Текст книги "Ийэм кэпсиир… (2 чааһа)"

– Ити эмиэ олорор дии, – диэн Маарпа саҥа аллайбытыгар көрбүтүм, биһигини ойоҕолуу үүнэн турар модьу тиит төргүү мутугар, отой чугас, субу, хара өҥнөөх тииҥ кыра тэллэйи икки илин атахтарынан кумуччу тутан олорон, сытыы тиистэринэн ойо ыстаан ыла-ыла, сиэн омугулдьутар, тэскэйбит омурда биир кэм култарыҥныыр, аһыырын быыһыгар төбөтүн түргэн-түргэнник хамсатан кыҥнаҥната-кыҥнаҥната тыас иһиллэнэн тула-мала көрөн-истэн чэрэҥэлиир.

– Хайа, ол көрүүй… – Маарпа эмиэ саҥа аллайар. Халлааҥҥа харбаспыт көбүс-көнө дьулугурас тиит умнаһыгар, быһаҕаһыгар диэри быган, биһигиттэн саһа сатаабыкка дылы өссө биир тииҥ көстөн олорор.

– Ээ, саспыт буола-буола, биһиги булчут уолаттар үһүбүт дуо… – дии-дии тарбахпынан хатырыгы тарбаан хачыгыраппыппар тииҥ тиит кылаан чыпчаалын былдьаһан өрө сүүрэн куһугураата, көпсөркөй түүлээх кутуруга туора-маары хойуостанан аҕыйахтык көстөн хаалла. Тииҥ быйыл туорааҕа өнөрдөөн үүммүт, кылы кырбаабыкка дылы, хойуу мутукчалаах лабаалар быыстарыгар киирэн букатын көстүбэт буолла.

Күрдьүгэс кутуругун хоротон, хорус гынан тохтуу-тохтуу сүүрэрэ сонун буолбатах. Нэтээгилэр түөрт атахтарын даллатан «кынат» оҥостон баран туора-маары тэлиэс-былаас тэлээрэллэр. Онно-манна чардырҕас саҥалаах чаччыгыныардар буор уйаларын тэллэх отторо намылыһан, биһик буолан бүөбэйдээн көтүппүт оҕолорун суохтаабыттыы, тыаһы иһиллээбит курдук иһийэн тураллар. Иннибитигэр биһиги «сирдьиппит» киргил, кыһыл «бэргэһэтин» кэтэн, тииттэн-тииккэ сарахаччыйа көтөр, «кырык-кырык-кырык!.. сөпкө иһэҕит!..» диэбиттии кылыкынайан ылбахтыыр, онтун быыһыгар сытыы тумсунан хатана түспүт маһын тоҥсуйан тобугуратар…

Тыабыт кэриититтэн тахсан от үрэххэ майгынныыр үрдүк дулҕалаах сиики сиринэн титиикпитин көрдө-көрбүтүнэн бардыбыт. Үрдүк дулҕалаах ыллыкпытын ойоҕолуу, күөл диэки эҥээригэр оҥолох-чоҥолох көрдүгэттэрдээх, тыа өттүгэр уһун синньигэс көлүйэ-көрдүгэн хараарар, онтон салгыы талахтар кэннилэригэр эмиэ утум-ситим сиэттиһэн дьоҕус көлүйэлэр көстөллөр. Итилэргэ барыларыгар кус дэлэй, биһигиттэн дьаарханан көтөн сирдьигинэһэллэр. Уһун синньигэс көлүйэ баһыгар булчут кус оҕолорун кытта усталлар, соччо тэһииркиэх быһыылара көстүбэт. Биирдиилээн чөркөөкүлэр, мородулар көрдүгэн, көлүйэ ууларыгар сарайбыт атахтарынан ыраас ууну чыһыырда тыыран түһэллэр, суох, уһуннук тэһийэн олорботтор, сотору буолаат эмиэ өрө сарыкынаһан тахсаллар. От быыһыгар саһан, утуйан ньыкыспыт тэскэйэ уойбут нэмэнэ моонньоҕоттор, көҕөттөр киһиттэн үргэн, аа-дьуо мөдөөттүк ыадастан, уһун моойдорун ньолотон, маатыргыы-маатыргыы күөл диэки талаһаллар. Көлүйэ кытылынааҕы дулҕалар хойуу сиэллэрэ сайыны быһа көтөр үлтү тэпсэн кубарыйа намылыйбыттар, оол курдук, ууттан быкпыт биирдиилээн дулҕаларга күлтэттэр салгылаан күлтэһэн олороллор…

Тыыраахылар сайыны быһа көлүйэттэн арахпатах бэйэлэрэ, тоҕо эрэ, манна көстүбэттэр. Үөрдүһээри мустан күөл ортотугар түмсүбүттэр. Эбэм: «Тыыраахылар Иккис Ыспааһаптан сыыйа-баайа соҕуруу айаннаабытынан бараллар…» – диир.

Сиикибититтэн тахсан сайылык өтөҕөр киирдибит. Туруору эркиннээх титиик икки баһа аһаҕас, таба халтааматыгар майгынныыр. Сыбаҕа суох эркин быыһынан сырдык хото киирэр буолан түннүктээбэттэр. Тиит хатырыга даҥ үрдүгэр, халыҥ гына тураҥ ыспыттарыгар: халба дабыдала, ытырыык от, атын да сыыс от хойуутук өрө үппүтүн аҥаарын кэриҥин охсон мунньубуттар. Тарбыйахха сиэтээри хоруйбуттар быһыылаах. Кыра, лэкээ бугул оҕото чэкэйбитигэр хас да тииһэ тостубут, чомойо суох кыраабыл иттэннэри сытар. Титиик үрдүн күһүн син биир охсоллор, саас хаарын түһэрэллэр, оччоҕо үрүт маһа сытыйбат.

Титииги эргийэ чукаалар көстөллөр. Аартык диэки, бэтэрээҥҥи түптэҕэ инчэҕэй киилэри быраҕаттаабыттарын быыһынан, биллэр-биллибэт, аат эрэ харата буруо оҕото сыыйыллан тахсар. Чукаа тоһоҕолоругар тарбыйах эргэ томторуктарын иилитэлээбиттэр.

Өтөххө үүт уурар бабаарына, моойторук олуктаах, былыргы үйэтээҕи, күн уота быһа сиэн тураҕастыйа кэриэрбит эркиннэрдээх, хантан эрэ көһөрүллэн аҕалыллыбыт эргэ ампаар баар.

Титиик тыа өттүгэр ыанньыксыттар олорор улахан балаҕаннара багдайар. Бырдах, оІоойу киирбэтин диэн, чараас гына буордаах ынах сааҕын булаан сыбаабыттар.

Өтөх үөһүгэр бүтэй иһигэр тарбыйахтар мэччийэ сылдьаллар. Хаарчахтарын икки эҥэлэйэ күөлгэ дьурулаан киирэн кутаҥныы сытар кутаҕа тиийэн бүтэллэр. Хааллан турар ньирэйдэр туохтан эрэ сиргэнэн тэбинэтиргээн кутуруктарын өрө хоротон баран сырсыакалаһаллар, мэҥирэһэллэр, эмиэ да харсан ылаллар, үрүт-үрдүлэригэр ыттыһаллар.

Титиик өтөҕүн тулата үчүгэйкээн айылҕалаах. Илин өттүнэн үөскэ диэри сиэттиһэн, сэлэлээн киирбит суон хатыҥнардаах; хотулата илин, томтойбут үрдүк сиргэ тэтиҥнэр дьулугураспыттар. Арҕаа эҥээригэр, биһиги өтөххө киирбит ыллыкпытын кытыылата, эмиэ хас да тэтиҥ үүнэн туралларын тарбахтарым төбөтүнэн сымнаҕас умнастарын таарыйан, имэрийэн ааһабын, тэтиҥ үөл таһыгар туора суруллубут дьураалар тараадыйан хаалаллар. Ардыгар тэтиҥнээх сиргэ түбэһэ түстэхпинэ, сололоох эрэ буолларбын, хайаан да тохтоон кэрэхсээн көрөрүм уонна оҥостон туран тэтиҥ кубаҕай таһыгар сөмүйэбинэн эҥин эгэлгэ оһуору ойуулуу оонньуурум. Тэтиҥ бэйэтэ да дьикти мас ээ, «оҕо саараатын» диэбиттии, таһа бурдугу чараастык биспиккэ дылы дьикти бүрүөһүннээх. Тэтиҥ – тыала да суохха биир кэм илибирии-салыбырыы турар сэлибирэс сэбирдэхтэрдээх, дьикти айылгылаах мас.

Ийэм кэпсээбитин өйдүүбүн… Былыыр-былыр, икки атахтаах өссө үөскүөн, үөдүйүөн иннинэ, биир сааскы ылааҥы күн таҥара: «Бу күн ким да, туох да түбүгүрүө, үлэлиэ, көтүө-дайыа суохтаах, орто дойду олоҕор ураты сиэр-туом оҥоһуллар күнэ», – диэн бэйэтинэн ыйаах таһаарбыт. Ол күн, бэл, хайа да кырыыс тиийбэт, кыайан сиэбэт мэник чыычааҕа уйа туттубатаҕын иһин, кэлин бу күнү «чыычаах уйа туттубат таҥарата» диэн ааттаабыттар. Оччолоох ыйыыны, ыйааҕы истибэккэ арай кэҕэ көтөр эрэ көтө-дайа сылдьыбыт уонна тэтиҥнээх сиһик хоп-сип хобугунаһан, сип-сап сибигинэһэн сэбирдэхтэрэ тэлибирэһэ турбуттар. Таҥара дьаһалбын истибэтигит, толорботугут диэн тэтиҥнээх сиһиккэ уонна кэҕэ көтөргө улаханнык уордайбыт, тымтыбыт, түмүгэр буруйдаталаан дьүүллэтэлээбит. Таҥара ол ыар дьүүлүн туоһута: кэҕэ көтөр олоҕун устатын тухары уйа туттубат дьылҕаламмыт, сымыытын ханна түбэһиэх, мээнэ, чыычаах уйатыгар түһэрэн кэбиһэр төлкөлөммүт, бэйэтэ баттаан, тэспит оҕолорун аһатан-сиэтэн, кынаттаан, көччөх гынан көтүтэр дьолго тиксибэтэх. Оттон тэтиҥнээх сиһик таҥара ыйааҕын истибэтэх, кэспит буруйдарыгар саастарын тухары, бэл тыала да суохха, сынньанар диэни билбэккэ илибирэһэ-салыбыраһа турар буолбуттара эбитэ үһү. Кэлин кэҕэ, тэтиҥ уонна сиһик таҥараттан үҥэн-сүктэн, аньыыларын-хараларын билинэн, ыар дьүүлүн көтүрэригэр көрдөспүттэр да үрдүк таҥара ылымматах: «Оннооҕор кырыыска киирбэт мэник чыычаах уйа туттубатаҕа», – диэбит. Ол эрэн төһө да тыйыстык сыһыаннастар син аһыммыт. Былыр кэҕэ билиҥҥитин курдук кэрэ куолаһа суоҕа, ньулук-ньалык саҥалаах көннөрү көтөр эбитэ үһү, оттон тэтиҥнээх сиһик эриллэн, иэҕиллэн үүммүт, болҕомтону тардыбат сир аайы үүнэр мастара эбитэ. Таҥара алы гыммытын туоһута: кэҕэ, кэмигэр да буоллар, чочуонайдык чоргуйар кэрэ куоластаммыт, саас аайы тупсаҕай куолаһынан бар дьон сүргэтин көтөҕөр үтүөкэн ырыаламмыт-тойуктаммыт. Ол эрэн этэн чоргуйа олорон, ардыгар, таҥара иннигэр оҥорбут урукку аньыытын-харатын санаан, кыбыстан, кэлэҕэйдээн ылара эбитэ үһү. Тэтиҥ – таҥара аһыммытын туоһута – көрбүт эрэ киһи хараҕа хатаныах, кэрэхсиэх, көнө, дьулугурас быһыыламмыт, сып-сымнаҕас болоорхой тастаммыт, оттон сиһик биир сиртэн тараадыйа үүнэр, үчүгэйкээн сэбирдэхтээх маска кубулуйбут. Тэтиҥнээх сиһик уруккуларын курдук сир аайы үүммэт, таҥара ыйбыт анал сиригэр, үрдүк кырдал саалыгар, тэллэҕэр эрэ чэчириир тупсаҕай мастар буолбуттар…

Ыанньыксыттар балаҕаннарын аанын ыксатыгар сытыары талкы сытар, быыстарыгар-арыттарыгар тирии имиттэллэр быһыылаах. Маарпа биһикки ыаҕастаах балыкпытын тутан, хаппыт ынах тириититтэн тэлэн сааллыбыт халҕан тутааҕын тардан искэ киирбиппит, титиик дьахталларыттан Намыынаба Маарыйа эрэ баар эбит, хаҥас остуолга лэппиэскэ буһараары тимир кытыйаҕа хатыҥ хамыйаҕынан тиэстэ охсон либиргэтэ турар.

– Оок, уҥуоргу оҕолор кэллилэр! – диэн үөрэн саҥа аллайа түстэ. Намыһах долбуур анныттан «кулгааҕа» суох чабычаҕы ылан балыкпытын сүөкээтэ, салыҥ ньаҕайдаммытын кыра лаппычах курдук мас уһааттан хомуоһунан уу баһан ылан кутан сайҕаата, сууйда. – Бүгүн барымаары сылдьыбыппыт, бэйэҕит кэлбиккит дии, эбэҕит ыытта дуо? – Маарыйа иһит сотор өрбөҕөр икки ытыһын хардары-таары сотто-сотто токкоолоһор.

– Э-һээ, – чабычах ситии быата эрийэ барбытын көннөрө-көннөрө хоруйдуубун.

– Аҕааппыйалаах ханна бартарай? – Маарпа мин курдук симиттэн турбат, титииккэ өрүү тиэстэр маныыһыт кыыс, дьиэлээх киһи дьиэлээх киһи курдук, сирэй оһох состуогун модьу маһыгар олорон этэрбэһин быата холкутаабытын сүөрэн чиҥэтэн баанар.

– Суоппуйалыын бу сибилигин тахсыбыттара, ити тыа кэтэҕэр кырдалга отон баһаам үүммүт диэбиттэрэ, ону хомуйаары бардылар. Мин киһим эмиэ Чочоллоххо көҕүйэн барыста ээ.

– Быгыапчаан эмиэ хаалсыбата ини? – Маарпа Суоппуйа биэстээх кыыһа дьиэҕэ суоҕун иһин ыйытар.

– Баран, эгэ ол киһи олоруо баара дуо.

Маарыйа «мин киһим» диэн сэттэтигэр сылдьар Тэйгэ диэн уолун ааттыыр, оттон Чочоллох диэн Аҕааппыйа биэстээх уола.

Ыанньыксыттар балаҕаннара соҕуруу өттүнэн икки; арҕаа, хоту эҥээрдэринэн биирдии түннүктэрдээх. Түннүк таастара халыҥ холуодаларга, туорайа суох араамаларга олордуллубуттар. Балаҕан сэбэргэнэтигэр кулун тириититтэн тигиллибит эргэ үтүлүктэр, сэнэх соҕус хас да талах чааркаан, сээкэй быа-туһах ууруллубуттара көстөр. Соҕуруу диэки түннүк анныгар турар остуол үрдүнэн холуодаҕа кыраһыын лаампата, олох көтөҕөрүн үүтүттэн тоһоҕоҕо иилиллибит. Хас да адарай орон, олор анныларыгар кыра талах олоппостор, нөҥүө өттүлэригэр имиллибит сылгы тириитэ түүрүллүбүтэ уонна биир үрүөхтэнэн баран хаппыт ынах тириитэ дардайан сытар. Сирэй оһох үрдүнээҕи кирээдэҕэ туос чабычахтар, сыа-арыы иҥэн хараарбыт мэчикээн, күтүр баҕайы ыаҕас сууллан баран түҥнэри ууруллан куура тураллар. Оһох кэннигэр сүгэнэн хайыта сынньыллыбыт хаппыт мас өрөһөлүү кыстаммыт. Кыс мас үрдүгэр сэбэһэ быанан кэлгийэн сүгэн аҕалбыт куопчахааннарын бырахпыттар.

Ааны утары, дьиэ ортотугар диэри, бэрт элбэх сиринэн саба ууруу самалык абырахтаах сиидэс быыс тардыллыбыт. Быыс уҥа өттүгэр бээлэ ыйанан турар. Иһигэр оҕо сытар эбит, суу таҥаһа хамсыыр, ону дьиктиргээн көрөн турдахпына, сүгэнэн хаптаччы суоруу муостаҕа уу чаккыраата. Утуйа сыппыт оҕо уһуктан баран ииктээбитин сэрэйэн:

– Ол оҕо ииктээтэ, – диэн Маарыйаҕа эттим.

– Ээ, оҕом уһуктубут дии… Утуйбута ыраатта ээ… Аны түүн эмиэ бэбээрэрэ буолуо… Өссө кини тэстэ сытар, көр да маны, – диэн Маарыйа кырачаанын таптаан ымманыйа-ымманыйа тиийэн бээлэ иһиттэн, өрбөх суутун арыйан, түөрт-биэс ыйдаах уол оҕону көтөҕөн тэйгэтэн таһаарда. Оҕо үөһэ өттүгэр эриэн ойуулаах сиидэстэн тигиллибит ырбаахылаах, алын өттө сыгынньах: чоочоото чороҥолуур, тыккаата харааран көстөр. Мыс курдук толору эттээх-сииннээх үчүгэйкээн баҕайы оҕо эбит. Будьурхай баттахтаах кырачаан уол хайыы-сах киһини таба көрөн одуулаһар буолбут, өссө ийэтигэр көтөхтөрөн туран, эбии аһыннарыах быатыгар, кып-кыйа муннун мырдыччы туттан мичээрдиир.

– Аата ким диэний? – титииккэ саас көһөн кэлээттэрин утаата, эрдэ кэлэ сылдьыбыппынан, онно оҕолортон хайалара да суоҕа. Сорох дьахталлар, төһө да «Свердлов» холкуоһа Айдаҥҥа кииннэннэр, өссө да төрүт өтөхтөрүттэн арахпакка чиэски сиртэн уунан сылдьан үлэлииллэрэ. Ааттарын-суолларын дьон кэпсэлиттэн истэрим, сурах хоту эрэ билэрим.

– Баһылай… – Маарыйа уолкаана ииктээбит таҥаһын уларытарын быыһыгар: – Тохтооҥ кыргыттар, тохтуу түһэн баран барыҥ, мин сип-сибилигин… Аана, бачча кэлэн баран, биирдэ кэлбит киһи чэйдээн баран бар, – диир.

– Суох, субу билигин аһаан баран кэлбитим, топпун, – диибин уонна барарбын биллэрэн чабычахпын ситии быатыттан ылабын. Кырдьыга да, бу тиийэн уу сылыттан таҥас эҥин суунардаахпын санаан ыксыыр курдукпун.

– Дьэ, ыксал-тиэтэл дьон эбиккит, Модьу эмиэ бии эһиги курдук, хаһан да солото суох… – Маарыйа күлэ-күлэ остуолун ыксатыгар кэлэн талах олоппоско олорон, ырбаахытын уолугун тимэхтэрин төлөрүтэн уолун эмиийдиир. Кыра уолкаан үүттээх тумугу болточчу уобан сытан эмэн соппоҥнотор, кып-кыра, мыс курдук хаҥас ытыһынан ийэтин эмиийин туппут, ол сытан аҥаар хараҕын симэн баран биирдэһинэн биһигини кыҥастаһарын кубулуппат, киһи эрэ аһыныах, ымманыйа таптыах абаккалаах уола…

– Чэ, биһиги бардыбыт… – диэт балаҕантан таҕыстыбыт.

Маарыйа:

– Аана, быыс-арыт буллаххына кэлэ, биллэ сылдьар буоллаҕыҥ дии, – дии хаалла.

Балаҕантан тахсан титиик үөс өттүгэр баар сүөһү ыллыгар диэри аргыстастыбыт. Арай, оол курдук, доҕотторбут Модьулаах Аана татыахайданан иһэллэр. Биһигини көрөн айаннарын эптилэр, һуу-һаа буолан субу сүүрэн кэллилэр.

– Маарпа, ол иһин манна эбиккин дии, – Аана аҕылыырын-мэҥилиирин быыһыгар саҥарар.

– Аана титииккэ туох сорукка кэллиҥ? – Модьу, хайаан да, улахан илдьиккэ эрэ кэлиэхтээҕим курдук ыйытар.

– Балык аҕалан…

Модьу ынах этэрбэстэрин иккиэннэрин устан, быаларыттан баайан санныгар иилинэн кэбиһэр, холбуу бииргэ уһуллубут чараас кэтиинчэлэрин осторо оҥойон көстөллөр.

– Тоҕо уһуллуҥ?

– Ээ, син биир устабын, итиннэ Кэникээн көлүйэтин маара киһи сототун ортотунан уулаах, оломун анна кытаанах үктэллээх кумах сир, атах сыгынньах кэһэргэ үчүгэй баҕайы. Эргийэ бардахха ырааҕа бэрт, аны тыатын ото-маһа түөрэтэ уот сиэбит адаала. Уонна тумнан да бардаххына ээйгэ син биир этэрбэскин илитэҕин…

– Эһиги төһөҕө кэлбиккитий?

– Билигин…

– Көлүйэҕэ кус бөҕөтө мустубут, тиргэлээбит киһи, – Модьу бултаһыан баҕарар быһыылаах.

Бэйэбит ычабытынан кыратык ону-маны кэпсэтэ түһэн баран араҕыстыбыт. Бостууктар сүөһүлэрин ыамнарыгар аҕалтаары Кэникээннэригэр бардылар. Маарпа тэйэн иһэн кэннин хайыһан:

– Аанаа… киэһэ көрсүөххэ диэри!.. – диэн хаһыытыыр, мин истибиппин биллэрэн илиибинэн далбаатыыбын.

Төннөрбөр аргыһа суох соҕотох киһи быһыытынан кураанах ыаҕайабын ситии быатыттан тоҕонохпор иилинэн тиэтэйэ-саарайа кудуччу хаамабын…

Халлаан лаппа тыалырбыт, сирбин ортолуурум саҕана өссө күүһүрдэ. Куула тыа баһа эрийэр-буруйар күүстээх балаһаттан куугунуу тыаһыыр. Тэҥкэ тииттэр төбөлөрө биир кэм иэҕэҥнии-хоҥкуҥнуу хамсыыллар, тыал эмиэ да иһиллээн ылар курдук тохтуу түһэр, букатын уостар, онтон эмиэ өр-өтөр буолбат, хат күүһүрэн, силбиэтэнэн кэлэр. Кэрии эмэҕирбит суон тииттэрэ, субу сууллан түһүөх айылаах араастаан энэлийэн хаачыгырыыллар-куучугурууллар, ол эрэн син тулуйан тураллар, хайдахтаах да ала буркуҥҥа ордон хаалаллар, дэлэҕэ «кыыкыныыр мас охтон биэрбэт» диэн өс хоһооно үөскүө дуо.

Тыаттан тахсан, аһаҕас, чэлгиэн сиргэ киирбиппэр сөп-сөрүүн, киһи этин-сиинин хаба ортотунан сайа охсон киирэр сайаҕас тыал эмискэ-эмискэ ил гынан нарыннык имэрийэр. Тыал охсор сириттэн, Быркылаах эбэ диэкиттэн, хайа эрэ кусчут саатын тыаһа бүтэҥитик дор гынар тыаһа иһиллэ-иһиллэ сүтэр…

Өтөхпөр кэлбитим Баһылайдаах Күүлэлээхтэриттэн кэлэн чэйдээн бүппүттэр.

– Хайа тоом, балык илдьэн кэллиҥ дуу? – Кыра Баһылай эбэбиттэн ханна барбыппын истибит быһыылаах да буоллар ыйытар.

– Ээ, титииккэ дьаарбайан кэллим.

– Хайа, титиигиҥ дьахталлара тугу аһаттылар? – Быралгы состуок иннигэр дүлүҥ олоппоско олорон сүгэтин тобуктарын ыккардыгар кыбытан баран, игиинэн аалан кикирийэ-кикирийэ туоһулаһар.

– Суох… Маарыйа кыра уолун кытары эрэ баар, аһатаары гыммытын бэйэм аһаабатым.

– Ыа дьэ, кэм биһиги буолан иһиэхпит, аһаан баран кэлиэхтээх этиҥ, – диэн Быралгы дьээбэлэнэр, аала олорбут сүгэтин биитин эрбэҕинэн баттыалаан бигээн көрөр.

Улахан Баһылай күөлүгэр тиргэ иитэ киирээри оҥосто сылдьар. Ыстаанын өрө ньыппарынан олорон ньилбэгэр туһах хатар. Маҥнай биэс-алта кылы ылан холбуу тутан тэҥнээн баран баһын эрийэ тутан түмэн кэбиһэр, онтон хатар, хатан баран аны аҥаар баһын түмэр. Туһахха сылгы кутуругун кыла эрэ барар. Сиэл кылгас уонна сымнаҕас, онон туһахха сөбө суох, бэл туллук доҕууругар туттубаттар. Кыра уолаттар тиргэ иитиһэ киирсээри абаҕаларын аттыгар чөкөспүттэр. Баһыычааннаах Ыстапаан, таҥараҕа үҥээри гыммыт дьон курдук, муостаҕа тобуктаан баран, тииҥи маска таһаарбыт ыкка дылы, Баһылай хас хамсаныытын барытын «аны туох эмэ үчүгэйи көрбөккө аһардан кэбиһиэхпит» диэбиттии өрө мыҥаабыттар, иккиэн этэрбэстэрин устан кэбиспиттэр, хап-хара тилэхтэрэ, тарбахтара кэчигирэһэллэр.

Баһылай тыаҕа тахсан анаан, сорук оҥостон көрдөөтөххө эрэ көстөр маҥан, килэркэй төбөлөөх үөл талаҕы быһан аҕалан, ону иэҕэн хас да саҥа тиргэни оҥорбут. Талах мутуктарын сулуйан баран, тиргэтин маһын быһах төбөтүнэн дьөлө анньан, лабаатын онно кыбытан эрийэ тутан, кус баппатын курдук дэлби чаачахайдыыр. Үөрүйэх, уус киһи туппута ала бэлиэ, тупсаҕайа, үчүгэйэ сүрдээх.

Таалай, Баһылай ыксатыгар туран, муостаҕа сытар кылтан ылан сөп-сөп гына холоон көрөн түмэн көмөлөһөр.

Кыргыттар күөрчэх сииллэр: Өрүүнэ хатыҥ ньуосканан баһар, Биэрэ ытыгын баһын күөрчэхтээх мэчикээҥҥэ уган ылан баран кылбаарыччы салаан ньалҕаарытан кэбиһэр онтон эмиэ, турулус-ирилис көрө-көрө, ньуосканы солбуйбут ытыгын мэчикээн иһигэр хат уган аһын булаан толугуратар уонна таһааран эмиэ салаабытынан барар, сирэйэ кылбайан олорор, ону ийэтэ Настааччыйа сотон биэрэр. Биэрэ айаҕын айдааныгар буолан, хата, булчуттар тэринэллэригэр мэһэйдэспэтэ, онтон антах кылы эҥин былдьаһан «айдаан» тахсан Баһыычааннаах Ыстапаантан оройго охсуллан орулаатаҕына, бүлгүнүттэн соһуллан ытаатаҕына да көҥүлэ.

Эбэм хаҥас диэки муннукка оһох чанчыгын аттыгар, түнэ сон үрдүгэр баллаччы олорон, аа-дьуо бурдук тардан хоҥкуҥнуур. Субу-субу чабычахтаах бурдугуттан сабардаан ылан, үүн тиэрбэһинээҕэр эрэ киэҥ суорунатын хайаҕаһыгар кутар. Суоруна тааһа туораах бурдугу мэлийэр тыаһа биир кэм куугунуур, эмиэ да лүһүгүрүүр-лаһыгырыыр, сүгүллэҥнээн ылар.

Огдооччуйа таһараа балаҕан оһоҕор уу сылыттан таҥас сууйан ырааппыт.

Мин таас чохоолго чэрии чэй куттан чөчөгөйүнэн үүттээн иһэ-иһэ Баһылай туһах хатарын көрөбүн. Саҥа кэбиһиллибит чэрии саһаран түһэн сүрдээх, ол эрэн лааппы чэйин курдук буолбатах, төһө да киһи салла көрөр хойуута курдугун иһин амтана хабархайа, аһыыта суох.

Баһыычаан, Баһылайы өрө мыҥаан олорон, эмискэ эргиллэн бурдук тардар эбэтиттэн:

– Эбээ, ки-ки-киэһэ кус сиибит дуо-а? – диэн ыйытар, ол быыһыгар хап-хара тилэҕин тутур-татыр тарбанан ылар.

– Туох билиэй тоом, байанай биэрдэҕинэ баҕар сиэхпит да буоллаҕа, – эбэм уолаттар төһө да кустаах кэлиэхтэрин биллэр, кырдьаҕас киһи сиэринэн тардына соҕус хардарар.

– Бэрсиэ, бэрсиэ… – Ыстапаан эрэлэ улахан.

Сотору сөп буолар туһаҕы хатан тиргэһиттэр күөллэригэр киирдилэр. Мин чэйбин иһэн баран таҥас суунаары мас эрбиир «оҕус» үөһэ түҥнэри ыйаммыт туос ыаҕастары ылан, оргуһуохпун тутан уу баһа сүүрдүм.

Уолаттар, оол курдук, эргэ далаһа уҥа өттүгэр тиргэлэрин иитэн букунаһаллар. Баһылай үөрүйэх киһи түргэн туттуулаах, ол эмиэ иитэ охсон сыҕарыйдылар, сир уларыйдылар, салгыы бардылар. Далаһа тумсугар туран ыаҕастарбын талах иилэриттэн ылан сомсон толору баһаттаатым. Уу баһа үөскэ киирдэххэ кус мэлдьи дэлэй, хойуутук үүммүт таппа кулгааҕын быыһынан, уу отун силэйэн сибилигин аҕай устубут суоллара тыраадыйар. Өрүү да далаһа төбөтүгэр тахсан салгылыы олороллорун куруук көрөҕүн, уойан нэһирбит кустар субу кэллэххинэ биирдэ эрэ, ууга ньолбос гына түһэн, үөскэ усталлар. Далаһа икки өттүгэр хайыы-сах тиргэ иитиллэ охсубут, үөл талаҕы быһан тоҥуулаабыттар, үктэл титириктэрин үөһэ онно-манна ньыыраайы талах сэбирдэҕэ тохтубут, «ити хайаан да уолаттар дэйбиирдэнэ оонньообут буолуохтаахтар» дии саныыбын. Баһылай тоҥуу маһыгар баайан ииппит кыл туһаҕа эрийэ барарын иһин, быһах төбөтүнэн сиирэ анньан «элиэ» оҥорон туһаҕын туттарар. Хара тордох курдук халҕаһалыы анньар тылбыйар кынаттаах арааһа баҕас дэлэй, ол иһин бу иитиллэн оҥоһон турар кыл туһахтарга хайаан да кус иҥниэхтээҕин санаан, өйбөр хайдах устан кэлэн туһаҕы кэтэллэрин оҥорон көрөбүн, эмиэ да Таалайдаах Баһыычаан нэмэнэ кус сиэн ньалҕарайдана олороллоро элэҥнээн ааһар.

Оҕустарбыт Ньалтааскылаах Ураанньы үөскэ көстүбэттэр, ынахтары кытта атын сиргэ бартар быһыылаах. Сүөһүлэр бэйэлэрэ да үөн-көйүүр уҕараан ыраата тэлэһийэллэр, ардыгар ыамнарыгар кэлбэккэ көрдөтөллөр. Маарпалаах күн аайы сүөһү сылгылыыртан соло булбаттар. Мантан антах түөртүүр ыам тохтуо, ынахтары күҥҥэ үстэ ыыр буолуохтара.

Тиргэһиттэр миигиттэн өссө ырааттылар, тугу эрэ хаһыытаһаллар-ыһыытаһаллар, омун дьон дэлэ буолуо дуо. Баһылай арыый обургу киһини Таалайы талах быстара ыытта быһыылаах, тыа диэки сүүрэн кыапарыйан эрэр. Кыыннаах быһаҕы илиитигэр тута сылдьара ыраахтан көстөр. Ити бэрт дьаһамыр уонна сытыы быһыччаны, силигин ситэрэн кыынын кытары, үрүллэн баран имиллибэтэх ынах тириитин тэлэн, үүйэн, убайдара анаан-минээн уолаттарга оҥорон турар, эбиитин санныга ноторуускалыы кэтэргэ анал быалаах. Ыамайдарга мэлдьи сүбэлиирэ: «Быһаххытын туттан бүттүгүт да куруук бу кыынын иһигэр уган эрэ баран сылдьыахтааххыт, биитин сыгынньахтыы килэпэччиппитинэн сүүрэргит-көтөргүт төрүт сатаммат», – диэн. Кыыннаах быһах – уолаттар солбуһа туттар баар-суох сэптэрэ. Огдооччуйа: «Аата эчи сытыытын, туохтарын эмиэ быһаҕай-тайматай», – диэбитин Улахан Баһылай саҥардыбатаҕа: «Билиҥҥиттэн тутта үөрэнниннэр, эр дьон буоллахтара, сытыы быһахтааҕар киһи сыппах быһахха быстара судургу», – диэн саба саІаран, сапсыйан кэбиспитэ.

Үгэспинэн ону-маны олоотоомохтоон турдум… Кырдал үөһэ өтөххө бөтүүктэр хаһыытаһар саҥалара, нус-хас олох туоһутунуу, хайдах эрэ ураты кэрэтик иһиллэр. Түптэлэр буруолара тыалга саба охсуллан мээнэ тараадыйаллар. Күөл үөһүгэр онон-манан быһытталаммыт куталар долгуҥҥа бигэтэн биэтэҥнэһэ усталлар. Итинник устар куталар ардыгар илими сөрүүллэр, чорооҕу тимирдэн кэбиһэллэр, ол иһин Баһылай үөскэ үтэр. Дириҥҥэ үтүллүбүт илимнэри төһө да кута кэлэн таарыйдар, үрдүлэринэн ааһар. Далаһаҕа туран толору уулаах ыаҕастарбын оргуһуохпар эр биир иилэн, сүгэн дьалкытан өтөххө таҕыстым. Ыаҕастаах ууларбын тимир солуурдарга кутан баран оһох уотугар уурталаатым, мас эбэн биэрдим. Огдооччуйа таҥаһын сууйан бүтэн ситии быаҕа ыйаталаабыта тыалга охсуллан тэлибирэһэллэр, халтаҥ соннору сууйбутун күрүө сиэрдийэтигэр иилэ быраҕаттаабыт. Балаҕан иһэ сыыһырбытын сиппииринэн харбаан, хаас кынатынан баһан куһаҕан чабычахха кутан, таһааран түптэҕэ таҥнары туттум. Уум сылыйыар диэри дьиэҕэ киирэн эбэм тардыбыт бурдугун сиидэлээтим.

Түбүгүрэр киһиэхэ күн түргэнник кээрэнэр, сууйбут таҥастарбын ыйаталыы сырыттахпына тиргэһит уолаттар кэллилэр. Били маҥнай далаһа аттыгар ииппит туһахтарыттан, кэлэн иһэн, мороду иҥнибитин ылбыттар. Кустарын аҕалан миэхэ көрдөрдүлэр. Баһылайы ыйыппыппын «үөскэ сылдьар» диэтилэр. Баһыычааннаах кустарын аны дьиэ иһинээҕилэргэ көрдөрө охсоору ойдулар.

Баһылай да наһаа уһаабата, сотору таҕыста. Кыра уолаттар көрөллөрүгэр диэн кытаанах чай сирдээх култукка аҕыйах тиргэни ииппит. Бэйэтэ хаалан баран, тыынан киирэн, кус ордук табан сылдьар, аһыыр, салгылыыр буом сирдэригэр, сороҕун кута быыһыгар эҥин, нэмин көрөн уонтан тахса туһаҕы баайбыт.

Сылыппыт уум тобоҕунан баттахпын суунан бүппүтүм кэннэ Күүлэлээхтэн күрүө тута барбыт дьоммут күө-дьаа буолан кэллилэр, аны кинилэри даҕаһа Айдаҥтан Өксөөн атынан мэтэһитэн тиийэн кэллэ. Килэкилээх кустара баһаам, саба түһэн үргээн, астаан, киэһэ сиирбитин улахан күөскэ ыгыччы буһаран кэбистибит. Баһыычааннаах, тиргэлэриттэн ылбыт мородуларын бэйэлэрэ сиэрилэр, атаҕар сап баайан уктулар. Кус куртаҕын, быарын, сүрэҕин, бөдөҥ кус очоҕоһун кытары ырытан, туспа, кыра хочулуокка ынах арыытыгар сырдьыгынатан сиэтэххэ минньигэһэ диибин диэн, киһи «ама мантан ордук үтүө атын ас баара буолуо дуо» диэх курдук.

Күөс буһуор диэри Айдаҥтан кэлбит Өксөөн сонунун, холкуос үлэтин-хамнаһын туһунан иһиттибит.

Килэки кэлээт да саатын бүлгүрүтэн, ыһан баран, куорсуҥҥа анды хоргунун биһэн ыла-ыла дэлби кичэйэн сотто. Куһу хоһулаппытын Кыра Баһылай хайҕаан кэпсиир:

– Сэп баҕайы «кулгааҕа» ньылайа-ньылайа дьэ түһүөлээтэ ээ. Киһиҥ өссө үөрдээх кус көтөн истэҕинэ ытан моонньоҕонноох тыйааҕы хоһулатан түһэртин көрүө этигит… – диир.

– Күөрэтэн дуо? – Таалай, Килэки ыксатыгар туран, саа сотулларын көрө-көрө токкоолоһор. Убайа сааланан-таймаланан кустаабытын ордугургуур быһыылаах.

Кыра уолаттар уонна Биэрэ кус дабыдалын быһан биэрбиттэрин тута сылдьан сиикэйдии кэбийэллэр. Арай Өрүүнэ эрэ буспатах кус дабыдалын көмүллээбэт.

– Тоҕо сиэбэккиний? – диэтэххэ.

– Сүүрүҥүй дии, сиикэйи сиэбэппин… – диир.

Быралгы саа сото олорор уолугар туһаайан:

– Сааҕын оронуҥ үрдүгэр ыйаан кээс, мантан ынтах аны бэйэҥ бултанар сэп гын, мин хаһан сааланаары, көтө сылдьар куһу күөрэтиэхтээҕэр буолуох, бу олорор да хааһы таба көрөн ытыам биллибэт, – диир.

Килэки, буолаары буолан икки уостаах, бас билэр сааламмыт киһи астыммыта сирэйигэр көстөр. Кичэйэн сотон бүтэн баран сомуоктарын эр-биир лыс гына туруортаан кураанахтыы түһэртиир.

– Ботуруона суоҕу мээнэ ити курдук түһэртээбэт куолу, иннэтэ төрдүнэн тостон хаалыа, – Кыра Баһылай уолга сүбэлиир.

Килэки саатын тирии быатыттан таҥнары утуйар оронун үрдүгэр, уруккуттан сааллан турар тимир тоһоҕоҕо ыйаан кэбистэ. Тоһоҕоҕо иилиллэн турбут үрүҥ сиэллээх дэйбиири, оннун уларытан, аан чанчыгар илдьэн ыйаата…

Өксөөн таас чохоолго куттубут сүөгэй үүттээх «Дорообо» чэйи сыпсырыйан иһэ-иһэ:

– Уйбаныаптарга дьэ онон иэдээн… – диир.

– Бүөтүр муҥнаах үчүгэй да оҕо этэ… – эбэм уолу аһыйан сөҥ түһэн олорор.

– «Хара суруга» хаһан кэлбитэй? – Быралгы ыйытар.

– Бэҕэһээҥҥи наарыһынай аҕалта.

– Дьонун сорго хааллардаҕа, аа дьэ… – эмээхсин өрө тыынан ылар, итииргээн баһыттан устубут былаатын түмүгүн убахтыыр.

– Өлбүттэр туох буолуохтарай, хаалааччыларга буоллаҕа – соро, эрэйэ… – Настааччыйа остуолга сытар кус кынатынан онто да суох биир сиргэ чөкө мунньуллубут балык уҥуоҕун бугуйбута буолан тарыйар.

– Уон аҕыһын эрэ сыыһа-халты туолаат бараахтаабыта, баҕата бөҕө этэ, ити буолуох, ити буолуох быатыгар. Оҕолор оҕолуу өйдөөхтөр-санаалаахтар, туох эрэ көргө барар дьон курдук саатар баҕаланан, бэйэлэринэн тылланан тииһэр буоллахтара.

– Онтон оннуга дии… Сэрии маҥнай саҕаламмытыгар хайдах этэй, күн сарсын баран өстөөҕү тааҕы таах, үлтү тэпсэн кэлиэх курдук араатардыыллар буолбатах этэ дуо. Өссө ол «көртөн» аны биһиги матыахпыт диэбиттии «хайаан да барабыт» дэһэн бэйэлэринэн тылланар дьон үгүс этэ ээ. Кыһыл Аармыйа оннооҕор ыраахтааҕы тутулун түҥнэрбитэ, суох оҥорбута, дьоппуоннар өртөйбүттэрин аҕыйах күн иһигэр «муннуга» биэртэрэ диэн буолааччы дии. Балаҕаммытыттан быкпатах, өтөхпүтүттэн өппөтөх түҥкэтэх эрэйдээхтэр «ыраахтааҕы былааһыттан ордук олохтоотук олохсуйбут ама туох баар буолуой, кыһыллар оннооҕор ону суулларбыттара, ол тастан быгыалыыр «ханнык эрэ» кыра күүһү киһилиэхпит дуо» дииллэрин билигин ама мэлдьэһэр суох ини. Хас сыл буолла бу сэрии турбута. Төһөлөөх киһи тыына быһынна, өллө – сэриигэ, тыылга хоргуйан, – Кыра Баһылай, биһиэхэ холоотоххо, кэм киэҥ сиринэн тэлэһийэн сылдьыбыт киһи саҥарар саҥата, эргитэн ырааҕы эҥсэн өйдүүрэ киэҥ.

– Хоргуйан өлүү тахсыбытыгар биир үксүн салалта мөлтөҕө, ити баҕас чуолкай, – Настааччыйа харса суох санаатын этэр.

– Кэбис, мээнэ тыллаһыма, «кулгааҕа суох кулгаахтаныа», – эбэм аны ким эмит, туора киһи истэн турара буолуо диэбиттии тула-мала көрүөлэнэн ылар, Настааччыйаны сэмэлээбиттии кынчарыйар.

– Кырдьык буоллаҕа… баар суол… – Настаа бэркэ билэр уола Бүөккэ Уйбаныап (Бөтүрүүнньэ) өлбүт сураҕын истэн хараастан, синигэр түһэн, абаран харса суох тыллаһар быһыылаах. – Бэйэҕит да санаан көрүҥҥүтүүй, ыаллыы сытар холкуостарбыт: «Молотов», «Калинин», «Жданов» хайдах туруктаахтарын, эбэтэр атын да Тоҕус нэһилиэктэрин, дьиҥинэн аһыыр ас баарын үрдүнэн, ааспыт икки сылга төһө киһи хоргуйан өллө. Сымыйа буолбатах – холкуос ыскылааттара, ампаардара эгэлгэ нолуогунан хомуллубут аһынан-үөлүнэн тобус толору: эт, арыы, тар, балык, бурдук уонна дьон бөҕө сутаан өлөр. Оннооҕор, бэл сойуому кыайан суруйтарбатах быстыынньа сордоохтортон, «умнаһыт бурдугун тыал көтүппүтүгэр» дылы, «былаас, боруон туһа» дии-дии соҕотох сылабаардаахтарын кыбынан тахсар сирэйэ-хараҕа суох дэрдэм салайааччылар бааллар буолба-ат, һэ, киһи да сонньуйуох. Сойуом баҕас баҕа да өттүнэн буолуохтаах этэ ээ. Ол кинилэр «эбилигээссийэлэринэн» хаһан, тугу туһанаары, сымыйаны баран. Холкуостаахтар бэйэлэрэ хара көлөһүннэринэн муспут баайдарын көрбүтүнэн итинник айылаах быһыыга-майгыга тиийэллэр… Ол үһү – былааспыт киһи тыынын араҥаччылаабыта…

– Туспа холкуос олоҕор баран хайдах орооһуоххунуй, – Өксөөн кырдьыга да мэлдьи абарар суолун таба эттэрэн саҥарар. – Ити холкуостарыҥ бэйэлэрэ анаммыт, талыллыбыт бэрэссэдээтэллэрдээх, салалталаах буоллахтара, ону хайдах гыныаҥый, манна бэйэҥ төбөҕүн туллаҥнаппатахтарына таҥараҕа махтал.

Мин ыалы кэринэ сылдьан ити ааттаммыт сорох холкуос бэрэссэдээтэллэрин «үтүө» майгыларын билбит киһи – кинилэри, туох эрэ, анаҕастаах адьырҕа кыыл дьон курдук саныырым, кэлин түбэһэ түстэхпинэ көрөрүм…

«Свердлов» холкуоһуттан, бэбиэскэ тутан сэриигэ ыҥырыллан барбыттартан, ити курдук, өссө биир сүтүктэннибит.

Огдооччуйа балаҕаҥҥа куһун күөһүн көрө-истэ таарыйа лэппиэскэ буһарар. Дьонум сээкэйи кэпсэтэллэрин истэрим быыһыгар тахсан көмөлөһөн киирэбин. Огдооччуйа лэппиэскэтин чаалбаан хобордооҕу таҕааҥҥа кыҥнары ууран, онно сырдьыгынатар, субу-субу эргитэн биэрэр, биилкэнэн тэһитэ кэйэр. Чугуун хобордоох баар да, таҕааҥҥа эргичиҥнэтэн сээкэйи буһарарга ыарахана бэрт, онон туттуллубат. Куспут «буотараҕа» арыыга буһан баран состуокка уот кытыытыгар турар, бэрт минньигэс сыт дыргыйар. Кус иһэ – биһиги оҕолор эрэ сиир күндү аспыт.

Балаҕан муннугар баҕана кэннигэр дьоройбут дьэбиннээх алтан чаанньыкка кутуллубут кыраһыыны ылан лаампа олоҕун арыый быһаҕас кутан уматан кэбистим. Тумустаах чаанньык кутарга ордук табыгастаах.

Халлаан бэл халлыбыт да кэмигэр, күн биллэ кылгаан эрдэ хараҥарар, онон лаампабытын киэһэ аайы уматтабыт. Кыраһыыны Бүлүү куоратыттан кыһын Балаҕаччыга тиэйэн аҕалаллар, күтүр баҕайы үс сүүс киилэлээх тимир буочукалаах. Сыарҕаҕа биир эрэ буочука тиэллэр. Айдаҥ атыыһыта Сэксэкэ Сэмэн Балаҕаччыттан тыырсан аҕалбыт уматыгын дьонум баран атыылаһаллар. Дэҥ лааппыга киирэн көрдөххө: лаампа тааһа, олоҕо, битиилэ дэлэй тардыллан турар буолара. Таас бэрт кэбирэх мал. Үксүн оҕолор сыыһа-халты туттан алдьаталлар. Күөс хоторорго, чэй кутарга уу бырдаҥалаатаҕына кытары дэлби баран хаалар, ардыгар дьоммут тордоҕурбут тааһы сотоору да алҕас үлтүрүтэллэр.

Үтүлүгүнэн хобордоохтоох лэппиэскэни эргитэ турдахпына Килэки киирэн, сэмээр сыбдыйан кэлэн, хочулуоктаах кус иһиттэн, биир куртаҕы кымаахтаан таһааран бэрт минньигэстик ыстаан курдурҕатар.