Текст книги "Ийэм кэпсиир… (2 чааһа)"

Таалай убайын үтүктэн талах уунан ылаары оҕус үрдүттэн сууллан түһэ сыста, сүрэҕэ бэбигирээтэ быһыылаах эрээри, онтун биллэримээри, сымыйанан күлбүтэ эҥин буолла, ол эрэн кыра уол обургу хадаар, өчөс майгылаах муҥутаан, иккистээн нэмийэн лабаа тоһуттан чыпчырхайын булунна…

Ынаабы көлүйэтин ойоҕолуу ааһан эрдэхпитинэ (өрдөөҕүтэ хаһан эрэ уот сиэбит сирэ) уот быһытын тыа өттүгэр аҥаардастыы үүммүт эркин курдук хойуу ычыкын кэтэҕиттэн, бэйэлэрэ-бэйэлэринэн буолбут улар оҕолоро көтөн күпсүйэн тахсан, киһиттэн тэһииркээбэккэ, бэрт чугас, тиит мутугун аайы сохсос гына олортоотулар. Инники испит оҕус атаҕын анныттан көтөрдөр тилигирэспиттэриттэн сиргэнэн туора ойбутугар, халлаан диэки хантайан хантаарыҥныы испит Килэки икки атаҕа адаарыс гынан хаалла, хата маладьыаһыҥ оҕуһун дөрөтүн ыһыктыбата, сымнаҕас, көпсөҥнүү сытар муохтаах сиргэ сууллан тугун да өлөрбөтө. Оҕус туора-маары ойуоккалыах курдук гынан иһэн тохтоото, өттүгэстээн сытар иччитин «пуус» гына тыына-тыына одууласта. Биһиги Ураанньыбыт кэм холку эбит, соһуйбута буолан туора ыстаммата, ол эрэн эмискэ хорус гына тохтоон, өрө чолойон, харахтарын кэҥэтэн «бу туох буолла оҕолор» диэбиттии бөлтөөрүччү көрөн дээдэйэн турда. Таалай, убайа оҕустан сууллан түөрт лабаата адаарыйбытын көрөн, күлэн быара суох:

– Уу-һу-һу-һуу… – дии-дии оҕуһун арҕаһыгар умса түһэ сытар… Килэки тугун да эчэппэтэҕин көрөн баран мин эмиэ сонньуйан, устунан күлэн ылабын. Килэки Ньалтааскытын сыарҕалаах сырыттаҕына аралыгар үктэнэн, оттон көннөрүтүгэр аҥхалаат сиргэ аҕалан туруоран баран биирдэ эрэ миинэр. Ньалтааскы Ураанньыга холоотоххо отой таһы-быһа улахан, сүүнэ оҕус.

От кэбиһэ баран иһэр дьону соһуталаан «ууга-уокка» түһэрбит улардар үксүлэрэ эрдэҕэстэр эбиттэр, икки дуу, үс дуу харалаахтар. Бары үтүктүспүт курдук биһиги диэки кэннилэринэн олорон, кутуруктарын тэрбэтэн, уһун моонньуларын эрийэ тутан, кыҥнаҥныы-кыҥнаҥныы көрбөхтүүллэр. Хас да улар тэһииркээн, олорбут лабааларыттан күүскэ тэбинэн, көтөн тиийэн чугас соҕус атын тииттэргэ тыастаах аҕайдык тилигирэһэн хатаннылар. Килэки сууллан түспүт абатыгар хаппыт мутугу ылан арыый да бэттэх чөрбөйөн олорор хара улары быраҕан кыыратан көрдө да, маһа тиийдэ эрээри туора сиринэн ааста, улар көтөн күпсүйдэ. «Таба бырахпыта буоллар хайыа эрэ эбитэ буолла, ол эрэн ити мутук аайы туох да буолбат ини, арай кынатын тоһуттаҕына…» дии саныыбын. Дьоммут бу мучумааннанан ылбыппытын көрбөтүлэр, тумус ойуур кэтэҕэр саҥалара иһиллэр, тугу эрэ кэпсэтэн ньамалаһаллар. Биһиги салгыы айаннаатыбыт. Чугас соҕус болбукта уктаах киэҥ толооҥҥо киирбиппит, биһигиттэн көппүт улардар толоон ортотугар абына-табына үүммүт тапарах тииттэр төбөлөрүгэр кынтаспыттар, лаппа тэйиччилэр, оҕустаах дьонтон дьаахханан биир-биир, оол курдук көстөр, алар тыа диэки көттүлэр…

Аара суолбутугар өрдөөҕүтэ оҕолор түгэҕэ тэстибит чабычаҕы дьээбэрэн үөт төбөтүгэр ыйаабыттара турар. Ити тэйгэйэн турар чабычахха кэллэхпитинэ – суолбут ортото. Иһит аттынан ааһан иһэн куруук хайабыт эрэ син биир «суолбут ортотугар кэллибит» диэн саҥа аллайар үгэстээхпит.

Халлаан эдьириэс-быдьырыас, уулаах-хаардаах, логлоруттаҕас былыттардаах. Күһүн кэлэн эрэр туоһута сарсыардааҥҥы салгын биллэ сөрүүдүйбүт, онно эбии субу-субу ил гынан ааһар курас тыаллаах, хамсаммакка оҕус үөһэ олорон иһэр буолан дьагдьайа быһыытыйдыбыт. Биир сиргэ оҕуспут баллайбыт илин туйаҕын силискэ тэбэн бүдүрүйэн, тобуктуу түһэн умса хоруйан ылбытыгар нэһиилэ өрүһүннүбүт. Көлөлөрбүт бэйэлэрэ да муостара адаарыйан түһэн киһи эрэ салла көрөр. Бу айылаах бөдөҥ-садаҥ, сүүнэ харамайдар муннуларын чурумчулатан, дөрөлөтөн, кыра оҕолорго бас бэринэн иһэллэрин санааммын сонньуйабын. Дьиҥинэн биһигини баҕас хайа баҕарар илгэн кэбиһээт көҥүл баран хаалыахтарын сөп этэ буоллаҕа, ону инньэ гыммакка, кыра иччилэрэ санаабыттарынан салайалларын улгумнук истэн, оҕустарбыт барахсаттар хааман даадаҥнаһаллар. Аҕыйах хаамыы инники иһэр Килэки көлөтө Ньалтааскы бөдөҥө-садаҥа, туох да диэбит иһин киһи хараҕын астыннарар оҕус, киэҥ-киэҥник хардыылаан модьу атахтарынан чиҥ-чиҥник үктэнэн хамсаннаҕын аайы: холун, буутун быччыҥнара, толору киэптээбит киппэ быһыыта-таһаата тус-туһунан сүгүллэҥнии, халыҥныы дьалкылдьыйар.

Ньалтааскы кутуругун өрө тиэрэн таһааран баран, убаҕас баҕайынан сыптарыйан уһуурдар, ону көрөн Таалай:

– Һуу, пахайкааммын даҕаны… – диэн үүт-үкчү ийэтэ Маарыйа сиргэннэҕинэ саҥа аллайарыныы сирэйин мырдыччы туттар. Килэки инитин саҥатын истэн кэннин хайыһан көрүөлэнэн ылар, онтон өрө хантайан талах чыычаахтара тиит мутугар кэчигирээн олороннор тугу эрэ тумсуларынан итигэстээн булумахтаһалларын кыҥастаһар… Оҕустар кус очоҕоһун курдук орҕочуйар ыллык суол кытыытыгар арыынан биспиккэ дылы ньалҕаарыйбыт сэлээппэлээх тэллэйдэр онно-манна үүнэн култаһан туралларын сииктээх силтэҕэр муннуларынан «бу тугуй» диэбиттии анньан көрөн сытырҕалыы-сытырҕалыы уобан ааһаллар, аа-дьуо сүрэҕэлдьээбит курдук алын сыҥаахтарын уҥа-хаҥас ханньаҥнатан ыстыы-ыстыы ыйыстан кулк гыннараллар.

Сарсыардааҥҥы тобурах бу эргин түспэккэ арыылаан ааспыт, уһуннук курааннаан хайыта хаппыт ыллык суол буора бэл сиигирбэтэх, оҕустар туйахтарын тыаһа биир кэм лабыргыыр. Мин бу иһэммин наар көлөлөрбүн хайгыыбын: түҥ былыргы дьыллар саҕаттан күн бүгүҥҥүгэ диэритин икки атахтаах үлэтигэр-хамнаһыгар төһөлөөх эрэ төһүү күүс буолан абыраатылар. Туохха барытыгар сэрэнэн-сэрбэнэн сылдьар сиэринэн көрөн-истэн, табан сырыттахха кинилэр наар туһаны эрэ аҕалар буоллахтара. Сыыһа-халты тутуннахха тугу этиэҥ баарай: көһүүн оҕуска кэйдэриэххэ да сөп, үлэҕэ-хамнаска алҕас туттан дэҥнэннэххэ, оһоллонноххо да көҥүл. Маарыйа эмээхсин: «Сылгы мөҕөн бырахтаҕына – сиэлигэр, кутуругар түһэрэн ылар; оҕус мөҕөн бырахтаҕына – муоһун, туйаҕын үрдүгэр түһэрэр…» – диэн биһигини оҕолору үөрэтэн-такайан, барыны-бары көрөн-истэн сылдьарбытыгар сүбэлиирэ.

Кытыан уктаах үрдүк кырдаллар, муох саба үүммүт күлүүкүбэлээх ээйдэр, дыргыл сыттаах сугун абаҕалаах толооттор хоннохторо-быттыктара барыта тымыр курдук тараадыйа, эрийэ-буруйа баран орҕочуйар ыллык суол. Биир ыллык иккис ыллыкка холбоһор, ол ыллык үһүскэ, аны атын ыллык дьурааланан иһэн, ханна да кэлбитэ-барбыта биллибэккэ, сүтэн-симэлийэн, оһон хаалар. Улахан Баһылай ону «халлаан дьонун ыллыктара» диэн ааттыыр.

Буспут болбукта аһа түһэн кураанах уктара, сэбирдэхтэрэ эрэ хоҥкуһан тураллар. Болбуктаны биир сөбүлээн сиэччи – баҕа харамай. Буһан ньолҕойон, аһа баттаан аллара намылыйан турар кэмигэр эмэн кэбиһэр албастаах үһү. Тииһэ суох харамай буспут, уулана сымнаабыт эрэ сир аһын сиэн эрдэҕэ. Мап-маҥан, сиикэй болбуктаны кирэ олорор баҕа суоҕа чуолкай…

Күүлэлээх күөлүн кэриитин саҕатынан кыйа үүнэр моонньоҕон аһа хараара буһан хойуутук ыйанан уктарыгар тэйгэһэн тураллар. Киһи таарыйдар эрэ сиргэ топ-топ тобугуруу түһэллэр. Омурҕан кэмигэр, быыс булан, бэйэтэ да чугас турар тыа саҕатыгар сүүрэн тахсан, буспут моонньоҕону тото сиибит. Уктарын анныгар төкүнүһэ сытар астара ордук минньигэс. Сир астарыттан биир ураты минньигэстэрэ дьэдьэн эмиэ, арыы-арыы, син астаммыт. Ардыгар киһи ахтатынан үрдүк дулҕа төбөтүгэр, хойуу сэбирдэххэ, окко саһа сатаан кирийбиккэ дылы, кытара буспут киис тиҥилэҕин, сэрэнэн илиибитинэн отун хаһыйан көрдөөн була-була үссэнэбит. Киис тиҥилэҕэ барахсан киһи айаҕын иһигэр ууллан хаалар ураты минньигэс амтаннаах. Сугун биһиги оттуур сирбититтэн тэйиччи, чиэски сиргэ үүнэр, онно барар солобут суох.

Ходуһабытыгар кэлэн оҕустарбытын аралларын иһигэр киллэртээн бурҕалдьыларын кэтэрдитэлээтибит. Сэп-сэбиргэл соһон, тардан үлэлии үөрүйэх көлөлөр хайа тутарбытынан улгумнар…

Күн аайы иккилии оту кэбиһэ-кэбиһэ биир оту түгэхтээн баран тахсабыт. Сорохпут наар охсууга сырытта…

Сотору күөлбүт ходуһата кыламаныгар диэри олоччу охсуллан бүтэн, аны бары саба түһэн, икки аҥы хайдыһан кэбистибит. Баһылайдаах оҕус киирбэт кэбирэх сирдээх суптураа, быһытыа бадарааннаах томторҕоноҕо биһигиттэн туспа сылдьан атырдьаҕынан сүктүлэр.

От маҥнай хадьымал баһыттан таһыллар буолан, бастакы кэрискэлэр бытааннык туолаллар, ол эрэн бугул биир-биир хомуллан окко чугаһаан истэҕин аайы хаас ууруллара түргэтиир. Хас кэрискэ иһэ туоллаҕын аайы, харса суох иһигэр быраҕаттаан томтотон баран дэлби тэпсиллэр, ол кэмҥэ кыдамаһыт тыын ылан сынньана түһэр.

Баһылайдаах да биһигиттэн хаалсыбаттар. Үһүөн кыраабыллаах сылдьан бугулларын оннун харбаналлар. Сииктээх сиргэ бастаах от өнөрдөөн үүнэн, харбааһын да соччо хаалбат. Ардыгар Огдооччуйа Кыра Баһылайдыын тэллэх баттаһа бугулламмыт биир субурҕал бугулун таһаллар, оччоҕо биирдэстэрэ сүгэн барбытын кэннэ, ол оннун биирдэрэ бүүрэ тардан ылан атын бугул оройугар ууран сүгэн барар, итинник хардары-таары харбаһаллар…

Үһүс Ыспааһап иннинэ бугулламмыт оппут хомуллан, кэбиһиллэн бүттэ. Күүлэлээхпитигэр барыта түөрт уонтан тахса оту кэбистибит.

Күүтэн, кэтэһэн турбукка дылы, үлэбитин түмүктээбиппит кэннэ хас да күнү быһа ардах түстэ. Маҥнай утаа дохсуннук курулатан баран кэлин иһирик ардахха кубулуйда. Халлаан диэки хантайан турдахха сирэйиҥ сыыйа-баайа, сэмээр сиигирэн барар. Кыра сиккиэр тыалга охсуллар иһирик ардах туман курдук хойуу кыырпаҕа уҥа-хаҥас биэтэҥнии оонньуур.

Аны күрүөлэрбитин тутуохтаахпыт, бастакы күн ардаҕа дохсуна бэрдиттэн тохтоотубут. Сарсыныгар сэллии-сэллии түһэр иһирик ардаҕы аахсыбакка Күүлэлээхпитигэр киирдибит.

От кэбиһэрбитигэр сэрэнэн тууран күрүө ойоҕоһугар муспут тоһоҕолорбутун, сиэрдийэлэрбитин барытын туһанабыт. Кэбиһэрбитигэр мэһэйдииллэрин иһин искээхтэр кытары тууруллаллар. Маҥнай маһа сулбуруйбатын диэн «уостаах» искээххэ бастакы сиэрдийэ кыбытыллар, онтон хардары-таары, кириэстии икки тоһоҕо анньыллар, ол үөһэ иккис онтон салгыы үһүс сиэрдийэ ууруллар – боотулу күрүө тутуута итинэн бүтэр.

Сорох от онно уу ылан ардыгар сытыйар, эбэтэр табыгаһа суох буолан атын сиргэ түгэхтэниллэр, оччоҕо күрүө уларыйар, туспа, үрдүк сиргэ көһөрүллэр. Быйыл сэрии саҕаланыаҕыттан от ордук үүммүт сайына, Баһылайдаах «хаһааҥҥытааҕар да элбэх от турда» дэһэллэр, онон хас да саҥа күрүөнү эбии туттубут.

Быралгы Хабырыыллыын кэрии кэтэҕэр тахсан сиэрдийэ кэртилэр. Мин Быралгыга, Килэки Хабырыылга мас үтүһэн көмөлөһөбүт.

Сир аһыттан хойут ситээччилэрэ – уулаах отон, кэлтэйдии, күн көрөр өттө кытара буһан эрэр. Аны, киһи дьиктиргиэх, күөл атын эҥээригэр букатын ууланыар диэри минньийэ буспут буолар. Сорох томторҕоноҕо ситэ буһа илик отон, биир кэм, дарабыынаны бөдөҥөтөн баран ыһан кэбиспит курдук. Угуттан сыыйа тардан тырылатан ылан айахпар уган ыстаан курдурҕатан иһэн, аһыыта бэрдин иһин сирэйбин мырдыччы туттан дьигиһис гынаат, тибиирэн кэбиһэбин. Хата кэрии аннынааҕы дулҕа төбөтүгэр хоҥкуйа үүммүт киис тиҥилэҕин баһаамы булан сиэтим. Ытыспар толору тоноон баран айахпар харса суох биирдэ уган, эмэ-эмэ, ыстыы-ыстыы ыйыстабын, минньигэһэ эриэхсит…

Иһирик самыыр сэллии-сэллии талбаара түһэр, ардыгар отой быыл курдук эрэ буолан нуоҕайар. Биллибэтинэн-көстүбэтинэн сэмээр да түстэр киһи таҥаһын сыыйа-баайа сиигирдэр, сытытар. Силбиктэн ыстааным буутугар диэри хараара илийдэ, эмчиирэм эгэ ордуо дуо – ньаппаччы, хоҥньоччу барда…

Төбөлөрүгэр эрэ мутуктаах, сиэрдийэ буолар көнө дьулугурас титириктэр, дьэбиннирбит аан иэччэҕинии кыычыгыраабытынан, лабааларын куоҕаҥнаппытынан аргыыйкаан сиргэ тиийэн бурал гына түһэллэр.

– Сэрэн, мас төрдө тэбиэ! – Быралгы саҥа аллайар. Иккиэн тэҥҥэ тэйэн биэрэбит. Тиит мас суулларыгар сороҕор эндирдии сытар окко-маска тэптиргэлэнэн өрө баһар. Охторо-охторо утары мутугун суллаан, сөп-сөп гына, оҕус тардарынан көрөн мунньабыт. Мин кыра чохороон сүгэбинэн мутук суллуубун, сүгэм сытыы биитэ хойуу мутукчалаах лабааҕа таарыллан лыҥкыныы тыаһыыр.

Хабырыыллаах Килэки биһигиттэн тэйиччи соҕус сылдьаллар. Дьабадьы сүгэтин тыаһа табыргыыра иһиллэр. Ойуурбут арыы-арыы ыт мунна баппат ычыкын булкаастаах буолан көстүбэттэр, дөрүн-дөрүн кэпсэтэн ньамалаһар саҥалара эрэ иһиллэр.

Настаалаах Огдооччуйа сыарҕалаах оҕустарын эр-биир сиэтэн үөскэ сиэрдийэ таһаллар. Сыарҕа ортоку ылаҕар маһы туора баайан ол үөһэ ууран тиэйэбит, аны сиэрдийэ төрүт өттө хайаан да оҕус диэки буолар, оччоҕуна ыйааһына сыарҕаны баттаан сулбуруйан, түһэн хаалбат. Огдооччуйа сылгы сиэлиттэн хатыллыбыт үс үөстээх эриэн өтүүнэн ыксары тардан баайан кэбиһэр. Төһө бөдөҥүттэн, уһунуттан көрөн, ортотунан алталыы-сэттэлии сиэрдийэни хас кэлиилэрин аайы тиэнэн бара тураллар. Оҕустар сыарҕаларын сиртэн хоҥнороллоругар умса түһэн дьүккүҥнэһэллэр. Сыарҕалар субу аҕай ыһыллан хаалыах айылаах кыычыгырыыллар, хаачыгырыыллар. Сиэрдийэ онон-манан ордон хаалбыт лабаата сири-буору тарбаан тараадытар. Дьиҥинэн күрүө маһын молохонон таһарбыт, ону Айдаҥҥа, Маҥан Халдьаайыга саҥа хотон тутуутугар бэрэбинэ таһыытыгар уларсан тураллар. Молохо эргитэргэ-урбатарга сыарҕа курдук буолуо дуо, быдан судургу.

Баһылайдаах үөскэ күрүөлэрин туталлар. Таалай онно илии-атах буолан көмөлөһөр. Тоһоҕолорун, сиэрдийэлэрин икки өттүнэн ураанньыктыы охсон суораллар, инньэ гымматахха сиэрдийэ түргэнник эмэҕирэр, эһиилигэр хайыы-сах бэрдийэн хаалар.

Хойуу мастаах сиргэ аҕыйах күрүө маһын өр гымматыбыт, сотору Хабырыыллаах биһиэхэ кэллилэр. Килэки тарбыйах үтүлүгүн баарыын сарсыарда кэлэригэр умнан кэбиспит, ытыһа түөрэтэ сымалаҕа ньаҕайданан хап-хара. Онтун сүгэтин сытыы биитинэн кыһыйа сатыыр да хантан барыай.

– Сэрэн, илиигин быстаайаҕын, – мин уол холустук туттарын көрөн саҥа аллайабын.

– Олох барбат эбит дии, – Килэки ытыһын сытырҕаан көрөр.

– Хантан барыай, итии уунан уонна мыыланан сууннаххына биирдэ барыа.

Килэки чохороон сүгэтин угун ыксары тутан баран сэмээр тарбахтарын араардаҕына сүгэтэ угуттан ытыһыгар сыстан турар, түспэт. Аны, үтүлүгэ суох киһиэхэ бэгэччэгэр мас симэхсинэ бөҕөтө киирбит, тыҥыраҕынан онтун ылҕанар, тииһинэн да түһэн көрөр.

– Уу, ханна барда… – дии-дии тэһитэ киирбит симэхсини көрдүүр, чинчийэн кыҥнаҥныы-кыҥнаҥныы одуулаһар, тылын төбөтүнэн бигээмэхтиир. – Ээ, бу сылдьар, кып-кыра аата аһытара сүрүн…

– Маспыт сөп буолара буолуо дуо? – Хабырыыл Быралгыттан ыйытар.

Быралгы, төбөтүн мэкчиргэ курдук хамсатан, тула-мала лэкээриҥнэтэн көрүөлэнэ-көрүөлэнэ:

– Ээ, сөпсөһөн да эрэр ини, – диир.

Тоҥсоҕой хаспыт киэҥ кумалааннаах суон дүлүҥ сытарыгар олорон, Быралгылаах Хабырыыл хамсаларыгар мохуорка симинэн табахтаан бусхаталлар. Хабырыыл удьурҕай хамсатын иҥсэлээхтик соп-соп сүүгүнэтэн соппойбохтуурун быыһыгар хаахтыы-хаахтыы силлээн чырк гыннарар. Быралгылаах көлөһүн иҥмит сиидэс былааттарын сулардыы бааммыттара – ойоҕосторуттан көрдөххө үүт-үкчү эмээхситтэр ньамньыһан олороллорун курдук.

Бырдах, күһүн тыйыс тыына биллэн, түүн күүскэ хаһыҥнаталаан, кини да буоллар суҕараабыт, сааскы хомурах саҕанааҕы курдук бөдөҥ, саһархай кумаардар тараадыйа көтөллөр. Оҥоойу биир кэм кыынньар, үлэлии, хамсыы-имсии сырыттахха киһи соччо баардылаабат, ол оннугар тохтоон олордоххо дьэ баарын баҕас биллэрэр, ардыгар, чуумпуга биир сиргэ сүгүн олордон сынньаппат даҕаны. Тыаллаах, сөрүүн да күн үгэспитинэн дэйбиирбитин өттүкпүтүттэн араарбаппыт, хаалларбаппыт. Оннооҕор кумаар отой сүппүт кэмигэр дэйбиирдэрин иилинэн туора-маары санныларын охсуолана сылдьар дьон баар буолаллар. Биһиги Быралгыбыт сайыны быһа үөнү-көйүүрү кытары охсуһа үөрэнэн, бэл күһүн, буһук саҕана ытыһынан сирэйин тэс гына охсуна-охсуна, иэдэһин, сэҥийэтин имэрин да имэрин буолар үгэстээх. Хабырыыл ону көрөн: «Быралгыа, сайыныҥ ааспыта ыраатта дии, хайа муҥун кумаарданаҕын», – диэн күлэрэ.

Килэки, Хабырыыллаах олорор дүлүҥнэрин таһыгар турар, эмиэ көҥдөй, суон тиит турарыгар, төрдүгэстэрэ хаалбыт мутуктарыгар үктэнэн ыттан тахсан кумалаан иһин, кыҥнаҥныы-кыҥнаҥныы, сирэйин ньөлгөччү тутта-тутта өҥөйөн көрөр.

– Түү бөҕө… кус түүтэ… – диэн кумалаан иһинээҕи сонуну кэпсиир.

Быралгы көҥдөй иһин кыҥастаһар уолун көрөн:

– Түс нохоо, тоҕо мээнэ эмэх мас көҥдөйүн хасыһаҕын, – диир.

– Ээ, бэйэм… – Килэки кумалаан иһигэр ытыһын кумутан нэһиилэ уган киллэрэ-киллэрэ кус түүтүн кымаахтаан таһааран сирийэн көрөр.

– Бэйэҥ буолбакка бэргэһэҥ буолуо дуо, түс-түс нохоо!.. – Быралгы дүлүҥІэ олорон үөһэ хантайан уолун саҥарар.

– Мутугуҥ тостон илиигиттэн ыйанан тэйгэйээйэххин, – хамсатын соппойо-соппойо аны Хабырыыл тыл ыһыктар.

Килэки кумалаантан ороон таһаарбыт куһун түүтүн кымаахтаабытынан сымнаҕас муохтаах отон угар ыстанан кэбиһэр.

– Бу туох түүтэй?

– Хайа бу, саҥа түү эбит дии, орулуос төрөөбүт дуу, туох дуу, – Хабырыыл быһаара охсор. – Быйылгыта ээ быһыыта.

– Кумалааны тоҕо мээнэ хасыһаҕын…

– Оннук, эмэх мас көҥдөйүн хаһыспат буол, ити куһаҕан, – Хабырыыл Быралгы этиитигэр кыттыһан уолу сүбэлиир. – Былыр Мастаах Эбэҕэ олорбут Ньукулай Тырыынкын диэн киһи баара саас аайы Куруҥах күөллэригэр тахсан анды сымыыттыыр дьарыктааҕа үһү, ол сылдьан таарыйа мас көҥдөйүн хасыһан орулуос уонна булчут кус сымыытын кытары хомуйара эбитэ… Биирдэ кумалаан иһигэр укпут ытыһын сып-сымнаҕас, ибис-инчэҕэй, барыта бар түү, уп-уһун тыҥырахтаах киһи илиитэ утары харбаан ылбыта үһү диэн кэпсииллэрэ.

– Һуу!.. – Килэки киһи эрэ буоллар мэктиэтигэр этин сааһа аһыллан саҥа аллайан ылар. Сибилигин аҕай хаһыспыт кумалаана «иһиттиҥ дуо нохоо, аны дьэ хасыһа оонньоор эрэ» диэбиттии дьэбирдик хараара чөҥөрүйэр.

– Тырыынкын кута көтө сыһыар диэри өлө куттанан, чанчыга кылбайа кыырыктыйан баран дьиэтин булбута үһү.

Килэки «Хабырыыл ити кырдьыгы кэпсээбитэ буолуо дуо» диэбиттии мин диэки көрөн ылбахтыыр, халтаһаларын түргэн-түргэннник чапчыҥнатан, иһийэ таалан ол былыргы дьулаан үһүйээни өйүгэр хат-хат оҥорон, ойуулаан көрөр быһыылаах…

Титириктэр кыһыл туораахтаах, кыл курдук тэрэччи тэбэн үүммүт, күөх мутукчалаах лабааларын кукаакылар тэлээрэ көтөн кэлэн түһэн биэтэҥнэтэллэр, «пыыт-пыыт-пыыт» дэһэн саҥарсаллар. Ыксабытыгар сэлэлээбит саҥа чэчирээн, бөдөҥөөн эрэр хахыйахтар хойуу сэбирдэхтэрэ күһүн кэлбит туоһута саһаран хаалбыттар, аҕыйах сэбирдэх туллан түспүтэ анныларыгар сыталлар. Кубарыйбыт сэбирдэхтэргэ доҕор буолан, хатыҥчааннар төрдүлэригэр ардахтан арыы-сыа ньылҕарыйбыт сэлээппэлээх тэллэйдэр бөскөччү баран кэчигирэспиттэр. Онон-манан, буһан, кытара сымнаабыт астаах дөлүһүөн уктара хатыыланан тураллар. Күөл кэриитинэн кэлэн ойуур иһигэр киирэр ыллык суол омоонун кытыылата арыы сугун үүммүтүн булан Килэкилиин дэлби сиэтибит.

Иһирик ардах аста-аста син биир нуһараҥнаан түһэ турар. Ардыгар сиккиэр тыал илгийэн ыллаҕына от-мас лабааларыгар ыйаммыт ардах уута саккырыы тохтор. Күһүҥҥү тыа күннээх-хонуктаах күрүс ардахха суунан-тараанан, намылыйан-наскыйан, көөнньүбүккэ дылы нүөл сыта ураты минньигэстик дыргыйар. Салгына чэбдигэ, дьэҥкирэ сүрдээх.

– Истэҕин дуо, туруйалар хаһыыларын? – Килэки ытыһыгар ылҕаан мунньубут сугунун сыыһын үрэн ыраастыы туран тохтоон, хатырбыт иэдэстэрдээх сирэйин кыҥнатан иһиллиир.

– Суох…

– Иһит эрэ… Тохтуу-тохтуу хаһыытаһаллар, билигин саҥарсыахтара…

Кырдьык ханна эрэ бэрт ыраах, арааһата Саамы күөлүгэр быһыылаах, субан туруйалар хаһыытаһар кылыһахтаах саҥалара тохтуу-тохтуу дьүрүһүйэн иһиллэр.

– Иһиттим… Саамы эбэҕэ быһыылаах дии…

– Ыы-һыы…

Бу кэмҥэ Огдооччуйа оҕуһун Ньалтааскыны сиэтэн кэллэ.

– Хайа сиэрдийэлэрэ сөп буолууһу дуо? – Хабырыыл ыйытар.

– Бу икки сыарҕа кэннэ өссө аны биири кэртэххитинэ сөпсөһөр да ини.

Оҕус сыарҕатын эргитиһэн көмөлөстүбүт. Сотору Огдооччуйа ыксары кэлгиллибит сиэрдийэлэрин суугуначчы состорон ходуһатыгар бара турда.

Түөрт киһи өр гыныахпыт дуо, биир сыарҕа сиэрдийэни кэрдэн табырҕатан чөкөлөөн кэбистибит.

Хабырыыллаах Быралгы Настааччыйа оҕуһун сыарҕатыгар сиэрдийэ тиэһэн баран аргыстаһан үөскэ Баһылайдаахха бардылар. Килэки биһикки Огдооччуйа бүтэһик сырыытын кэллэҕинэ көмөлөһөөрү хааллыбыт. Бырдаҕа бэрдиттэн киһи биир сиргэ олорбот, хамсана сырыттаххына эрэ сатанар.

Үөстэн Таалай аҕылаан-мэҥилээн сүүрэн кэллэ…

– Һээ-һуу-һыы!.. – дии-дии хойуу отон угар тобуктуу түһэн аҕылаабытын аһара сатыыр.

– Тоҕо кэллиҥ? – Килэки ыйытар.

– Бэйэм…

– Баһылайдаах күрүөлэрин төһө гыннылар?

– Бэтэрээ, саҥа күрүөлэрин бүтэрдилэр, иккис күрүөлэригэр искээх анньа сылдьан Хабырыыллаах тиийбиттэригэр сынньана, табахтаары хааллылар.

Килэки үс-түөрт хаамыылаах сиргэ турар суон соҕус үөл тиити чохороонунан бырахпыта аһыытынан батары түһэр.

– Абаҕаҕыт бэркэ быраҕар дуу? – Килэки киһиргээн дьоһумсуйа туттар.

– Өссө биирдэ быраҕыый, баҕар алҕас турбута буолуо, – Таалай чохчойон олорон били биһиги сиэбит арыы сугуммут тобоҕун ылҕаан ыбыгырата-ыбыгырата айаҕар утаарар.

– Тоҕо алҕас буолуой, көрөөр эрэ… – дии-дии Килэки тииккэ батары түспүт чохороонун иҥнэҥнэтэн ылан баран төттөрү кэлэн иккистээн быраҕардыы оҥостор.

Мин Быралгылаах олорбут дүлүҥнэрин үрдүгэр туран, кырдаайтан көмүскэнэн сапсына-сапсына, Килэкини көрөн турабын, сугуну тылым көҕөрүөр диэри борсономмун, Таалай айаҕа ньамыргыырыгар кыһаллыбаппын. Дьыгынаал ыстааным тобуктара таска хоппоһон тахсыбыттарын ытыспынан эппэр топ гына сыһыары охсон көннөрөн биэрэбин, онтон эмиэ такыс гынным да хат култас гына түһэллэр. Оҕо киһи тугунан саараабатаҕа баарай.

Таалай куондардаах хортууһун кэтэҕэр ууруммут. Бырдахтан, кырдаайтан улаханнык көмүскээбэт таҥас. Баһыгар сөбө суох улахан бэргэһэтэ ардыгар куондара туора эргийэн баран сылдьарын иччитэ бэйэтэ да билбэт быһыылаах. Ол эрэн уол ханна да сырыттын: оонньууга, үлэҕэ оройуттан түһэрбэккэ сөбүлээн кэтэр таҥаһа – хортууһа. Элбэх да оҕо ортотугар иҥнэри барбыт хортуус бэргэһэлээх уолу көрдүҥ да – ол Таалай.

Бары да атахпыт таҥаһа: эмчиирэбит, этэрбэстэрбит силбиккэ уула сытыйан хаалбыттар. Хата Таалайыҥ, төһө да мээндэйдэннэр, кулун үтүлүгүн умнубатах, быаларыттан бэгэччэгэр иилинэн эйэҥэлэтэр.

Килэки иккистээн бырахпыт чохорооно эргийэ-эргийэ кулахаччыйан тиийэн эмиэ батары түстэ.

– Көрдүҥ дуо?

– Чугаһа бэрт дии, ким баҕар итиччэ чугастан таба быраҕар буо, – Таалай элбэх сугуну биирдэ айаҕар уган амтаһыйан, уоһун омугулдьута-омугулдьута, тоҕо эрэ, хааһын түрдэһиннэрэн олорон саҥарар.

– Һэ, ыраахтан да туруорбат диэтэҕиҥ дуу, – Килэки аҕыйах хаамыыны кэннинэн тэйэ түһэн баран быраҕан кыыратар, сүгэ суон тиит халыҥ хатырыгын дьукку көтөн нөҥүө ааһар.

– Һэ-һэ-һэ, ити баар дии, тугу эппиппиний, туруора сылдьыа… – Таалай убайын «тарбыыр».

– Тохтоо… тохтоо билигин баҕас чуолкай… – Килэки отон угар түспүт чохороонун ылан кэлэн иккистээн кыыратар. Сүгэтэ аһыытынан хатана түһэн баран, кыратык батары киирэн, ыйааһынын кыаммакка аргыыйкаан намылыйан тиититтэн туллан түһэр.

– Ити эмиэ аахсыллыбат, – Таалай сугунун сиэн бүтэн мин турар дүлүҥмэр кэлэн чэкэйэн олорор. – Аны мин быраҕыым эрэ, – диир.

– Мэ, чэ бырах эрэ, киһиргиириҥ бэрт дии, – Килэки тобугуттан алын өттө силбиккэ, ардахха уула сытыйан аллара баттаан сулбуруйаары гыммыт, хас да сиринэн самыы ууруу абырахтаах торукуо ыстаанын өрө тардына-тардына чохороонун инитигэр уунар.

Таалай бэгэччэгэр иилинэ сылдьыбыт үтүлүктэрин дүлүҥ үөһэ чөкө ууран, эбиитин силигин ситэрэн, тоҕо эрэ, таптайан баран, уҥа-хаҥас сыыҥтаан, улахан соругу толороору гыммыт киһилии икки ытыһыгар силлэнэ-силлэнэ ньилбэктэрин суураланар. Атын аҕайдык ахчайан, дьыгынаал ыстаанын эмэһэтэ холбойон, чохороонун угуттан тутан, аҥаар хараҕын симэн, тиит маһы кыҥаан турар Таалайы көрөн сонньуйабын. Киһибит сүгэтин кыыратарыгар өссө өлөөрү гыммыт борооску бүтэһиктээҕин кыланан орулуурун курдук хаһыылаах буолла. Кыра уол бырахпыт сүгэтэ хантан тура сылдьыай, эргийэ-эргийэ тиити ойоҕолуу отой тэйиччинэн тэлэкэччийэн ааста.

– Ыа дьэ, киһи да бөҕөлөөх, ити гынан баран киһиргиирин көрүөҥ этэ, хата дөрөҕүн сөрөн, ол да сөп буолуо эйиэхэ.

– Ээ ити бастакым дии, өссө биирдэ эрэ, – Таалай хат быраҕаары Килэкиттэн чохороону былдьаһар. Убайа сүгэтин биэрбэт.

– Маҥнай мин быраҕарбын көрөн үөрэн…

– Эн хаста да бырахпытыҥ дии, – Таалай туора хайыһан сыыҥтаан баран син биир сүгэни тардыалаһарын кубулуппат.

– Маҥнай мин быраҕарбын көр…

– Бэйэм үөрэниэм…

– Суох…

– Аҕал…

– Көр ээ… маҥнай көр…

– Аҕалыый… – Таалай чохороону былдьаһан тэлэкэччийэр.

Таалайдаах Килэки айдаарсаары гыммыттарын көрөн:

– Сэрэниҥ, сүгэҕэ түһээйэҕит, баарыын сарсыарда Улахан Баһылай бэрт уһуннук кикирийэн сытыылаабыта, – диибин.

– Чэ бырах да эрэ, билигин баҕас син биир туруо суоҕа, – Таалай сүгэни тардыалаһарын тохтотон, үгэһинэн кыҥнары барбыт хортууһун көннөрөр.

Килэки маҕыйа түһэн баран элэ сэниэтинэн кыыраппыт чохорооно чиргэл тииккэ угун төрдүнэн түстэ. Бэрт куһаҕан тыас харк гынна да ук тостон булгу барда. Саҥата суох бэйэ-бэйэбитин көрсөн ыллыбыт. Сүүрэн тиийэн сүгэни аҕаллым… Баарыын сарсыарда сытыыламмыт чохороон тимирин төрдүнэн тостубут уга «уолаттар бу айылаах кэбилээтилэр» диэбиттии бэрт кыраттан иҥнэн, санаарҕаан төбөтүн аллара санньыппыкка дылы умса түһэн хоҥкуйбут.

– Һи-һи-һи, Баһылай Килэкини мөҕүөҕэ… – Таалай өрө мыҥаан убайын кыҥастаһар.

– Хаарыан угу, – Килэки тостон намылыйбыт сүгэтин угун төрдүгэһин өрө тардан самыы тутан көрөр. – Бэйэтэ да эргэ, бэрдийэн хаалбыт ук эбит ээ…

Килэки куһаахарык буолтун көрөн:

– Саҥа угу уктуохтара буо, тимирэ бытарыйбыта баарай, – диибин.

Таалай убайа санньыйбытын көрөн аһынна быһыылаах:

– Эргэ хотоҥҥо Баһылай сүгэ уга гынаары бысталаан, хайытан хатара уурбут хатыҥа элбэх, онон уктуохтара-аа… – дии-дии хортууһун устан төттөрү-таары сөмүйэтигэр эргичиҥнэтэр. Таалай сибилигин аҕай өрө чинэккэлэһэн бурайса сыспытын умнан, аны убайын хайдах уоскутуон булбат. Ити ээ, бииргэ төрөөбүттэр эбэтэр чугас доҕордуулар, төһө да тастарыгар кыыһырсыбыттарын иһин, уйулҕаларын улаҕатыгар уратытык санаһалларын, истэригэр син биир истиҥник өйдөһөллөрүн туоһута, төһө да атын аҕайдык айах атан айдаарсыбыттарын, омос көрүүгэ омуннаахтык ордоотоһон охсуспуттарын иһин, ыксаллаах түгэҥҥэ, кыһалҕалаах кэмнэргэ тугу да толук ууралларын кэрэйбэттэрин кэрэһитэ, өй-санаа ураты уустуган ыраас холобура.

– Ээ оннук, сатыыр дьон төһө гынан уктуохтарай, бэлэм, хаппыт хатыҥынан… Оок, Огдооччуйа иһэр… – Килэки саҥаһа оҕуһун сиэтэн иһэрин көрөн саҥа аллайар.

– Баһылай ыйыттаҕына алҕас тоһуппутум диэтэҕиҥ дии, – Таалай өй булан сүбэлии охсор.

Бары саба түһэн сыарҕаны эргитиһэн сиэрдийэбитин тиэйдибит. Оҕуспут кэнниттэн иһэн дулҕа төбөтүгэр үүммүт киис тиҥилэҕин сии-сии үөскэ киирдибит. Таалай киис тиҥилэҕин таба көрдөҕүнэ: «Бу турар!.. Оо ити турар!.. Бу эмиэ!..» – дии-дии, умса баран түһэ-түһэ омуннурар. Эмчиирэм төһө да силбиккэ сытыйдар, халыҥ от угунньалаах буолан, атаҕым санаабар кураанах курдук. Ыстааным тобуга илийэн, тыал үрдэҕинэ дьагдьайа быһыытыйабын, ол эрэн хамсанан бардыҥ да итийэн кэлэҕин.

Таалай Огдооччуйа көрбөтүгэр, тыаһа суох ойоҕолуу сүүрэн мэтэһийэн тиийэ-тиийэ, сиэрдийэ үөһэ олорсон ылар. Настаа ыраахтан ону түбэһэ көрөн сутуругун чочоҥнотор.

Саҥа күрүөлэрбитин барытын тутан кэбистибит.

Сарсыныгар, урукку күрүөлэр уҥа-хаҥас эҥэлэйдэрэ эрэ сааллар буоланнар, көлөлөрбүтүнэн аҕыйах сырыыны оҥордубут. Былырыыҥҥы күрүөлэр сиэрдийэлэрэ, тоһоҕолоро, төһө да сыа-сым курдук тутуллан хомуллубуттарын иһин, син биир мас итиир эбит. Хас эмэ сылы быһа сиргэ анньыллыбыт тоһоҕолор эмэҕирэллэрэ, кэбирииллэрэ ханна барыай. Сылын аайы охсуллар хадьымал ыраас, ол эрэн хантан эрэ кэлбит, быраҕыллыбыт, саас халаан уута аҕалбыт маһа-ото хайаан да баар буолар. Охсорбутугар хадьымалга туруору анньыталаабыт мастарбытын барытын хомуйан, оҕус сыарҕатыгар тиэйэн, тыаҕа таһааран мунньан кэбистибит. Төһөнү уот гынан бүтэриэхпитий.

Мин от охсо сылдьан көлүйэ кытылыгар көрбүт дурдаларбын санаан:

– Ити Быһыттаах көлүйэтигэр кимнээх олоро сылдьыбыт дурдаларай? – диэн дьоммуттан ыйытабын. Ыксабар Улахан Баһылай кытаанах кырыс сири сойуонан үүттүү-үүттүү:

– Ити… – сэҥийэтинэн ыйар, – Хабырыыл олоро сырытта ини… Хабыраал!.. – диэн саҥа соһуллан кэлбит күрүө сиэрдийэтин икки өттүнэн ураанньыктыы охсон суора турар киһиттэн ыйытар.

Хабырыыл сиэрдийэ суорарын тохтотон, уҥа илиитигэр уһун уктаах сүгэтин намылытан, бөкчөйөн турбутугар көһүйбүт сиһин ходьох-идьэх хамсата-хамсата:

– Ээ, хайа сахтааҕыта, хас да сыллааҕыта, урут… – диир.

Хабырыыллаах Айдаҥҥа олорбуттарын билэр буоламмын:

– Ыраах кэлэн кустуур эбиккин дии, Айдаҥтан манна, – диибин.

– Сылгы иитийэхтээн Мундулуҥдаҕа сыта сылдьыбыппыт. Мин манна кустаабытым.

– Элбэх куһу бултаабытыҥ дуу?

– Ээ, кус баһаам буоллаҕа, хата саа сэбэ кэмчититтэн үлүһүйэн ытааччыбыт суох. Ити көлүйэҕэ аҕыйах күн олорбутум.

Килэки, аҕатын сүгэтинэн искээх маһын төбөтүн ойута сынньан уос оҥоро-оҥоро, аттыгар турар Улахан Баһылайга туһаайан:

– Баһылай, алҕаска били эн чохороонуҥ угун тоһутан кэбистим, – диир.

– Ол туохха тоһутаҕын нохоо, мутук солуургар дуо? – Быралгы куолаһын сонотон улахан уолун саҥарар.

Хата сүгэлээх киһибит Баһылай көхсө киэІ, кыһаллыбат:

– Аһаатахха – бүппэт ас, таҥыннахха – хайдыбат таҥас, тутуннахха – алдьаммат сэп-сэбиргэл диэн суох ини, – диир. – Киһи баар буолан тоһуттаҕа, – диэн эбэн этэр.

– Иитийэххэ кимниин кэлбиккиний? – мин салгыы токкоолоһобун.

– Лөөксөөр уолунуун, Дөйүө Дьөгүөрдүүн.

– Иккиэ буолан?..

– Э-ээ… Ыам ыйын саҥатыгар диэри тыйдары аһатан сыппыппыт. Мундулуҥдаҕа от бүтэн, үрдүттэн иитийэхтээри манна Күүлэлээххэ бүтэй иһигэр хаайан аһаппыппыт.

Уолаттар булгутан ыыппыт оҕустара маҥнай охсуллубут хадьымал кэнчээритин сөбүлээн сииллэр, бэйэтэ да күөҕэ сүрдээх, сүөһүгэ минньигэһэ дэлэ буолуо дуо.

Кыра тыаллаах, күөлгэ эрэһэ долгуҥҥа бигэтэн аа-дьуо кута быстаҕастара усталлар. Үөскэ араас кус үөрэ төттөрү-таары аалыҥнаһаллар, аһаан-сиэн тэлимээттэнэллэр, суунан-тараанан чомпойдоноллор. Биир үөр көттөҕүнэ, онно көҕүйэн, атын үөр сирдьигинии-сардьыгыныы көтөн халлаан хараҥарар куһа ытыллар, кынаттарын тыаһа биир күрүс суугунуур, ол быыһыгар халыҥ үөртэн быстыбыт кустар биһиги үрдүбүтүнэн куһугуруйан ааһаллар. Ордук сиппит-хоппут, сааран баран саҥа куорсун анньыммыт куруҥ кустара ала бэлиэлэр. Орулуостар салгыны хайытар кынаттарын тыаһа куһугуруйар, дэлэҕэ да олоҥхоҕо эрэ барытыгар «орулуос кус кынатын тыаһын курдук…» диэн холоонноох хоһуйуу, тэнийбит тэҥнээһин, уос номоҕо үөскүө дуо. Хара тордох курдук уста сылдьар кустар быыстарыттан атыыр тыйаах сааскылыы иһиирэн «һууй-йуу-уу, һууй-йуу-уу…» диирэ иһиллэр, ону дьиктиргээн:

– Күһүҥҥү тыйаах ити тоҕо сааскытын курдук саҥарарый? – диибин.

– Туох билиэй… – Кыра Баһылай искээх үөһэ сиэрдийэ уура-уура, бэйэтэ эмиэ тыйаах күһүн тоҕо итинник саҥарарын дьиктиргиир.

– Кус буолан баран тыйаахтары кытары бииргэ куодуруһар киһи билиэ этэ буо, – Килэки кэм да эридьиэстээх санаатын этэр.

Элбэх буолан күрүөбүтүн өр гыммаппыт, биири тутан бүтэрэн баран аны атыҥҥа көһөбүт. Сайыны быһа от түстүүрбүтүгэр сүгэ сылдьыбыт эргинэбитин, күрүө ис өттүгэр гына, тоһоҕоҕо өйөннөрө ууран кэбистибит. Кыһын от тиэйээччи эргинэнэн тахсан отун үрдүн хаардыыр, оттон окко сыарҕаҕа тиэйэн илдьэ сылдьар…