа киирэн, адарай ороҥҥо умса ууруллан турар икки тимир солууру кытта ыаҕастары ылан, оргуһуохтарбытын тутан уу баһа киирдибит. Урут бу сиргэ уу баспатах киһи ханан далаһаланалларын билбэппин, онон Настаабын батыстым. Дэриэбинэ турар сирэ – үрдүк кырдал. Айдаҥ диэн көлүйэ күөл, оол курдук, уута дьирибинээн көстөр, оттон Арыылаах эбэ барахсан тиит арыытыныын бу нэлэһийэ сытар. Дэриэбинэни ол көстөр Айдаҥ көлүйэ аатынан ааттаабыттар. Дьиҥинэн сурукка, дьыалаҕа-куолуга киирэринэн – Иккис Тоҕус дэнэр, ол эрэн ким да итинник ааттаабат, наар «Айдаҥ дэриэбинэтэ, Айдаҥ ыаллара» эрэ дииллэр.

Далаһа соччо ырааҕа суох эбит, чиҥ-чаҥ, бигэ-таҕа оҥоһуулаах. Мундулуҥда өтөҕүттэн күөлбүтүгэр киирэн уу бастарбытынааҕар эрэ арыый тэйиччи. Айдаҥ ыаллара сайыҥҥы өттүгэр икки сиринэн ууланан олороллор эбит: улахан эбэттэн бэйэтиттэн уонна күөлтэн тахсар от үрэхтэн. Настаа кэпсииринэн, үрэх уута сүрдээх дириҥ, анна бадараан, чорооҕу астахха бара турар суптураа үһү. Үрэҕи туора ат, оҕус сыарҕалыын тахсар улахан күргэлээх. Сайын күргэҕэ олорон, ып-ыраас чылыгырас сүүрүктээх дьэп-дьэҥкир ууга дьахталлар таҥас сууналлар…