Текст книги "Ийэм кэпсиир… (2 чааһа)"

– Итиннэ дуо?

– Ы-һыы. Баран көрүөххэ.

– Көрүөххэ…

Сүүрэн тиийэн «ытырыык» окко ытыртарыахпыт диэн сэрэнэн, этэрбэстээх атахпытынан оту хаһыйа-хаһыйа, уһаат хаппаҕын арыйа тардыбыппыт, арай кырдьык да, тэпсиллибит күөх от үрдүгэр аҕыс сымыыт кылбайа сытар.

– Уо-аай!.. Тоҕо элбэҕэй… – Морууса били күлбүт дьүһүнэ сүтэн, сирэйин оттомноох аҕайдык туттан саҥа аллайар.

– Манна кэлэн бүччүмнээн сымыыттаары тахсар эбит буолбат дуо.

– Хайа, көрүүй ити биир сымыыты, тоҕо баҕас улаханай, – Морууса омуннурар ахан. Мин урут да бөдөҥ сымыыты көрөрүм, икки уоһахтаах сымыыт итинник улаатарын билэрим.

– Ити икки уоһахтаах сымыыт, өскөтүн куурусса маннык сымыыты баттаан тэстэҕинэ икки чоппууска тахсар үһү.

– Икки даа?..

– Э-һээ…

Көннөрү сымыыттааҕар лаппа бөдөҥ сымыыты уларсыһа сылдьан көрдүбүт. Морууса сымыыты ытыһыгар ууран ыараҥнатар, бэл кулгааҕар даҕайан иһиллиир эҥин. Чымырыыт куурусса кып-кыра эрээри сымыыта атын кууруссалартан улаханынан итэҕэһэ суох.

Булумньубутун чабычах аҕалан хаалаан эбэбитигэр киллэрэн биэрдибит…

…Кыра Баһылай бөлүүн төһөҕө кэлбитин билбэтим. Сарсыарда уһуктубутум, состуок иннигэр талах олоппоһугар аргынньахтаан, хамсатыгар мохуорка симинэн табахтаан бусхата олороро.

Суунан-тараанан күө-дьаа сарсыардааҥҥы чэйбитин чэйдээтибит.

– Дарайыыҥ хотуур тууралаах дуу? – Быралгы Кыра Баһылай Күүлэлээхтэн быһа Айдаҥнаабытын иһин ыйытар.

– Оҕонньор, от үлэтин кэмигэр уһанар киһи, хантан тууралаах буолуой, суох буо. Ынараа дьиэҕэ кэлэн хоспоххо куһаҕан хотуур баарын ылан, ону быстаран саматтым.

– Дарайыыҥ уонна тугу уһанар буолар эбит? – Улахан Баһылай култайбыт улахан сыыҥкабай куруускаҕа саҥа кутуллубут ип-итии чэрии чэйи бүлүүһэтигэр куттан, бурулаччы үрэн, сойуттан иһэ-иһэ ыйытар.

– Билигин улахан туох да уһанара суох, биир эмит бу биһиги курдук отчут-масчыт кэлэн сээкэй кыраны оҥорторон бараллар үһү. Дэлэҕэ илии туппайа суох си дьүгээр сытыа, Арыылааҕар оттонор эбит. Быркылаахтан асчыт дьахталлар сэппэрээтэрдэрин иһинээҕи алтан көлөһөтө элэйэн, тииһэ мүлтүйэн хаалбытын аҕалбыттар этэ, саҥаны оҥортороору. Оҕонньор отуттан тахсан баран туойунан киэп оҥорон көлөһө кутаары түбүгүрэ сылдьара. Алтан күөркэ дөбөҥнүк уулларын дьэ көрдүм, миигин күөртэппитэ, – Кыра Баһылай кэпсиир.

Дарайыы сурукка киирэр аата Махсыымап Киргиэлэй диэн. Ол эрэн киһи барыта Уус Дарайыынан эрэ билинэр. Кэлэҕэйдиҥи, тардыалатан саҥарар. Бэрт кыра да ыамайдардыын тэҥнээхтэрин, улахан дьону кытары курдук оттомноохтук кэпсэтэрэ, сыһыаннаһара. Ол иһин оҕо кутун баҕас туппут киһи. Биһиги Тээкиччэҕэ олорор эрдэхпитинэ кэлэн хонон-өрөөн, эһэм эгэлгэ сэһэнин астына истэн, бэркэ сэҥээрэн барара. Дарайыы таба туркутугар майгынныыр эрээри оннооҕор кыра, оҕо оонньуурун курдук дьаһамыр, түҥнэстибэтин диэн аччаҕар сыҥаахтаах талах салааскалааҕын мэлдьи бэйэтиттэн араарбакка соһо сылдьарын өйдүүбүн. Онтутун «туркум» диэн ааттыыра. Туркутугар утуйар таҥаһын түүрэ кэлгийэн тирбэҕэнэн баайан, сээкэй кыра маллааҕын (уһанар тээбиринэ быһыылааҕа), ортотунан тимир куустарыы курдаах хатыҥ холбука иһигэр уган, сороҕун үүтүттэн-хайаҕаһыттан сэбэһэ быанан таһыгар ыксары кэлгийэн, эҥин араастаан талырдатан-толурҕатан, ыҥырыынан ыалтан-ыалы кэрийэн арааһы бары уһанара.

Дьоммун кытары үгүһү-элбэҕи кэпсэтэн күлэн-оонньоон бөҕө биэрээччи. Дарайыы кэллэҕинэ өтөх ыаллара бары сэргэхсийэ түһэрбит: «Оок, Киргиэлэй кэллэ!..» – диэн буолара. Ол курдук бэрт ыллам майгылаах, бэйэтэ да киһини мыыннарбат араас кэпсээннээх-ипсээннээх үтүө оҕонньоро.

Киргиэлэй Махсыымап Бастакы Күүлэттэн кэлбитэ үһү. Туркутун соспутунан холкуостары кэрийэн, айаҕын иһин сээкэйи бары уһанан, хас да сылы быһа биир сиргэ түстээн олохсуйбакка ускул-тэскил хаамаайылыы сылдьыбыт.

Дарайыы – мас да, тимир да ууһа. Биһиэхэ түөрт атахтаах, түөрт муннуктаах, аны остуолун сирэйин аннынан тардан ылар холбуйалаах үчүгэйкээн остуолу оҥорбута. Ол остуол балаҕаммыт бастыҥ, мааны тэрилэ, киэргэлэ буолан уһуннук турбута (ону, били, Хочуолу күөлүгэр олорор Хообуйап Мэхээлэ илдьэ баран турар). Кичэйэн, сирэйин хатыыс хабаҕынан силимнээн, уу тэстибэтин курдук ыпсаран, бэрт уһуннук кыһан, кыладыйан, хонон-өрөөн сытан уһаммыта. Таайым Бүөтүр манньатын харчы биэрбитин өйдүүбүн. Бу курдук хас да сыл сылдьан баран Дарайыы сүтэн хаалбыта. Кэлин истибиппит Модукка тиийэн Сыччыына диэн оҕонньор Богдьо Балбаара диэн соҕотох кыыстааҕын ойох ылан, онно олохсуйбут эбит этэ. Модут нэһилиэгин төрүт олохтооҕо Сыччыына сылгы, ынах баайдаах бэрт сэниэ киһи эбитэ үһү. Кыыһын кэннэ оҕонньор өссө уоллааҕа. Уол эрдэ төрөөбүт киһи ыал буолан туспа бур-бур буруо таһааран олороро.

Богдьо Балбаара аатыгар дьүөрэтэ суох ис киирбэх дьүһүннээх, сырдык хааннаах номоҕон дьахтар. Ыал буолан хас да сыл Модукка олорбуттара. Балбаара утуу-субуу түөрт оҕону төрөппүтэ төрдүөн: бастакыта иккитин ааһан баран, иккиһэ биирин ааһаат, кэлиҥҥилэрэ саастарын да туолбакка сылдьан ыалдьан өлүтэлээн хаалбыттар. Балбаара сор-муҥ бөҕөнү көрөн, ыксаан: «Бу дойдуга олорорбут тухары оҕо турууһута суох, сир уларыйыах», – диэн кэргэнин Киргиэлэйи кытта Айдаҥҥа көһөн кэлбиттэр. Балбаара өссө эрдэ Тыккаай Ньукулайдаах диэн Айдаҥ ыалларын кытары дьукаах олорорго кэпсэтиһэн барбыт.

Дарайыы кэргэнэ, Айдаҥҥа кэлэн олохсуйан баран, үс сыл курдук быысаһыннаран маҥнай уол онтон кыыс оҕону төрөппүт. Саҥа сиргэ кэлэн күн сирин көрдөрбүт уоллаах кыыс оҕолоро барахсаттар кырдьык да этэҥҥэ чэгиэн улааппыттар. Уолларын аата Ньукулай. Оҕобутун абааһы арааран сиэбэтин диэн ыт аатынан Ураанньык диэн ыҥыраллара. Кыыстарын аата Ылдьаана. Эмиэ хаһан да «Ылдьаананан» ааттаабаттара. Мин иһиттэхпинэ куруук «кыыстара» дииллэрэ. Дарайыылаах буоллаҕына бэйэлэрэ Кыыстара диэн тыһы ыттаахтара, баҕар ол аатынан эмиэ абааһыны муннараары албаһыраллара буолуо, оннук да быһыылааҕа. Богдьо Балбаара кыыһын сааһыран иһэн оҕоломмута: «Оһоҕос түгэҕинээҕи, эмиий куурдар, эмсэх кээһэр бүтэһик оҕом», – диирэ…

– Баран иһэн, аараттан, Намыынаптаах Одуҥдаларыттан тахсан иһэллэригэр түбэһэн Айдаҥҥа диэри аргыстаспыппыт. Хабырыыл «сарсыҥҥыттан наар охсуу» диэбитэ. Одуҥдатын буоллаҕына «мөлтөх, кыайан үүммэтэх» диэн кэриэлийэр.

Быралгы, Баһылай кэпсиирин истэн олорон:

– Харыстаан этэр ини, ала-чуо Одуҥда эрэ хайдах үүммэт буолуой, быйыл эбэлэр бары да тыыппалаахтар быһыылаах, – диэн итэҕэйбэт.

Одуҥда эбэ барахсан дьоһуннаах күөл. Былыр хара маһыттан уулааҕа үһү. Кэлин бэйэтэ туран эрэн уута тардан оттонор ходуһаламмыт. Арҕаа баһыгар Кэҕэлээх диэн улахан өтөххө сайыҥҥы өттүгэр Балаҕаччыттан «Калинин» аатынан холкуос ыанньык сүөһүлэрэ кэлэн сайылыыллар. Күөл соҕуруу эҥээригэр Кыдыбыл өтөҕө диэн эмиэ киэҥ, бурдук бааһыналаах өтөххө кыһынын субай сүөһүнү кыстаталлар. Одуҥда эбэ икки сиринэн үөһүгэр үтэн киирбит тыа тумуһахтардаах. Ходуһатын «Калинин» уонна «Свердлов» холкуостар үллэстэн, аҥаардаһан оттууллар.

* * *

Сайыҥҥы сайаҕас күннэр, элэс гынан элэгэлдьийэн, бииртэн-биир ааһан иһэллэр. Сарсын Бастакы Ыспааһап. Дуона суох сир эрээри, ото хойуутун иһин иҥсэрэн баҕарахха дьороппут боскуйаларбытыныын аахтахха, түстээҕинэн сүүрбэттэн тахса оту кэбистибит.

Уһуннук курааннаата, күнүс сырылатан түһэн итии да итии. Ылдьыын таҥара күнэ ааспытын кэннэ элэтэ биир күн кыратык сирин сиигирдэн эрэ самыырдаан саккыратан баран астыбыта, ол кэннэ таммах да түһэ илик. Халлаан ардыгар атын аҕай айгыстан тыалланар-куустанар, ыаһыра ыанньыйбыт, уулаах-хаардаах былыттар саҕахтан даххаһыйан тахса-тахса хата түспэккэ ааһаллар. Ардаатаҕына үлэ атахтанар, от сытыйар-ымыйар, үлэҥ уһуур-тэнийэр, ыыра-дьаара ыраатар. Ардах түһэрэ арай кыра ыамайдарга эрэ улахан үөрүү. Күннээҕинэн сылдьар дьон буоллахтара, киһи баалыы барбат. Былыт көһүннэр, тыал илгийэн сөрүүдүйдэр эрэ үлэ тэтимэ күүһүрэ түһэр.

Күн кылгаабыта лаппа билиннэ. Атырдьах ыйын ортотунааҕы сайыҥҥы күн арҕаа саҕах кэтэҕэр кытара кыыһан киирдэ, хараҥарда да халлыбыт халлааҥҥа сулустар биирдиилээн көстүбүтүнэн бараллар. Маҥнай Чолбон сулуһу таба көрөн «сулус көстүбүт» диэн оҕолор үгэстэринэн омуннуруу. Кэлин биир-биир киһи хараҕар таба быраҕыллан, устунан элбээтэр-элбээн, ахсаана биллибэт бачымах сулустар түүҥҥүнү сэмэйдик киэргэтэн дьирибинэстилэр. Халлааны хараҥардар, тыаһа суох чаҕылҕан саҕахха күлүмүрдүү оонньообута хас да хонно.

Кус оҕото көтөн, бөдөҥөөн бэйэтэ бэйэтинэн. Арай, айылҕатынан, хойутаан киллэрбит умсаах оҕолоро билигин да кыайан кынаттарыгар ситэ уйдарбакка, күөх куорсуннаах тулаайахтарынан ууну таһыйан талыбырайа сырсаллар. Били мин от охсо сылдьан булбут аҕыс сымыыттаах халбам бэйэтин киэнигэр эбии сэттэ сымыыты ордук баттаан тэһэн турар. Халба уйатын булбутум нөҥүө күнүгэр Кыра Баһылай өйдөөбөккө, сымыытын субу тэһээри ньыкыйа сытар ийэ халбаны быһа далайан кэбиспитэ… Мин уйаны сэрэнэн чөкө тутан илдьэн, сып-сылаас сымыыттары бэйэм булбут куһум уйатыгар хаалаабытым. Ити итинэн ааспыта… Уонча хонугунан, омурҕан кэмигэр, Килэкилиин кэлэн от быыһын өҥөйбүппүт уйаҕа биир да сымыыт суоҕа… Ийэ халба түөрэтин тэһэн, үөскэ субурута сылдьарын хаста да түбэһэ түһэн көрбүппүт. Аахпыппыт – чопчу, уон биэс оҕолооҕо.

Күнүс ходуһаҕа сырыттахха, ийэ кустар көппүт оҕолорун кытта үрэҕи бата, ардыгар тыаны да быһан төттөрү-таары сулукуччуһа көтөллөр. Күөлбүтүгэр кус элбээтэ, киэҥ киэлилээх эбэ иэнин биир гына хараара усталлар, араас саҥа-иҥэ эймэнэн олорор. Саарбыт, сорсо кустар, саҥа түү, куорсун анньынан, кинилэр аҕай буолан туспа-туора туттан үөрдээн көтө сылдьаллара ала бэлиэ. Ханна эрэ сүтэ-сүтэ баалларын биллэрэн син биир харах далыгар көстөн ааһар субан туруйалар унаар күөх сайыны сайыһан туоххаһыйбыкка дылы курус хаһыылара, үөрдүһэн эрэр тураах оҕолорун саҥалара – көмүс күһүн кэлэн эрэрин туоһута буолан уйулҕаны уйуһута хамсаталлар…

Иккис Ыспааһап саҥа ааспыт кэмэ, хотуур ортото. Билигин да сай барахсан сөлөгөйдөөх илгэтин үлүмнэһэ сомсорго күн-хонук дэлэй. Арай ол хаалбыт кэм-кэрдии хайдах, туох туруо биллибэт.

Бэҕэһээ от кэбиспит дьон бүгүн аны охсо сылдьабыт. Огдооччуйа бастакы омурҕан кэнниттэн кэлэн эмиэ көмөлөстө. Быйыл кураан сайын сатыылаан күөлбүт уута биллэ түһэн лаппа үөһүгэр диэри киллэрдэ. Былырыын охсуллубут хадьымалы ааһан, кур лаҥханы кытары хастаатыбыт. Улахан Баһылай Хабырыыллыын саас өртөөбүттэрэ да, халаан уута ылан турар кэмэ буолан, үөһүн, сэтиэнэҕин сиэбэтэх. Өрт уота хоруордубут хордоҕой бөдөҥ дулҕата күөлү эргийэ, ыраахтан көрдөххө дьураа курдук субуллар. Киһи өртөммүт хордоҕойу туорууругар, уот көрдүгэннээн сиэбит хаһырыатын от саба үүнэн, көрбөккө батары түһэн хаалар. Түөрэтэ хара хоруо. Эбэ үөс өттө лаҥхалыын охсуллан баһаам от кэлэр, бугул тэллэх баттаһа лөглөйөр. Онон-манан оҥолох-чоҥолох, сир хараҕа көрдүгэттэр, көлүйэлэр хараара чөҥөрүһэллэр, балар кытыылара, сииктээх сир буолан ордук өнөрдөөн үүммүттэр. Күөл ходуһатын сорох эҥээригэр, били эппиккэ дылы, киһи мунар ото. Быралгы этэринии «от охсуута өссө чэпчэки, хотуурга быстыбыт оту баһан ылан быраҕыыта ол ыарахан».

Настааччыйа биһикки туспа манастыыр хайытан оҕустубут. Хойукка диэри уутун тута сыппыт ходуһа хотоол эҥээрэ чыыкыр боруу, бэрт киэҥ сиринэн тайаан үүммүт, бэйэтэ улахан от кэлииһи быһыылаах. Эмиэ да кылыс, кулун кутуруга, томторҕонотугар халба дабыдала кыбытыктаах. Боруу буолан хата хотуур киирэрэ-тахсара чэпчэкитэ сүрдээх. Киһи сытыыламмакка уһун күнү быһа да охсо сылдьыах курдук. Боруулаах сирбит үөс өттө – бастаммыт, соппоҥ чоокура. Күөл кытыытыгар ботуулана үүммүт кута сиэлин, дыгдаҥныы сытар кырыс киһини төһө уйарынан, уунахалыы-уунахалыы бастаран охсон ылабыт.

Күөлтэн чугас, дириҥ уулаах Быһыттаах диэн добуоччу улахан, уһун синньигэс көлүйэни Настааччыйаны кытары икки өттүттэн эргийэ оҕустубут. Эбэ уонна көлүйэ ыккарда төһө да чугас буоллар үктэлэ кытаанах, чиҥ эбит, дулҕалаах. Көлүйэни утары күөл кытыытыгар, кутаҕа өргүөт от олус хойуутук симсэ үүммүт. Киһини куотар уп-уһун умнастаах хойуу өргүөт баһын хоҥор болчуоҕа хараарыар диэри сиппит. Кыра да тыалга уҥа-хаҥас биэтэҥнии, тэлбиҥнии оонньуулларын чугастан кэрэхсээн одуулаһабын.

Омурҕан кэмигэр Улахан Баһылай: «Быһыттаах көлүйэҕитигэр тиийэн эрэҕит быһыылаах, охсо сылдьаргытыттан көрдөххө… Былыр Күүлэлээххэ Марчалаһа Баһылай диэн буор балыксыт оҕонньор олорбута, туос тыыта отой хойукка диэри өтөҕөр, оол көстөр чалах тиит анныгар сыппыта, кэлин сүөһү үлтү тэпсэн алдьатан, ыһыллан мэлийбит быһыылаах, тоҕо эрэ көстүбэт буолбут», – диэн кэпсээн турар. Ол оҕонньор күөл уонна көлүйэ ыккардын хорон баран, саас аайы көлүйэҕэ балык тахсан ыан бүтэн эрдэҕинэ хоруутун быһыттаан кэбиһэрэ үһү. Марчалаһа Баһылай күһүн буһук ааһан муус тоҥмутун кэннэ били быһытын арыйан хоруутугар туу угара. Ол күн хаста да кырынан ыга киирбит балыгы, туутун харыстаан, хампарыйыа диэн титириктэри бысталаан уурталаан, ол устун сэрэнэн төкүнүтэн таһааран баран балыгын сүөкүүрэ. Соболуун, быччыкылыын, мундулуун, күөнэхтиин – барытын биирдэ ылара. Көлүйэҕэ киирбит балык сай устата бэркэ уойара диэн кэпсииллэр. Туулаан ылбыт балыгын, мууска тарҕатан тоҥорон баран, хааһахха хаалаан сыарҕалаах атынан тиэйэн тахсара эбитэ үһү…

Охсо сырыттахпытына көлүйэ үөһүгэр, биһигиттэн күрэнэн, хас да ийэ ууһа кус киирдэ. Уҥуоргу эҥээргэ ууттан быган турар дулҕаларга кустар салгылыы олороллоро көстөр, түүлэрин-өҥнөрүн оҥостон кынаттарын араастаан хамсатан тэлибирэтэллэр, уһун моонньуларын күөкэтэн тула-мала көрүөлээмэхтииллэр. Тыйаахтар үрүҥ түөстэрэ кылбайар, туртаҥныыр. Көлүйэ отой уутугар тиийэ оҕустарар эбит, сирэ оннук чиҥ, биир да салаа от хаалбаттыы нэлэс гына түһүөр диэри, дөбөҥнүк дайбаттарар. От ордук хойуута күөл кытыытыгар үүнэр, ону ардыгар атахпыт таҥаһын устан баран ууну кэһэ сылдьан хотууру уунан, бастара охсо сатыыбыт. Мин оннук охсо сылдьарбын көрдөҕүнэ Кыра Баһылай: «Аанаа, наһаа үөһүн охсо сатаама, хааллын, куска үөмэн киирэргэ наада буолуо, ордор…» – диэн күлүү-оонньуу кэриэтэ ыһыытыыр. Быһыттаахпытыгар, көлүйэ кытыытыгар салаа да от ордууһута суох; биир эмит кыламан алҕас чоройон туран хааллаҕына, оҕо киһи сиэринэн, хайаан да дайбаан, быһан баран биирдэ тэйэбин.

Миигиттэн күрэнэн субу аҕай иннибиттэн көппүт көҕөн аҥала оҕолоро, таппа кулгааҕын быыһыттан, ийэлэрин кытары устан тараадыһан киирдилэр. Аҕыйах хаамыы сир, харахтара субу чоҕулуйар. Көҕөн оҕолоро күөх дьирбиилээх кынаттарыгар эрэнэн соччо куттамматтар быһыылаах, туома ийэлэринээҕэр бөдөҥнөр. Чугаһа бэрдиттэн тумсун эбирэ кытары көстөр ийэ көҕөн, уһун кэмҥэ утуйар уутун да умнан, түөһүн түүтэ соролуор диэри сымыыт баттаан, тэһэн, ас таһан аһатан көччөх гынан көтүппүт оҕолорунаан көлүйэ уҥуоргутун диэки, моонньуларын күөкэтиэхтэринэн-күөкэтэн, тэһии аҕайдык туттан устан ньолбойдулар. Моонньоҕон, халба оҕолоро эмиэ бааллар. Мороду, чөркөөкү баҕас дэлэй. От охсо сылдьан хас да кус уйатын буллум, уйа иһигэр-таһыгар сымыыт хахтара ыһыллыбыт буолаллар. Күөл икки көлүйэ икки ыккардынааҕы оту, дулҕа төбөтүн биир да суох гына үлтү тэпсибиттэр, түөрэтэ кус түүтэ-сааҕа. Өссө сорох кус киһиттэн тэһииркээн, от быыһынан сылыпыччыһан, көлүйэттэн күөлгэ киирбиттэр, хойуу өргүөт нөҥүө өттүгэр, үөскэ устан ыраатан эрэр тылбыйар кынаттаах баһаам.

Хайыппыт кэрчикпин бүтэрэн баран, саҥа манастыыр хайытан иһэн сааскы эргэ дурдаҕа түбэстим, талаҕы эрийэн тупсаҕай гына баайан оҥостубуттар. Дурданы сөргүппэтэхтэрэ хас да сыл буолбут быһыылаах, сорох сиринэн талаҕа сиргэ ньаппайа сыстыбыт. Эмэх хатыҥы тоһуталаан олбох гынан олорбуттара сытар. Дурда талаҕар хотуурбун тартарыам диэн сэрэнэн сулуйдум. Дайбыы-дайбыы төттөрү аҕаларбар өнчөхпүнэн от быыһын анньыалаан бигиибин. Дурдабын эргийэ охсон баран, ураҕас сытарын ылан көлүйэ кытылынааҕы дулҕа үөһэ туран, төһө дириҥин билээри аспытым, соһуйуом иһин балтараа былас кэриҥэ уһуннаах ураҕаһым төбөтө эрэ ордон хаалла. Сымнаҕас бадарааҥҥа астахха өссө да бара туруох курдук, кытыытыттан чүөмпэ эбит. «Бу да иһин сир хараҕа диэтэхтэрэ» дии санаатым. Дулҕа үөһэ тобуктаан олорон, икки ытыспынан ыраас ууну сомсон ылан сирэйбин сууннум, былааппын устан кичэйэн сотуннум. Ууга аспыт ураҕаспын ороон ылан дурдаҕа аҕалан чөкө ууран кэбистим.

Настааччыйа «тыын ылар» быһыылаах, тохтоон сиһин көннөрөн кэдэриҥниир, миигин одуулаһар, кумаарданан убаһа тириитэ үтүлүгүнэн эҥил баһан сапсыммахтыыр, күөх өҥнөөх сиидэс былаатын көннөрөн саҥалыы баанар.

Хас да күнү быһа сытыыламматах хотуурум мөлтүү быһыытыйбытыгар, киһи сүрэҕин-быарын хаба ортотунан сайа охсон киирэр дырылкай сыттаах сэлбиргэстээх-илбиргэстээх сиппит күөх оту бобо тутан ылан, хотуурум тимиригэр сыстыбыт ньамаҕы, от сыатын сэрэнэн усталыы сотон ньиккэрийэн баран, сиэппиттэн тоҥуута кыладыйа илик саҥа игиибин таһааран таар-туур тардан сытыыланным. Үнүрүүн Килэки хотуурун отунан сотоору тойон эрбэҕин сыыйа тардан турар. Хата халымырдык дэҥнээбит этэ. Билигин тарбаҕын боччоччу баанан баран охсор, онтута мэһэйдээн үлэтэ лаппа бытаарда.

Дьоммут хотуурдарын сытыылаатылар да уостарын үмүрүтэн иһиирэн кээһэр үгэстээхтэр. Оччоҕо хотуурдарын кылаана ордук тупсар үһү. Килэки биһикки эмиэ ону үтүктэбит. Бэл Маарыйа эмээхсин ити үгэһи тутуһар, эбээ уоһун чорботон баран кыра, мэник оҕоҕо дылы иһиирэ турара – киһи күлүөн курдук.

Киэҥ сири дайбаатыбыт, омурҕан буолуо билигин да эрдэ. Тохтоон сиспин хамсатан, имитэн ылабын, тарбахтарбынан балык эппин баттыалаатахпына – минньигэстик дырылыы нүөлүйэр. Эмээхсин: «Наһаа түһүөлээбэххэ сэрэнэн үлэлээ, эккин алдьатыаҥ…» – диэн куруук сүбэлиир. Кырдьык оннук, хайа да үлэҕэ нэмин табан сырыттахха сатанар. Улахан Баһылай бэгэччэгин иҥиирэ хоҥнубутун, киэһэ дьиэтигэр тахсан, тымтык төбөтүгэр иннэни тэһэ анньан, биллэр-биллибэт төбөтүн быктаран баран, ыалдьар сирин хаанырыар диэри таһыйбыта уонна туоһу сыһыары тутан өрбөҕүнэн баайан кэбиспитэ. Оннук гыннахха иҥиир түргэнник сыстан, оһон хаалар үһү. Үнүрүүн, уонча хонуктааҕыта, эбэбэр Балаҕаччы балыыһатыгар сопхуоһунан үлэлиир Сүөдэр Сүөдэрэп-Торҕон диэн киһи кэлэн барбыта. Хос аатыгар дьүөрэтэ суох бэрт киһи. Оҕо эрдэҕинэ таптаан ааттаабыт ааттара диэн кэпсииллэр. Хаҥас илиитин сөмүйэтэ «көрөр» ыарыы буолбутун, эмээхсиҥҥэ эмтэтээри кэлбит этэ. Эбээ, хатаран баран өрбөххө суулаан уура сылдьыбыт, сир мундутун хараҕын ылан Сүөдэр сөмүйэтин бааһыгар баттаабыта уонна тугу эрэ ботугуруу-ботугуруу инчэҕэй кус баттаҕынан ыксары баайан кэбиспитэ. «Сарсын баччаҕа сүөрэн ылан кэбиһээр», – диэбитэ.

Бэҕэһээ Өксөөн Айдаҥтан кэлэ сылдьан: «Балаҕаччыга бара сырыттахпына, балыыһа сопхуоһа Сүөдэр көрсөн эйиэхэ махтанан бөҕө, илиитин ыарыыта отой ааһан хаалбыт үһү», – диэн ийэтигэр кэпсээбитэ. Торҕон Сүөдэр эмээхсиҥҥэ эмтэнэ кэлиэн иннинэ балыыһаҕа бырааска сөмүйэтин хайыттарбыт этэ да, онто туһалаабакка эбии сэтэрбитигэр биирдэ эрэ ыксаан, сорук оҥостон кэлэн эмээхсиҥҥэ эмтэппит…

Ыт үрэр саҥатын истэн көрбүппүт, икки аттаах киһи кэлэн миҥэлэриттэн түһэн, от күрүөтүн тоһоҕотугар тэһииннэрин иилэн баран, Улахан Баһылайдаах диэки хаамсан эрэллэр. Огдооччуйа арыый туора охсо сылдьан дьону көрөн, хотуурун ходуһаттан булан туруору аспыт маһыгар өйөннөрөөт, сирэйин былаатынан сотто-сотто тиэтэйэ-саарайа утары барда.

Айдаҥтан от быалааччылар кэлбиттэр. Баарыын Огдооччуйа «кэлиэхтээхтэр» диэн этэн турар. Биирдэстэрэ Тыккыр Маарыйа эбит: ыстаан, хортуус кэппитэ, ыраахтан көрдөххө, эр киһи курдук. Хортууһа кумаар киирбэтин диэн хара маарылалаах. Иккис от быалааччы – Уйбаныап Уйбаан диэн «Свердлов» холкуос бэрэссэдээтэлин (Өксөөнү) солбуйааччы.

Күрүө тоһоҕотугар бааллыбыт аттар биирдэрэ хара ала, атына тураҕас сылгы күлүмэнтэн, тигииттэн көмүскэнэн биир кэм тэпсэҥэлии тураллар. Маанчык аттаах дьону көрөн ходуһаҕа киирэн үрэн баран, «сөп буолан», оол курдук отуутун диэки сүүрэн эрэр.

Икки Баһылай, Хабырыыл, Быралгы, Огдооччуйа буолан кэлбит дьону кытта кэпсэтэн тура түстүлэр, онтон от быалааччылар төттөрү күрүөҕэ тиийэн аттарын сыбыдахтаан, өртөөн баран Огдооччуйалыын үс буолан от быалыы бардылар. Килэки дьоно кэпсэтэр кэмнэригэр сүүрүүнэн отууга баран кэллэ, уу иһэ бара сырытта быһыылаах. Мин эмиэ тамаҕым хатан, сыралҕан куйааска утатан «чэй испит киһи» дии санаатым да, лаппа тэйиччи охсо сылдьар буоламмын барбатым.

Ыраахтан одуулаһабын: Огдооччуйалаах эрдэ кэбиспит оппутугар тиийэн, хайдаҕын-тугун сылыктаабыкка дылы эргийэ хаамсан баран, быалаабытынан бардылар. Кыра мас оҕотун синньигэс ситии быаҕа баайбыттарын от нөҥүө быраҕаллар. Тыккыр Маарыйа кумаарданан сапсыммахтыы-сапсыммахтыы, куулга уган ыҥыыр хоҥсуоччутугар иилэ сылдьыбыт бартыбыалыттан тэтэрээтин ылан отун кээмэйин суруйар. Быалаабыт отторугар кыра талаҕы быһах биитинэн кыһа түһэн баран, нүөмэрин суруйан окко батары анньан кэбиһэллэр. Маҥнай кэбиспит отторбут мэнээк түспүттэр. Бастаан түстэммиттэрин утаата бөдөҥнөрө сүрдээх курдук этилэр да лаппа дьиппинийбиттэр. Ол эрэн, урут да, хойут да быалатан биһиги ночоотурбаппыт. Эрдэтээҥи оттор кууптара улаатан тэҥҥэ барсаллар. Үнүрүүн күүстээх тыал икки от түһүн хастаан кэбиспит этэ, ону оҥорон биэрбиппит оройдоро көҕөрө харааран көстөллөр.

Биһиги омурҕанныыр кэммитигэр от быалааччылар кэлбэтилэр, киэһэ охсон бүтэн тахсыахча буолан эрдэхпитинэ биирдэ быалаан бүттүлэр, отууга баран чэйдээтилэр. Сотору Тыккыр Маарыйалаах мэччийэ сылдьар аттарын ыҥыырданан, Айдаҥ диэки сиэллэрэр-хаамтарар ыккардынан айаннатан сэксэлдьитэ турдулар. Огдооччуйа биһиги диэки кэлиэх курдук гынан иһэн, Улахан Баһылайдаах охсон бүтэн утары хааман эрэллэрин көрөн, кэтэһэн наҥналлан турда.

* * *

От быалаппыппыт нөҥүө күнүттэн түөрт буолан наар мунньууга сырыттыбыт. Таалай бэҕэһээ киирсэн баран, бүгүн тохтоото. От кэбиһиитигэр оҕус сиэтэрэ да сөп, баһаам көмө.

Күҥҥэ балтараа сүүстэн тахса бугулу туруорабыт. Ходуһа иэнин биир гына лөглөспүт бөдөҥ бугуллары көрө-көрө киһи ис-иһиттэн ордук күүскэ үлэлиэн-хамсыан баҕарар. Буолумуна, үлэ түмүгэ харахха көстөрө астыга сүрдээх. Кэлин үөрэнэн, оппут мунньуутун нэмин табан өссө ордук түргэнник, кудуччу тардар буоллубут. Субурҕаллыы-субурҕаллыы тута бугуллаан чөкөтөн иһэбит. Халлаана да үчүгэйэ бэрт. Дьон да кэпсэтэллэриттэн, мин да өйдүүрбүнэн, сэрии саҕаланыаҕыттан быйыл ордук үүнүүлээх, хайа да сыллааҕар үтүө сайын сатыылаата.

Сороҕор иккилии буолан тус-туспа сылдьан мунньан субурҕаллыыбыт. Ардыгар арыы курдук лоскуй-лоскуй охсуллубут сирдэри биир-биир тардабыт.

Тыаллаах күн, балаһаҕа үрдэрэн наар аҥаардастыы батыаккалаһабыт. Тыал сэллээбэккэ биир кэм үрэн силбиэтэннэҕинэ, оччоҕо дьэ бугуллуурга эрэйдиир. Субурҕалынан хаалларар табыллыбат, тардыбыт оппутун хайаан да бугуллаан бүтэрэн баран биирдэ эрэ тахсабыт. Тыалыра туран, иһиллэнэн ылар курдук тохтоон чуумпурар, онтон эмиэ силбиэтэнэн, күүһүрэн кэлэр, оччоҕо тыал намырыыр кэмигэр, сибилигин бугуллаабыт бугулларгын син биир хастаан, түөрэ эргитэлээн ытыйан кэбиһэр. Бугул тэллэҕин суулуу тутан, өрө эрийэн таһааран баайдахха ыһара аматыйар, ол эрэн хас биирдии бугулу барытын оннук эрийэ сырыттаххына үлэтэ бэрт, күннээҕи мунньуу үөтэлээбэтэ дьэ кэлэр.

Ардыгар кыратык сынньанан тыын ылабыт. Мин, күөгэҥнэс бугул үөһэ кэдэччи түһэн сытан эрэн, улаҕата, киэлитэ биллибэт ып-ыраас күөх халлааны одуулаһабын. Тугум дьиибэтэ эбитэ буолла, харахтарым саатан көрбөт буолуохтарыгар диэри күнү кыҥастаһабын. Быһыта баттыалаабыт курдук араастаан лөглөрүспүт быстаҕас былыттар сүрэҕэлдьээбиттии аат эрэ харата ыадаһа усталлар. Өйдөөн, сыныйан, болҕойон көрдөххө араас кыыл-сүөл, көтөр-сүүрэр барыта ойууланан көстөр… Оол былыт үүт-үкчү оҕус төбөтүн курдук, икки сытыы муостаах, муостар ыккардыларынан үһүс муос тахсан кэлэр, «оҕус» көрөн сыттахпына тараадыйа ыһыллан, ээр-сэмээр сүттэр-сүтэн, симэлийэн барар. Аны, оол былыт айаҕын аппыт, будьурхай баттахтаах киһиэхэ олус майгынныыр, кыыһырбыттыы хааһын түрдэһиннэрэр, онтон аппыт айаҕа оччоон, аны өрө тэрбэйэн тахсан «күлбүтүнэн» барар. Килэкини кытта ити былыт ол кыылга, оол-ол былыт ити көтөргө майгынныыр дэһэн, үрүҥ былыттары салгыбакка кыҥастаһабыт. Биһиэхэ Огдооччуйа эмиэ кыттыһар.

– Көрүҥҥүтүүй оҕолор, үүт-үкчү кус устан иһэрин курдук буолбат дуо? – диэн ыйа-ыйа көрдөрөр. Ардыгар бэйэ-бэйэбитин: «Отой да майгыннаабат дии…» – диэн ким эрэ, тугу эрэ, таба көрбүтүн, атыммыт кыайан арааран көрбөккө мөккүөр тахсар.

– Күн уотун уһуннук одуулаатахха киһи көрөрө дьикти баҕайы буолар эбит дии, – мин иттэннэри хантайан сытан, харахпыттан уу кэлиэр диэри сырдык сардаҥаны одуулаан-одуулаан баран, бугулбар олоро биэрэн тулабын көрүнэбин.

– Кэбис, күнү кыҥастаһыма, хараххын буортулуо, – Настааччыйа табахтаан бүтэн мохуоркалаах саппыйатын быатын ыга тардан баайа-баайа саҥарар.

– Настаа хаһааҥҥыттан табахтыыр буолбуккунуй? – ыйытабын.

– Оҕо эрдэхпиттэн боруобалаабытым. Урут дьонум табаҕы туох эрэ күндү ас курдук көрөллөрө. Аҕабыт таба манаан, көрөн-истэн ханна барар да, ийэбин кытары онно бииргэ сылдьарбыт, билиҥҥи курдук дьиэҕэ хаалбаккын. Көс киһи олоҕо оннук. Аҕам Уйбаан – булчут, тугу бултаабытын барытын: саһылын, кырсатын, тииҥин, бэлиэлээҕин, солоҥдотун ону кытары кыылын этин, балыгын түөрэтин кэриим атыыһыттара кэллэхтэринэ онно биэрэрэ. Булдун табахха, мэлии бурдукка, чэйгэ, өрбөх таҥаска, саа сэбигэр мэнэйдэһэрэ. Сэбирдэх табаҕы саппыйа иһигэр уган дэби убахтаан мэлитэн, аны силиһин быһаҕынан үлтү кырбаан бииргэ булаан хамсаҕа симэн уматан баран, саҥа атыылаһыллыбыт сонун, хатан табаҕы тордох иһинээҕи дьон бары илииттэн-илиигэ бэрсиһэ сылдьан соппойооччулар. «Күндү астарыттан» матарымаары миэхэ, кыра оҕоҕо эмиэ обортороллоро, онтон сылтаан, устунан ылларан табахсыт буолбутум.

Мин аны Огдооччуйаттан:

– Оттон Огдооччуйа табаҕы тарда сылдьыбытыҥ дуу? – диэн ыйытабын.

– Һоох… Төрүт тардыбатаҕым. Урут биирдэ эмит дьээбэлэнэн аҕам хамсатын оборон көрдөхпүнэ хабархайа, эчи амтана да куһаҕана бэрт буолааччы, тугун сөбүлээн соппойоллоро эбитэ буолла.

Огдооччуйа аҕата Сөртөйөөн оҕонньор эмээхсинэ Сөдүөччүйэлиин уонна кыргыттарыныын Арҕаа Кыргыдайга, Кыбыгыдьаан диэн күөлгэ олороллор. Огдооччуйа, сөп буола-буола, дьонугар баран төркүттээн, билсэн кэлэр. Кыбыгыдьаан отой сир уһуга дойду. Сөртөйөөн Балаҕаччылаан иһэн, кыыһын көрсөөрү, эргийэ көтөн Мундулуҥдаҕа сыл баһыгар-атаҕар биирдэ эмит биллэн ааһар, оттон Сөдүөччүйэ суох. Огдооччуйа – улахан кыыстара. Балтыларын Кыргыдайга эрдэхпинэ көрбүтүм, ол эрэн кэпсэтэн-ипсэтэн билсибэтэх оҕолорум. Кыралара Баһыычаан, эдьиийиттэн Огдооччуйтан быдан балыс, билбэт киһи Огдооччуйаны кырдьыга да ийэтэ диэх курдук…

Килэки бугул үөһэ олорон күп-күөх тооппоор аһыыкалары икки илиитигэр эр-биир тутан охсуһуннартыыр. Аһыыкалар харса суох силиктэһэллэр, тараадыйбыт уһун атахтарынан тардыалаһа-тардыалаһа ытырсаллар. Киһи сөҕүөх, ардыгар төбөлөрүн быһыта тыытыһыахтарыгар диэри сэймэктэһэллэр. Килэки кыайбыт аһыыканы өлөрбөккө ыытан кэбиспитэ «тыр-тыр» тырдырҕаан, ыстаҥалаан бара турар. Уол аны хоҥор өҥнөөх эриэн тооппоор аһыыканы тутан туран: «Моойдоох баскын быһа тардыам, эбэтэр хотуолаа…» – дии-дии аһыыкатын баһын ытыһыгар үІүлүтэр, тиҥсиритэр. Инньэ диэтин аһыыка, өс киирбэх, айаҕыттан хара өҥнөөх убаҕаһы кулгуйар, туга эбитэ буолла.

Бу курдук, кыратык кэпсэтэн олоро түһээт, эмиэ оппутун муспутунан барабыт. Бырдах, кырдаайы эймэҥнэс, хата Ылдьыыҥҥа сөрүүдүйүөҕүттэн күлүмэнэ ама. Уйаара-кэйээрэ биллибэт күөх халлаантан күн уота чэмэличчи тыгар. Ханна эрэ ыраах уот турбут быһыылаах, күөл уҥуоргутун көрдөххө биллэр-биллибэт чараас бүркүк түспүтэ тунаҕырар. Киһи муннугар буруо сыта биллэргэ дылы. Тулабар эргиччи аһыыка буутун тыаһа биир кэм «сып-сып-сып» сырдыргыыр; ыксабытынааҕы, ситэн, силигилээн, сэлбиргэстэнэн-илбиргэстэнэн намылыйа нуоҕайбыт хойуу ойуурга чыычаахтар чыбыгыраһаллара, чубугураһаллара иһиллэр, чаччыгыныардар чардырҕаһаллар. Үөскэ көтөн кынаттарыгар бигэтик уйдарбыт тыыраахы оҕолоро төттөрү-таары тилиэс-былаас тэлбэҥнэһэллэр, ол эрэн соҕотох итэҕэстэрэ, өссө да ситэ иликтэрин туоһута – сатаан тыкаахтаабакка чаччыгыныардар курдук чардырҕаһаллар эрэ.

Сытыы кынаттар куһугураабыттарыгар көрбүппүт, өтөх кэтэҕинээҕи тыа, халлааҥҥа тиийэ сатаан харбыаласпыкка дылы, дьулугураспыт тэҥкэ тииттэрин үрдүлэринэн, үөрдээх моонньоҕоттор төбөлөрүн оройунан хойуостана-хойуостана киирэн, халаатаабытынан, күөл атаҕар тиийэн түстүлэр…

* * *

Биир күн киэһэ оппутуттан тахсыбыппыт хоноһолор кэлэн олороллор. Ыалдьыттар – иккиэлэр. Биирдэстэрэ Илин Кыргыдай киһитэ Ылдьаа Уйбаанабыс Бусулаайап сэрииттэн, хаҥас атаҕын бэрбээкэйинэн сүтэрэн, дойдутугар төннөн иһэр эбит. Икки атаҕар иккиэннэригэр уһун остоох тирии саппыкыны тиирэ кэтэн олорор буолан, өлүөр атахтаах киһи курдук.

Биир ыалдьыппыт – Уйбаан Уоһукап диэн дьаамсык, эмиэ Илин Кыргыдай киһитэ. Сибилигин аҕай табахтаан бүтэннэр, дьиэ иһигэр табах ыыс-быдаан буруота унаарыйа сыыйыллан турара.

Хоноһолор аттарын сыбыдахтаан, тоһоҕо мас анньан үөскэ өртөөбүттэрэ аһыы сылдьаллара. Дьиэҕэ киирэрбитигэр ыалдьыттар хонук аһылыктарын аһаан бүтэн, уһуур дьон сиэринэн нус-хас буолбуттар этэ. Ылдьаа Бусулаайап күнү быһа нэксиэлээх ат үрдүгэр сахсыллан, аҥаар атахтаах киһи сылайбыт, сылаарҕаабыт быһыылааҕа, уҥа диэки эбэм бэлэмнээбит оронугар кэтэх тардыстан сытара. Биһиги киирбиппитигэр оронугар олоро биэрэн сэргэхтик кэпсэтэн барбыта.

– Оок, отчуттар кэллилэр, дьэ кэпсэтиэххэ…

– Хайа доҕор, Ылдьаа… – Улахан Баһылай Бусулаайабы көрөн саҥа аллайа түспүтэ.

Эр дьон хоноһолору кытары айахтара аһыллан ирэ-хоро баллыгыраһан барбыттара.

– Хайа, бу, Аана манна баар, кэлбит эбит дуу? – Ылдьаа миигин дьэ таба көрөн ыйытар. Хардарыам ыккардыгар эбэм:

– Манна баар, тугулгаҕым оннугар тугулгах (оҕом оннугар оҕом диэн суолтаҕа эмээхсин туттар тыла) буолан олорор, – диир.

Ылдьаа Бусулаайап Илин Кыргыдай, «Чернышевскай» холкуос киһитэ, онон билэрим. Дьонум баар эрдэхтэринэ биһиэхэ Тээкиччэҕэ үгүстүк сылдьара. Таайбын кытары сээкэйи ыаһахтаһаары, кэлэ-бара таарыйа, куруук ааммытын сабааччыта суох. Бусулаайаптар Илин Кыргыдайга, Алаас күөлүн өтөҕөр олорбуттара. Бүөтүр «Чернышевскай» холкуоска бэрэссэдээтэллиир кэмигэр Ылдьаа сүөһү биригэдьииринэн үлэлиирэ. Аҕата Оҕотун Уйбаан – холкуос хара үлэһитэ. Оҕотун диэн күөлгэ төрөөбүтүн иһин кыра эрдэҕиттэн Оҕотун Уйбаан диэн ааттыыллара. Ийэтин көрбөтөҕүм, аатын да билбэппин, эрдэ өлбүтэ. Ылдьаа бииргэ төрөөбүттэрдээҕин эмиэ өйдөөбөппүн. Уол бэйэтэ ыал буолан баран Алааска туһунан олорбута. Кэргэнэ – киэҥ харахтааҕын иһин Быччаха Маарыйа дэммит, Кириллин Ньукулай диэн киһи кыыһа. Кыыс ийэтэ Даарыйа бэрт эйэҕэс-сайаҕас баҕайы эмээхсин, киһи киирдэ да чэйин үөһэ түһээччи, тастан киирбити уу иһэрдибэккэ эрэ таһаарааччыта суох. Ыал устун мээнэ атах балай сылдьар эрдэхпинэ үтүөтүк сыһыаннаспытын, аһынан төбөбүттэн имэрийэрин, оройбуттан сыллаан ыларын умнубаппын. Даарыйалаах улаханнара – Батакаай Өрүүнэ диэн кыыс, ону таһынан Алаҥха Миитэрэй, Тоҥус, Бэскэс, Хатааһын диэн уолаттардаахтара.