Текст книги "Ийэм кэпсиир… (2 чааһа)"

– Тоҕо сүрэй ити обургу, – Настааччыйа сөҕөр.

– Ии, хопто диэн сүр сиэмэх көтөр буо, – Кыра Баһылай улаханнык кэлэйбит киһилии саҥарар.

– Ити иһигэр киирэн баран тыыннаах кутуйах мөхсүбэтэ буолуо дуо? – Таалай бороҥ былаатын баһыттан устан сапсына-сапсына, күн уотуттан саатан аҥаар хараҕын симэн, кыҥначчы туттан олорон арыылаах лэппиэскэтин бэрт минньигэстик мотуйа-мотуйа ыйытар.

– Наһаа тыыннаахтыы ыйыстыбатах көтөр ини.

Айахпыт айдааныгар буолан ардыгар саҥа-иҥэ намырыыр.

– Оппутун хаһан быалыыллара буолла? – Быралгы ип-итии чэйин сыпсырыйар. – Аа-ам!.. Ээ-эм!.. – диэн омуннаахтык астынар.

– Сотору холууллар ини.

– Огдооччуй быалаабат дуо? – ыйытабын.

– Соҕотоҕун суох.

– Пиэрмэ сэбиэдиссэйэ-ээ, суотчу-уут, хонуу биригэдьиирэ-ээ буолан быалыыллар, – Быралгы быһааран биэрэр.

– …Хайа, ол аттаах киһи иһэр… – Килэки мэктиэтигэр ойон тура-тура олоотоомохтоото.

Баччаҕа, буолаары буолан от кэмигэр, биһиги оттуур сирбитинэн аттаахтааҕар буолуох сатыы да киһи саараабата. Бары аһыырбытын тохтотон, дьиктиргээн одууластыбыт. Арай Быралгы ырааҕы кыайан көрбөт харалҕан харахтаах буолан, син биир тугу арааран көрөөрү диэн, чэйин сыпсырыйарын кубулуппата.

– …Кырдьык аттаах киһи дии… – Настааччыйа хаастарын түрдэһиннэрэ-түрдэһиннэрэ одуулаһар.

– Бороҥ аттаах…

– Ханна баарый?..

– Ол… ол суол аартыгын бэтэрээ өттүнэн, талахтар анныларынан.

– Ээ, дьэ көрдүм…

– Сиэллэрэн иһэр…

– Бу куйааска сиэллэрэр буоллаҕына лаппа тиэтэл киһи эбит, – Быралгы аттаах киһини көрбөтөр да бииргэ сэҥээрсэр.

– …Ээ… Дьык-саах дии… – Кыра Баһылай билэ оҕуста.

– Ыт сааҕа дээ? – чэй иһэ олорбут Быралгы онто да суох кыараҕас харахтарын эбии кыаратан аллараттан үөһэ дьонун көрөр.

– Дьыксаах, Дьыксаах диибин… Дьыксаах Апанаас!.. – Кыра Баһылай чуолкайдаан биэрэр.

– Ээ, Дьыксаах диир эбиккин дуу.

Быралгы «ыт сааҕа» диэбититтэн Килэки күлэн саһыгырыыр.

– Бу уолуо… күлүмэ эрэ, туох сонуннаах киһи иһэрэ биллибэт, мээнэҕэ аттанан атыырданан бу куйааска кэлбэтэҕэ буолуо, – Настаа дьааххаммыттыы туттар. Аттаах киһибитин кэтэһэн хас биирдиибит арааһы ыатара санаан саҥата суох салгыы аһаатыбыт. Харахпыт, оол курдук, сэгэччи сиэллэрэн иһэр киһиттэн арахпат.

Өр-өтөр гыммата «Свердлов» холкуос сылгыһыта Дьыксаах Апанаас бороҥ атын кудуччу хаамтаран бу тиийэн кэллэ. Ата да чырбалдьыйан түһэн хаамар сылгы быһыылаах, эдэр соноҕос биир кэм хардаран батыгыратан олорор. Урут, уолу көрө иликпинэ, «Дьыксаах Апанаас» диэтэхтэринэ өйбөр сааһырбыт оҕонньору ойуулаан көрөрүм, онтум сүүрбэтин да туола илик отой эдэр уол эбит этэ.

Апанаас атыттан чэпчэкитик дэгэс гына түһэн, тэһииниттэн үөккэ баайан баран, хара кыл дэйбииринэн дэйбиирдэнэ-дэйбиирдэнэ биһиэхэ кэллэ. Бааллан турар ат кумаартан, күлүмэнтэн көмүскэнэн кутуруга биир кэм эймэҥниир, кэлин атаҕын такыс-икис гыннаран тэбиэлэнэн ылбахтыыр.

– Отчуттар кэпсэлгит?

– Суоҕа чуолкай… – Быралгы чугас кэлбит уолу дьэ көрөр.

– Эн кэпсэлиҥ?

– Оо, кэпсээн, сонун баһаам буоллаҕа…

– Хайа доҕор!.. – Быралгы соһуйбут киһилии сэҥээрэр.

– Тамаҕыҥ хаппыта буолуо, чэйдэ ис, – Настааччыйа чөҥөйгө чэй кутан биэрэ охсор. Кыра Баһылай лэппиэскэ чиэппэрин, тымтакалаах арыыны уол диэки үтүрүйэ анньар.

– Оккутун баһаам кэбиспиккит дии.

– Мунньуу бүттэ, сарсыҥҥыттан эмиэ охсоору олоробут.

– Сарсын көһөбүт, – Килэки Апанааска сонунун кэпсиир.

– Көһөн. Отуубутуттан лаппа тэйдибит, хаамыыта ыраатта, – Настаа Дьыксаах туохха кэлбитин таайа сатыырдыы уол хас хамсаныытын сирийэн одуулаһар.

– Эһиги оккут? – Улахан Баһылай уолтан ыйытар.

Дьыксаах Намыынап Хабырыыл салайар биригээдэтигэр Арыылаах эбэҕэ оттоһоро.

– Күөлбүт арыытын кэбиһэн бүтэрдибит. Бүгүн көһөн таҕыстыбыт. Аны Одуҥдабытын охсуохпут.

– Арыыгытыгар төһө оту кэбистигит?

– Биэс.

– Оок сиэ… үүнээхтээбит да эбит, – Улахан Баһылай сөҕөр.

– Ээ, син үчүгэй…

– Бачча куйааска туохтана сылдьаҕын нохоо? – Быралгы судургу ыйытыылаах киһи буолан биэрэр.

– Дьонум көһөр буоланнар бүгүн сылгыларбын көрө Саамыга бара сырыттым.

– Саамыга даа?.. Ол Саамы тосту-туора, атын эҥээр сир буолбатах дуо, бу диэки туохха кэллиҥ диибин дии?

– Бу да киһи ыган-түүрэн түһэн тоҕо сүрэй, – Настаа Быралгыны бэркиһээбиттии көрөр.

Дьыксаах чөҥөйдөөх чэйин иһэн бүтэрэн, дьабадьытыгар сыстыбыт чэрии тооромоһун ылан сөмүйэтинэн тыган кэбиһэр.

– Кыыл сылгыны тардыбыт.

– Хаһан?

– Бүгүн, баарыын… Болдьообут курдук Саамыга киирэн истэхпинэ. Талах аартыкка кэлээппин кытары уҥуор турбут Сиэллээх Уола үөрүн кытары үрүө-тараа сырсыбыттара. Маҥнай өссө хайдах-хайдах буолар ити атыыр, аттаах киһини итиччэ ыраахтан көрөн тэһииркэнэр бэйэтэ дуо дии санаатым ээ. Онтон өйдөөн көрбүтүм, арай доҕор, атыыр үөрүн «атын киһи» сырсан көөһүчүктэнэр эбит. Биир кэм хааһаҕы быраҕаттаан эрэр курдук көскөрүҥнээн олорор. Кэнники биэни ойоҕолуу көтөөт, самыытыгар ыйанан соһуллумахтаһан баран сонно суулларбыта. Миигин көрбөтөҕө, ырааҕа да бэрт, тыала күөлтэн этэ. Кулуна үөрү кытары куоппута…

– «Атын киһи» диэн эһэни этэҕин дуо? – мэктиэтигэр хараҕын да чыпчылыйбакка кэпсэтиини истэн олорбут Таалай Дьыксаахтан ыйытар.

– Ынтах!.. Күүгүнээмэ… – Настаа уолу боччуйар.

– Ханнык биэни тардыбыт?

– Бу Ньукулай биэрбит кырдьаҕас биэтин.

– Эрэйдээҕи, – Настааччыйа биэни аһынар.

– Билигин баҕас өҥ да буолуо эбит, ол тоҕо биэни тардар, – Хабырыыл уҥа бэгэччэгэр олорбут күлүмэни хаҥас ытыһынан тап гына охсор, «бу туох үөнэ бачча айылаах ыарыылаахтык ыстаабыт эбит» диэбиттии хараҕар чугаһатан көрөн баран киэр быраҕар.

– Кырдьык да: кус оҕото дэлэй, сир аһа да үүммүт сайыныгар тоҕо эмиэ сутаан сиэтэҕэй, – Быралгы саҥа уматтан иҥсэлээхтик соппойбохтоон испит хамсатын чубуугунан сүүһүн тарбанар.

– Туох билиэй, тоҕо тардарын…

– Эдэр эһэ, күүһэ-уоҕа батымына, кыдьыгыран гынар ини. Сорох кыыл сылгы үөрүн сырса сылдьан төһө эмэ биэни, кулуну суулларан баран сол курдук быраҕан, сытытан суор, тураах аһылыга гынааччы, сиэччитэ суох. Сайын үгэнинээҕи кыыл иһэ хапчыйан, сутаан тардар диэтэҕиҥ дуу, – Быралгы өрдөөҕүтэ, эдэр, тыһы тыйы туҥуй бургунаска атастаспытын санаан: – Ол биэ кырдьан да эрэр буолуохтаах этэ дии, хайа сахтааҕы сылгы? – диэн ыйытар.

– Аны күһүн туттуллуохтаах этэ, саастаах да буоллар эмиһэ-тото сүрдээх, сылын аайы төрүөх биэрэр, ол да иһин бачча уһуннук илдьэ сырыттахтара. Ыһыахха мэлдьи ыанар, үүттээх баҕайы биэни ким сириэй. Сымнаҕаһын оҕото.

– Барахсаны… – Настааччыйа кэм да биэни аһыйан саҥа аллайа олорор.

Дьыксаах Апанаас көхсүн этитэн баран:

– Мин… Баһылайга кэллим… Баран көрөбүт дуо? Бултаһыахха баар этэ, – диир.

Сэрии кэмэ буолан Айдаҥҥа бултуур да эр киһи суоҕа. Үксэ оҕонньор, эмээхсин, оҕо, дьахтар. Биир эмит тэтиэнэх эр киһи баара, сир-сир аайы ыраата тэлэһийэн окко сылдьаллара. Дьыксаах чугастыы, билэрдии Баһылайыгар эрэнэн кэлбит. Эһэ баҕар биир биэни тардан баран «үлүһүйэн» аҥаардастыы охторо сылдьыа диэн уол дьиксинэрэ. Бэйэтэ урут улахан булду бултаабатах киһи кыылга соҕотоҕун сорунуон куттана, салла да саныыра ханна барыай. Кыыл аата кыыл, дубук тутуннахха мэппэрдээн оҕонньортон тугу баҕар күүтүөххэ сөп.

Кыра Баһылай – холкуос хаадырабай булчута, кыылы бултуу үөрүйэх киһи.

«Свердлов» холкуос сайыҥҥы өттүгэр үс сылгыһыттаах. Сылгы биригэдьиирэ Эпириэмэп Сөдүөт уонна Тыккаай Ньукулай диэннэр эмиэ Апанаас курдук Намыынап биригээдэтигэр Арыылаахха оттоһоллор, бүгүн Одуҥдаҕа көһөөрү хаалбыттар. Оттон Дьыксаах, Саамы диэки сылгыларын көрө баран баран, букатын чиэски сиринэн эргийэн, бу кэлэн олорор.

Саамы – оттоммот, киэҥ киэлилээх, угут эбэ. Ити эҥээр, Абаҕаранан, Мээкиндэнэн хас да атыыр үөрэ сайылыыр. Күөллэр бары иилии-саҕалыы эргиччи үстүүлээх боотулу бүтэйинэн эргитиллэн тураллар. Өрдөөҕүтэ тутуллубут сорох бүтэй эмэҕирэр, эргэрэр, сылгы аалынаары да сиэрдийэ маһын тоһутуон сөп, ардыгар, били эппиккэ дылы «кута хараҕа тиэриллэр, кунан оҕус көхсө дьөлөрүйэр» күүстээх балаһа тыаллар түстэхтэринэ, тыа маһа сылбахтанан хатыйыы бүтэйи көтүрүтэ, тоҕута да түһэн кэбиһэр, ол быыһыгар аны биир эмит күрүөһүт атыыр эбэтэр биэ эмиэ баар буолар. Сылгыһыттар солбуйсан, үстүү хоно-хоно, атынан сылдьан сирдэрин-уоттарын эргийэн көрөллөр-истэллэр.

– Ол тардыбыт биэтин барытын сиэбэт, син биир кэлиэҕэ, – Кыра Баһылай сымыһаҕын ытыран, хаастарын түрдэһиннэрэн толкуйданар. – Сирин-уотун көрөн, табыгастаах буоллаҕына түүн тоһуйуохха сөп этэ эрээри… хайдах-хайдах эбитэ буолла… ыкка үрдэрэр ордуга дуу…

– Баһылай бараҕын буо… Баҕар бадьыыстаатар бадьыыстаан атын биэлэри эмиэ тардыталыаҕа, баран көрөн кэллэҕиҥ дии, – Улахан Баһылай оҕус кутуруга кыыннаах быһаҕа тэлэгиитин бата иннигэр кэлэн хаалбытын өттүгүн диэки тардан биэрэ-биэрэ, быһа бааччы да буолбатар утары этиппэттии ылыннарыылаахтык саҥарар.

– Барар буо…

– Хайыыгын?..

– Чэ, барыах, дьиэҕэ таарыйан ааһыахпыт, – Баһылай ойон туран ыстаанын кэннигэр сыстыбыт оту-сыыһы тэбэнэн, ытыһынан охсуолаан тэлибирэтэн ылбахтыыр.

Дьыксаах Апанаас атын миинэн, Кыра Баһылай сатыы, тиэтэйэ-саарайа Мундулуҥда диэки бара турдулар. Биһиги оппутугар киирдибит.

* * *

Киэһэ дьиэбитигэр кэлбиппит Кыра Баһылай суох, Апанааһын кытары Саамылаабыттарынан. Ыттары илдьэ барбыттар.

– Бартара ырааттаа, кэлээт да сып-сап хомунаат сонно ааспыттара, – эбэм киэһээ аһын бэлэмнии-бэлэмнии сурдьа ыйыппытыгар хоруйдуур.

– Дьыксаах Апанаас дыраһыйан уол оҕото буолбут дии, бэҕэһээҥҥэ диэри сыалдьа сыгынньах сылдьар ыамай этэ ээ… – Быралгы сылгыһыт Апанаас уол улааппытын, сиппитин-хоппутун сөҕөн бэркиһиир.

Сүүрбэччэлээх эрэ уолу Дьыксаах Апанаас диэн ааттыыллара мин истэрбэр хайдах эрэ олуона баҕайы курдук. Эдэр уолга ити аата сэбэрэтигэр, тутта-хапта сылдьарыгар да отой дьүөрэтэ суох. Саатар «Дьыксаах» ээ. Кырдьык да «ыт сааҕа» диэбиккэ дылы. Апанаас ийэтин, аҕатын көрбөтөҕүм, мин Кыргыдайтан кэлэрбэр өлбүт этилэр. Аҕатын, дьон ахтарыттан иһиттэхпинэ, Лөөксөөр Дьөгүөр диэн ааттыыллара. Убайын Дөйүө Дьөгүөрү көрөн да, кэпсэтэн да билэбин. Холкуостаах, куруук бэдэрээккэ тиэстэр, сыарҕа үрдүттэн түспэтэх киһи. Сайын Айдаҥтан көс аҥаарын курдук ыраах баар Өҥсөөччү диэн күөлгэ соҕотоҕун моой оттуур. Эдьиийэ ыаллыы сытар «Молотов» аатынан холкуос ыанньыксыта. Убайа Дьөгүөр төрүөтэх дөйүҥү киһи кулгааҕынан сыыйыллан сэриигэ барбатах, Апанаас тугунан чыыскаламмытын билбит суох…

Оҕолор дьиэҕэ киирэ-тахса сылдьар дьон биир көрүүгэ искэ, биир көрүүгэ таска буолаллар.

– Табах бүттэ, Айдаҥҥа баран кэлиэххэ баар этэ, – Быралгы хапсыйбыт саппыйатын иһигэр хамсатын уган булкуйбахтыыр.

Субу буһан тахсыбыт собону буруолаппытынан нэлэгэргэ хоторо-хоторо Маарыйа:

– Бүгүн уолаттар Айдаҥҥа баран кэлтэрэ, – диир.

– Кимниин доҕор ол?..

– Модьуну кытары, «түүлээхтэрин» туттаран испиискэ, мохуорка ылбыттар этэ.

– Хас хааны?

– Көрүүй онтон…

– Ханна уурбуккунуй?

– Ол… долбуурга…

Быралгы хаҥас тиийэн улахан сиидэс мөһөөччүктэн биир хаа мохуорканы ылан хаатын хайытан саппыйатыгар куттар. Табаҕын кураанах хаатын остуол үөһэ уурбутун Килэки ылан «моо-хоор-ка…» диэн ааҕар уонна тоҕо эрэ сыллаан көрөр.

– Табахтыаххын баҕараҕын дуо? – Улахан Баһылай хоторуллубут соботун сиэри остуолга кэлэн, талах олоппоһу тардына-тардына, Килэкиттэн ыйытар.

– Ээ, суох…

– Табахтаабатын хайаабатын, – Быралгы эрбэҕин төбөтүнэн силлээн баран хамсатыгар чиҥник симпит табаҕын сэрэнэн кытыйатыгар өйөннөрө уурар. – Чэйдээн баран наҕылыччы тардыллыа, «быыссай» барахсаны.

Мохуорка быыссай, биэрэбэй, торуой диэн суортардаах. Талаҕы кырбаабыкка дылы бүтэһик суорда бэрт хабархай амтаннааҕын иһин, табах дэлэгэйигэр, дьон соччо ахсарбаттар.

Ходуһаттан тахсыбыт дьон бары бииргэ олорон чэйдээтибит. Өрүүнэ Биэрэни кытары хаҥас диэки ороҥҥо таҥас кырадаһынынан оҥостубут «кыыстарынан» оонньууллар. Испиискэ хаата сирэйдээх «оҕолоругар» былаат бааннараллар. Ырбаахыта диэн ааттаан өрбөх кырадаһынынан бойбоччу эрийэллэр. «Кыыһы» арыый улахан киһи Өрүүнэ ордук бүөбэйдиир, араастаан эргитэн-урбатан хат-хат суулуур. Биэрэ тэри-тэскэҕэр, киһи эрэ таптыах, киртийбит иэдэстээх сирэйин ооккотун оттомурдан, көрөн-истэн чоҕулуҥнатан ону одуулаһар. Кыра кыыс хаастарын түрдэһиннэрэн, аһыы баҕайытык туттан оттомурбут ахан сирэйин көрдөхпүнэ, тоҕо эрэ күлүөх санаам кэлэр. Биэрэни тэскэҕэр иэдэстэрин «кымаахтаан», «ыстаан», быллаччы тутан көрө-көрө, сырылаччы сыллаан таптыырбын олус сөбүлүүбүн. Түүрүллүбүт утуйар таҥас үрдүгэр икки өрбөх «кыыс» сыталлар. Биирин – мин, атынын – Морууса оҥорон турар.

Ыстапааннаах Баһыычаан таскалар. Ол дьон «үлэлэрэ-түбүктэрэ» хаһан да бүппэт. Намыынаптар диэки ыт үрэрэ иһиллэр. Хотон кэтэҕинээҕи сүөһүлэр таптаан мустар түптэлэригэр, арааһата, мөҥүрүүрүттэн иһиттэххэ уҥуоргу сайылык оҕуһа кэлбит быһыылаах, иһиллэнэн ылар курдук тохтуу-тохтуу биир кэм эҥсэ айаатыыр.

– Огдооччуйа бүгүн биллибэтэх дии, – Настаа аһыы олорон саҥарар.

Эбэм соботун уҥуохтуу-уҥуохтуу:

– Бэҕэһээ баҕар Айдаҥҥа хонуом, кэлбэтэхпинэ кэтэһээйэҕит диэбитэ, – диир.

– Били дьоннор тоҕо эрэ уһаатылар, – Настаа Баһылайдааҕын кэтэспит санаатын таска таһаарар.

– Баһылайдааҕы этэҕин дуо? – Килэки ыйытар.

– Хата уонна кимнээҕи буолуой, бу да оҕону.

– Наһаа ырааҕа суох буолбат дуо? – Килэки син биир санаатын этэ олорор.

– Ырааҕа суоҕун иһин булду бадьыыстаһар дьон тардыллаллара ханна барыай.

Саамы эбэ биһиги олорор өтөхпүтүттэн, Мундулуҥда күөлүн илин өттүнэн сэндэҥэрэн көстөрө. Икки улахан күөл ыккардынан – үрэҕэ суох эрээри кыра ньыыраайы талахтаах, толоонноох, ырааһыйа сир.

Аһаан бүтэн эрдэхпитинэ тастан Хабырыыл киирдэ.

– Быралгы биһикки бара сылдьыбаппыт дуо?.. Бэйэтэ да чугас сир…

– Баһылайдаахха…

– Э-ээ…

– Хата, кырдьык саатар эрэ бара сылдьыҥ ээ, – эбэм көх-нэм буола түһэр.

– Мин барсабын дуо? – Килэки ыйытар. Онуоха Хабырыыл: «Ээ, суох… хаал, бары суксуруһа сырыттахпытый», – диир.

Хабырыыл икки уостаах доруоп саатын сүгэн, сибиниэһи уулларан туой киэпкэ кутан оҥостубут сүнньүөхтээх ботуруоннарын сиэбигэр уктан Быралгытыныын бардылар.

Аһаан бүтээт сотору ороммутун булар бэйэбит, дьоммутун кэтэһэн, сээбэҥнээн утуйбатыбыт. Таска тахсан Килэкилиин түптэ киитин эбэттээн биэрдибит. Халлаан былытырбыт, бырдах биир кэм эймэҥнэс. Тыала суох, уу чуумпу, хараанныыр быһыылаах. Күөлгэ дөрүн-дөрүн тыыраахылар эймэнэн ылар саҥалара иһиллэр. Онно-манна оҥолох-чоҥолох сытар көрдүгэттэр үрдүлэринэн сиик көтөн тунаарыйан тахсан, алаас ыалларын балаҕаннарын буруотун курдук, өрө сыыйыллыбыт…

Хабырыыл кэргэнэ Сөдүөрэ, кыыһын утутан баран, Намыынаба Маарыйалыын биһиэхэ кэллилэр. Эр дьону кэтэһэ таарыйа сээкэйи баллыгыраһаллар. Оҕолор утуйдулар. Ыстапаан оронугар таҥастыын охтон хаалбытын көрөн ийэтэ:

– Тоом, сыгынньахтанан утуй… ыл тур… Сыгынньахтанан баран утуй, – диэн сэмээр тардыалаан уһугуннарар. Ыстапаан утуктаан мэндээриччи көрө-көрө, сайыҥҥы оҕо туох элбэх таҥаһа кэлиэй: этэрбэһин, ыстаанын, ырбаахытын устан киэр быраҕаттаат, бырдахтан хаххаланан, төбөтүн үрдүнэн көбүөр суорҕанын бүрүнэ тардынаат, утуйан буккураан хаалла.

– Оо, эрэйдээҕим сыыһын этэрбэһин көрдөххүт дии, па, сиигинэн барбыт буолба-ат, бу туох таҥаһын тулутуох оҕонуй, – дии-дии Маарыйа уолун этэрбэһин убахтаан көрөр. – Бээ маны бөрөөтөххө сатаныыһы, инньэ гымматыҥ да сарсын уллуҥун туспа тутан кэлэрэ чуолкай, – эмиэ да мөҕүттэ-мөҕүттэ, эмиэ да аһынан саҥара-саҥара, иистэнэр мэчикээниттэн иҥиир сап ылан иннэлэнэн, сүүтүктэнэн, ийэ киһи оҥостон олорон иистэммитинэн барар.

Аана биһикки күрээтинньиккэ киирэн сымыыт хомуйдубут. Эргиччи сааллыбыт уһун мас ураҕаска утуйан ньыкыспыт кууруссалар уһуктан тула-мала көрө-көрө хообурҕаһан ыллылар. Кыра бөтүүк утуйан мохойон олорор. Дьэрэкээн бөтүүк тэһии аҕайдык туттан, моойун уһатан кыҥнаҥныы-кыҥнаҥныы аҥаар атаҕар тирэнэн түүҥҥү ыалдьыттары биһигини кыҥастаһар. Кыһыл тарааҕа илигирээн, сыҥааҕын аннынааҕы илбиргэһэ эйэҥэлээн, өҥө түүтэ дьэрэкээннэнэн сэргэҕэ сүрдээх.

– Наһаа үчүгээ-эй, бу сытар биир сымыыт, – Аана туос чабычах иһиттэн сэрэнэ тутан сымыыт ылар. Күрээтинньиккэ кууруссалар сымыыттыылларыгар анаан, иһигэр оттоох түөрт чабычах баар. Ардах түспэтин диэн чабычахтар үрдүлэринэн туос чарапчылаахтар.

Биир чабычах иһигэр икки сымыыт сытар, үһүс чабычах кураанах.

– Төрдүс чабычаҕы мин көрүөм, эн куруук хомуйаҕын дии, сөп… – Аана мэлдьи мичээр толбоно түспүт сирэйэ ордук сырдаан, харахтара сибилигин күлэн барыах айылаахтык тэрбэлдьиһэн миигиттэн көрдөһөр.

– Көрүүй…

Кыыс, «аны чабычах иһиттэн сымыыттар тахсан куотан хаалыахтара» диэбиттии, тумустаах сарыы этэрбэстэрин төбөтүнэн сэмээркээн дугуна үктэнэн тиийэн чабычаҕы өҥөйөр:

– Уо-аа… түөрт сымыыт, – Аана икки илиитигэр эр-биир иккилии сымыыты тутан аҕалан илдьэ киирбит чабычахпытыгар сэрэнэн угар.

– Ити маҥан бөтүүк хата утуйан олорор эбит. Киһи киирдэҕинэ боотурҕааччы, сүүрэн кэлэ-кэлэ тобулута тэбээччи. Көрөҕүн дуо ол Дьэрэкээн бөтүүгү… ол… ол… атаҕын кэннигэр, туспа үүнэ сылдьар уһун баҕайы тарбахтаах дии, тыҥыраҕа баҕыыр курдук, сытыы да сытыы, көрдүҥ… итинтикэтинэн тэптэҕинэ хаан тахсыар диэри бааһырдар.

Аана түргэн-түргэнник харахтарын чыпчылыҥнатан бөтүүк сойуо тыҥырахтаах «тэбэр тарбаҕын» дьиктиргээн одуулаһар. Арай маҥан бөтүүк уһуктан, сиргэ ыстанан түһэн баран сүүрэн кэллин, «кус сүрэх» Аана куттанан сарылыы-сарылыы төһө эрэ тахсар ааны былдьаһар этэ дии санааммын сонньуйан ылабын.

– Тоҕо күлэҕин?

– Ээ суох.

Аана бэйэтэ да бөтүүктэн сэрэхэдийэн, киһи күлүөн курдук сирэйин аһыы баҕайытык туттубутун көрөн, туттуна сатыы-сатыы, син биир кыаммакка күлэбин.

– Туохтан эрэ күлэр… – дии-дии Аана сирэйин кырыыбалыы тутта-тутта хараҕын кырыытынан одуулуур, мин ол аайы өссө эбии күлүөх санаам кэлэр.

Кураанах мас уһаат сытарыгар олорон аҥаар этэрбэһим быата холкутаабытын чиҥэтэн баайдым.

– Хаһан хомуйбуккутуй, сымыыккытын?

– Эбээ күнүс хомуйда ини, билбэтим.

– Саамай элбэҕэ биир киириигэ төһөнү ылбыккыный?

– Сүүрбэттэн тахса буолуо.

– Дуо-аа…

– Ы-һыы…

– Ити чабычахтарын иһигэр эрэ сымыыттыыллар дуу?

– Ы-һыы… ээ сороҕор атын да сиргэ сымыыттааччылар, күкүр иһигэр эҥин.

Баҕар ханна эмит өссө баара буолуо диэн кэрийэн көрдүбүт. Өс киирбэх хотоҥҥо киирэн күкүр иһиттэн биир сымыыты, онтон долборугу батан иһэн, муннук баҕанатын кэннигэр икки сымыыт сытарын ыллыбыт. Онон-манан чөҥөрүспүт кутуйах хорооннорун айаҕын аайы уолаттар мас чааркааннара иитиллэн тураллар.

Күрээтинньик ыт киирбэтин, куурусса үрдүнэн көппөтүн курдук оҥоһуулаах. Сэттэ-аҕыс арсыын уһуннаах дьулугурас титириктэри баҕанаҕа сааллыбыт үс сиэрдийэҕэ хатыйаллар. Титириктэри уһуктаах төрдүлэринэн сиргэ батары саайан бараннар буорунан кэйимнээн кэбиһэллэр.

Хомуйбут чабычахтаах сымыыппытын уҥучахха уган кэбистибит.

Күн кылгаабыта биллэр буолбут. Халыҥ былыттаах түүн боруорсуйар. Күнүс үрдүк кырдал саалыгар биһиги бу баарбыт диэххэ айылаах багдаспыт буор сыбахтаах дьиэлэр, киилэрэ хоҥнубут хотоннор, сырдык-хараҥа былдьаһыытыгар иҥэн-сүтэн хаалбыкка дылы боруһан, симиктик ньыкыһан иһийэ таалбыттар… Чуумпуга үөскэ кус саҥата биир кэм мээтиргэс. Ханна эрэ, өтөх кэтэҕинээҕи тыаҕа, түүҥҥү чыычаахтар «чыы-чии-чии-иип» диир саҥалара иһиллэр. Тиэргэн ото сиик хомунан дьэҥкир хоруоҥка симэхтэринэн симэммит. Кэрии хатыҥнара, лаглайа хойдубут сэлибирэс сэбирдэхтээх лабааларын наҥначчы хоҥкутан, утуйбуттуу иһийбиттэр. Түүҥҥү сөрүүн киһи этин-сиинин дьиктитик эймэһитэ дьагдьатар…

Чуумпуга өтөххө киирэр аартык диэки киһи саҥата иһиллибитигэр Аана биһикки чөрбөҥнөһө түстүбүт. Бүтэй ааныгар сүүрэн тиийэн одууласпыппыт Огдооччуйа иһэр эбит. Килэки ыта Соҕотох Огдооччуйаны тула көтө сылдьан эккэлиир.

– Хайа, утуйа иликкит дуу?

– Дьоммутун кэтэһэн… – Баһылайдаах ханна барбыттарын кэпсээтибит.

– Ээ, сөп, сөп… сөп доҕор… – дии-дии Огдооччуйа үрүҥ кыл дэйбииринэн сапсыммахтыыр, бырдах бөҕөнү аҕалбытын ынахтар быыстарыгар тиийэн түптэҕэ тарҕатаары турар. Араас отчуотун, биэдэмэһин кумааҕытын уктубут куул манааҕатын уҥа-хаҥас хонноҕор солбуһуннара кыбыммахтыыр.

Огдооччуйа дьиэҕэ киирбитин кэннэ Аана биһикки таска өссө да сылдьа түстүбүт. Биир түптэ умайан тахсыбытыгар уотун хаптатаары инчэҕэй кии аҕалан баран тохтоотубут. Уот умайарын көрөн турдубут. Киһи этин-сиинин сааһынан сайа охсон киирэр сөрүүҥҥэ кулуһун ыксатыгар турар бэйэтэ туспа ураты кэрэ.

Күнүс Таалайдаах быраҕаттаабыттар быһыылаах, силистиин түөрүллүбүт инчэҕэй чоҥочохтор ээр-сэмээр сыккыраан умайа сытан баран күөдьүйбүттэр. Уот сылаанньыта угуттуур сыралҕаныгар, сылааска тартаран хата утуктаан барыах курдук буоллубут. Кулуһун күөдьүйэн «тыс-пас-пус…» тыаһыы-тыаһыы сытыы төлөннөр араастаан уҥа-хаҥас эйэҥэлэһэн үрдүк халлааҥҥа өрүтэ ыһыахтанан тахсаллар. Аана биһикки күлүкпүт ооҕуй ситиминэн оһуордаммыт, сиигинэн симэммит нүөл кырыска күлүгүлдьүһэн ылбахтыыллар…

Дьиэҕэ киирбиппит, баҕар кыра кыыс уһуктубута буолуо диэн, Маарпа Сөдүөрэлээххэ тахсыбыт. Биһиги хотон кэннигэр туран киһи барарын-кэлэрин көрбөт эбиппит. Өрүүнэ сыгынньахтанан хаптайан хаалбыт. Маарпа оҥорбут саҥа «кыыһын» хоонньугар укта сытар. Морууса дьахталлар кэпсэтэллэрин истэн остуолга сыҥаах баттанан баран дьоройон олорор, кини да күнүскү сылаата таайан лаппа утуктаабыта тута биллэр.

– Эһиги ханна сырыттыгыт? – Морууса ыараабыт халтаһаларын нэһиилэ кыанан сүүһүн аннынан сүргүччү көрө-көрө ыйытар.

– Таска, хотоҥҥо… түптэлэри сөргүтэн биэрдибит.

– Кумаар бөҕө дуу?

– Уу сүрдээх…

– Халлаан харааннаата, ол иһин хойдор, – Маарыйа биһиги кыргыттар кэпсэтиибитигэр кыттар.

Килэкилээх Модьу аан чанчыгынааҕы сыҥаһа ороҥҥо, таба тэллэх үөһэ сытан, отур-ботур, ону-маны, бэйэлэрин ычаларынан кэпсэтэллэр. Модьу бэллэйбит ынах этэрбэстэрдээх атахтарын сото кэбиһэн баран кэтэх тардыстыбыт, Килэки умса сытан, икки илиитинэн сыҥаах баттанан, доҕоро кэпсиирин сэҥээрэн «һы, һэ-һэ…» диэмэхтиир.

Улахан Баһылай оронугар иһийэн утуйар-утуйбат ыккардынан таалбыт быһыылаах, көхсүн этитэн ылар.

– Хойутаатылар… – Быралгы кэргэнэ талах олоппоско олорон, былаатын сүөрэн баран, харахтарын симэ-симэ, икки ытыһынан төбөтүн имэринэр, тарбанар. – Атах-хыы… Баспын бэс күлүмэнэ бүтүннүү сиэбитэ кыһыыта билигин да ааспат.

– Судургу сылдьыбыттара буоллар кэлиэ этилэр, тугу эрэ бадьыыстаһан уһаатылар ини, – эбэм билгэлиир.

– Былырыын сайын «кырдьаҕас» Абаҕараҕа үс биэни тардыбыт этэ буолба-ат? – Настаа Огдооччуйаттан ыйытар.

– Икки биэ, биирэ тый.

– Кулуннарын эмиэ дуо? – Морууса ыйытар.

– Суох, кулуннарын тардыбатах этэ.

– Хата хайдах ордорбутай, – Маарыйа араҕас өҥнөөх куйаха кырабыайкатынан баттаҕын ньалҕаарыччы тараанар.

– Бултаһаллара сөп буоллаҕа, эдэр «тыатааҕы» биир сылгыны түҥнэри көттөр эрэ, эр ылан, ас оҥостон аҥаардастыы тарда туруо…

…Таска эмискэ Соҕотох үрэн маргыйда. Саҥатыттан иһиттэххэ үрэ-үрэ илин аартык диэки барда. Кэпсэтэн ботугураһа сыппыт Килэкилээх Модьу сулбу ыстанан туран таска ойдулар.

– Кэллилэр… иһэллэр быһыылаах, – дьахталлар көх-нэм буола түстүлэр.

Бары таска суксуруһан таҕыстыбыт. Улахан Баһылай оронуттан туран, олооччутун анньынаат, биһиги кэннибититтэн саппай уобуста. Арай түс-бас киһи эбэм эрэ искэ хаалла.

– Оок, иһэллэр эбит…

Аартык тыатын иһигэр эр дьон кэпсэтэр, күлсэн ньамалаһан ылар саҥалара иһиллэр. Чугаһаатылар. Биһиги дал ааныгар туран кыҥастаһыы бөҕөтө. Бырдах биир кэм кыынньан олорор.

Дьыксаах Апанаас атын сиэппит, бэрэмэдэйэ тэри-тэскэҕэр, куул төргүүтэ добуоччу улахан.

Настаа:

– Бултуйбуттар быһыылаах, – диэн ботугуруур.

– Биэлэрин этин ырдыбыттара буолуо, – Морууса санаатын этэр.

– Эс, аахтана илик биэни тоҕо астыахтарай, бэтэринээр көрбүтүн-истибитин кэннэ биирдэ эрэ дьаһаллар ини, хайдаҕа дуу, – аны Маарпа мунаахсыйар.

Кыраһалаах Маанчык истэрин «соһо» сылдьар буолбуттар, хааҥҥа-сииҥҥэ биһиллибиттэр. Эккэлээһин мааныта. Утары сүүрэн тиийбит Соҕотох, тоҕо эрэ арҕаһын түүтүн туруоран баран, тэһии аҕайдык туттан-хаптан Кыраһалааҕы сытырҕалыыр, кутуругун эйэҥэлэтэр.

Дьоммут бары, аттаахтыын сатыылыын аргыстаспыттар, сүргэлэрэ көтөҕүллэн үөрбүт-көппүт сирэйдээхтэр.

– Ол иһин, сэрэйбит сэрэх, утуйбакка сылдьаллар бөҕө буо, – Быралгы мичээрдээн тииһэ килэйии.

– Кэтэһэн, утуйбахха сылдьаба-ат… – Настааччыйа аа дьуо унаарытар.

Быралгы Огдооччуйаны көрөн:

– Хайа бу Айдаҥҥа хоммут кийииппит хайа ыккардыгар кэлэ оҕуста? – диир.

– Сарсын окко, күнү алдьаппакка, сарсыардаттан киирсээри тиэтэйэммин түүннэри кэллим.

Апанаас уол атын тиэргэн таһыгар дьоройон турар сэргэҕэ аҕалан баайар. Бэрэмэдэй ыккардыгар, ыҥыырга «били киһи» арбаҕаһын түүрэн, эрийэн баран тирбэҕэнэн бооччойбуттар. Ону көрөн бултаабыттарын дьэ чуолкайдаатыбыт. Кыра Баһылай түүрүллүбүт тириини тиэргэҥҥэ киллэрэн мас эрбиир «оҕус» үөһэ уурар. Дьыксааҕы кытары Хабырыыл аттарын икки өттүгэр туран кууллаах төргүүлэрин сүөрэн ылан баран, аны ыксары симиллибит эттээх сымаларын көмөлөөн түһэрэллэригэр ат барахсан сиргэнэн холус соҕустук тэпсэҥэлээн ылла, атын аҕайдык кынтайа-кынтайа таныытын тыаһатан тарылатта.

– Аргыый!.. Бачча кэлэн баран дьэ сиргэммитэ буолар дуу!.. – Апанаас атын буойар.

Бэрэмэдэйдэрин көтөҕөн мадьалытан аҕалан тиэргэн иһигэр күөх кырыска уурдулар. Быралгы кууллаах төргүүнү ол ыксатыгар быраҕар:

– Һуу, утатыы буолла… саатар аат үөнэ элбээбитин сүрүн, – дии-дии сир симэҕэ ойуулаах сиидэс былаатынан сүүһүн көлөһүнүн соттор.

Эр дьон, бэрэмэдэй тиһилигин төлүтэ тыытан, мөскөм-мөскөм эттэммит «кырдьаҕас» этин ыал-ыал аайы тэҥ гына үллэрдилэр. Намыынап кэргэнэ Маарыйа Сөдүөрэлиин дьиэлэриттэн баран иһит аҕаллылар. Улахан Баһылай Килэкини кытары ирээт эттэрин уҥучахха уктулар. Кыра Баһылай «оҕус» үөһэ сытар тириини кырыска түү өттүн алын гына тэниттэ. Тирии иһигэр «ойуурдааҕы» төбөтө сууламмыт. Килэкилээх Модьу ону тиийэн эргитэ сылдьан чинчийэн көрдүлэр, сөҕүү-махтайыы бөҕө. Килэки кыыл айаҕын атыппытыгар тэбис-тэҥ үрүҥ тииһэ, сүргүөхтээх аһыылара килэйэн көстөллөр. «Куттас» дьүөгэм Аана:

– Ы-ыы… – диэмэхтиир.

– Килэки, тыытыма…

– Бээрэ, уолаттар… – Хабырыыл буойталыыр.

– Бу бастакы булдуҥ арбаҕаһын бэйэҥ ыл, тииринэн кэбис, – Кыра Баһылай Апанааһы соруйар. Дьыксаах күөх кырыска сытар тириини соһуох курдук гынан иһэн:

– Маны ханна? – диэн ыйытар.

– Дьиэ эркинигэр тиирдэҕиҥ дии, соҕуруу, күн көрөр өттүгэр. Ыл Килэки дьиэттэн, холбуйаттан тоһоҕону, өтүйэни таһааран биэр уонна тутуһаҥҥыт эҥин Апанааска көмөлөһүҥ, – Кыра Баһылай уолаттары соруйар.

Апанаастаах тириини тэниччи тардан, тимир тоһоҕонон саайталаан, бэрт түргэнник эркиҥҥэ тиирэн кэбистилэр. Бу ыккардыгар түүн син ыраатта быһыылаах, халлаан биир кэлимсэ халыҥ былытынан бүрүллэн, эбии лүҥкүрэ ыаһырда. Соҕуруутан ичигэс тыал ил гынан үрэн барда, ол эрэн кумаар аҕырыах быһыыта биллибэт. Настаа аан чанчыгынааҕы чугууннаах түптэни сөргүтэн биэрдэ. Дьиэ-дьиэ аайы тарҕастыбыт. Дьыксаах хонор буолла.

Апанаас остуолга олорон үүттээх итии чэйи иһэ-иһэ:

– Халлаан ардаары гынар дуу, хараанныыр быһыыта дуу? – диир.

– Туох билиэй, кумаарын аһатар быһыыта ини, – Быралгы утаппыт аҕай, иккис хончоҕорун иһэн бүтэрэн кэргэнигэр Маарыйаҕа өссө куттараары уунар.

– Ээ, мэ бу маны… – Кыра Баһылай былаатын бүүрүгүн хайа тардан ылан баайан баран, окко суулаан, үтүлүк иһигэр уган аҕалбыт «ойуурдааҕытын» үөһүн халтаҥ сонун сиэбиттэн ылан ийэтигэр уунар.

Эбэм:

– Бээ-бээ үтүлүкпүн кэтиэм, – эмээхсин «тыатааҕы» этин хаһан да сыгынньах илиитинэн туппата, эгэ сиэ дуо. «Тоҕо сиэбэккиний?» диэн ыйыттахпына «санаам буолбат…» диирэ, төрүөтэх үгэһэ үһү.

– Тиийбиккит сиэҥэр баар дуу? – Улахан Баһылай хайдах бултаабыттарын истээри ыйыталаһар.

– Паа, ыттар отой иннибитигэр тиийэн үрэр саҥаларын ыраахтан истибиппит. Судургутук бултатыах быатыгар, сиэҥэр сырыттаҕына тиийбиттэр быһыылааҕа. Иһин тоҕо тардан баһаам мэҥиэстибит, этин улаханнык тыыппатах. Биһиги аппытын тэйиччи баайан баран, арыы үөттэринэн сирэйдэнэн үөмэн киирэн көрбүппүт ыттар кыылы сиэҥиттэн тэйиччи соҕус икки өттүттэн мөрөйдөөн үрэ сылдьаллара.

– Кыраһа обургу сүрдээх эбит, борбуйугар түһэ-түһэ биир кэм тиистэһэр, эһэ ол аайы кыйаханан көхсүн тыаһа күрдүргүү-күрдүргүү баппаҕайынан сабыта сынньан көрөр да хата таппат, туора ыстанан аһаран биэрэр, сылбырҕата сүрдээх. Маанчык буоллаҕына наар ойоҕолуу көтө сылдьан ыраахтан үрэр. Ол эрэн онтуҥ даҕаны, биһиги ытаары өндөҥнөөбүппүтүн көрөн, эрдийэн тиистэстэ ээ… Хапсаҕайдара диибин диэн, ити айылаах дайбааһыны аһаран биэрэллэрэ, – Апанаас ыттарын хайгыыр.

– Ыт сымсата дэлэ буолуо дуо, ол эрэн «кырдьаҕас» таптаҕына биир табыы буолуо ээ, – Быралгы арыылаах лэппиэскэтин айаҕар тиэрдэн иһэн, арыытыгар кып-кыра кыл сылдьарын таба көрөн кымаахтаан ылан остуолга биһэр.

– Бу киһи хараҕым мөлтөх диир да ити айылаах кыра кыл оҕотун таба көрөрүн, – Огдооччуйа Быралгыны дьээбэлиир.

– Наадатын баҕас таба харахтыыр киһи ини, – аны Настааччыйа күлэн мүчүҥнүүр.

Быралгы хаадьыга кыһаллыбат:

– Ойуурдааҕыҥ туора охсор диэни билбэт күтүр ээ. Наар үөһэттэн эрэ сабыыр адьынаттаах.

– Кырдьык инньэ диэччилэр дии, – Килэки хаһан эрэ, кимтэн эрэ истибитин тэһэ санаан сэҥээрэ охсор.

– Үөр бөрө хаайдаҕына эһэ, эмэһэтин маска анньан баран, баппаҕайыгар туох түбэһэринэн маһы-оту ылан үөһэттэн аллара, усталыы сабаа да сабаа буолара үһү. Бөрө обургу, сымсатын оҕото, үөһэттэн курбуулаан охсууга таптара сылдьыа, таах аһардан биэрэр кыыл. «Кырдьаҕас» инньэ гынан отой таба охсубата үһү. Элбэх бөрө уһуннук мөрөйдөөн, сылатан, ардыгар тутан кэбиһэллэр диэччилэр. Эһэ хотуурдуу туора дайбаан кууһуннарара буоллар тугу да киһилиэ суох этэ.

Огдооччуйа:

– Үөр бөрө – үөр бөрө буоллаҕа, соҕотоххо ылларбат ини, – диир.

– Ыттар харса суох тиистэһэ-тиистэһэ үрэллэриттэн, киһи иһэрин сэрэйбэтэ быһыылаах, отой ыкса киирэн баран ыппыппыт.

– Хаста ыттыгыт?

– Үстэ…

– Мин бастакы ытыыбар отой өрдөрөн, тутум суоннаах үөтү булгу ытан кэбиспитим, иккис ытыыбар сүнньүөҕүм арҕаһыгар түһэн бурҕас гыммыта. Баһылай киэнэ, уҥа хонноҕун аннынан киирэн, өрөһөтүн хайа көппүт, сүлэрбитигэр сүрэҕин ыксатыгар хаан бөҕө бөлүөхсэн чэлкэҕирэ охсубут этэ, – Апанаас халҕайбыт дьыгынаал ыстаанын сиэбиттэн уҥуохха түһэн сыҕаллан, ньаппаллан хаалбыт сүнньүөҕү ылан көрдөрөр. Баһылайдаах балбааҥка сибиниэһи уулларан баран туойунан киэп оҥорон онно кутан сүнньүөхтэрин оҥостоллоро. Тыа адьырҕатын өлөрбүт буулдьаны бары илииттэн илиигэ бэрсиһэн сэҥээрэн көрдүбүт. Быралгы «бу кырдьык сибиниэс дуо» диэбиттии бэл оннооҕор ыстаан көрдө. Эбэм ону көрөн:

– Па, па!.. – диир.

Быралгы сүнньүөҕү хараҕын анныгар тиэрдэн кыҥастаһа-кыҥастаһа:

– Былыр Куорамыкы күөлүгэр олорбут, ити Сөдүөт Дьаакыбылаптаах абаҕалара, улахан булчут баара уоһунан иитиллэр чокуур саатынан, биир буулдьанан отут ордугуна үс тииҥи өлөрбүтэ эбитэ үһү. Чуумпуурдууругар олус күүскэ лигийэн симпэтэ үһү, сөбүн көрөн, нэмин табан, албастаан иитэр эбит. Онто ыттаҕына тииҥ төбөтүгэр түһэн баран курдары тахсыбакка хатанан хаалара үһү. Буулдьатын ылан саҥалыы ииттэн баран аны атын тииҥи эмиэ ол курдук бултуура эбитэ.