Текст книги "Ийэм кэпсиир… (2 чааһа)"

Арыылаахтан тахсан Айдаҥ көлүйэтинэн ааһар от үрэх кус очоҕоһунуу эрийэ-буруйа субуллан маҥнай Быркылаахха, онтон хас эмэ сүнньүлээх, сыккыраан сүүрдэр от үрэххэ кубулуйан Кыдыбыл диэн дьоһуннаах эбэҕэ, ону ааһан Лүксүгүн күөлүгэр тиийэн баран, киэҥ сиринэн тараадыйбыт тымырдарын төттөрү холбооттоон, дириҥ уулаах көҥүс үрэх буолан Муҥхаарыма диэн булдунан-алдынан аатырбыт эбэ үрэҕэр холбоһор, салгыы араас маардары, толооттору, аата-ахса суох алыылары ааһан, аакка-суолга киирбит Түҥ өрүскэ бэйэтигэр тиийэн түһэр.

Тутан кэлбит иһиттэрбитигэр толору уу сомсооттоон баран, тула-мала көрүөлэнэн тура түстүбүт. Далаһа лаппа үөскэ диэри дьурулаан киирбит буолан уу баһарга олус табыгастаах, ыаҕайаны умсаран уу сомсоргор төрүт будулуйбат дириҥнээх, өссө эбиитин тупсаран икки өттүгэр усталыы, суоруулаах сиэрдийэ саайбыттар, оҕолор уу баһалларын иһин сэрэҕэ суох буоллун диэн дьаһаммыттар быһыылаах, икки ыаҕайаҕа уулаах иһэн хардарыта дөбөҥнүк аасыһар курдук кэтиттээх.

Далаһа кэйим маһыгар өйөнөн туран тула-мала одуулаһабын:

– Ыал олорор дьиэтэ бу төһөнүй?

Настаа кырдал үөһэ кэчигирэспит дьиэлэри бэрт болҕомтолоохтук көрө-көрө:

– Отучча баара буолуо, – диир.

– Оттон мин көрдөхпүнэ элбэх курдук дии.

– Ээ, ампаардыын, хотоннуун, хоспохтуун буолан элбэх курдук көстөр, ыал олорор дьиэтэ отуччаттан ордубат.

Айдаҥҥа уонча ыал туруорбах балаҕаҥҥа олороллор, онтон ордуктара ампаар дьиэлээхтэр. Дэриэбинэ ортотугар уһун синньигэс сугулаан турар, Настааччыйа кэпсииринэн, икки сирэй оһоҕунан оттуллар үһү. Ыччат өттө кулууп дииллэр, сорох дьон ааҕар балаҕанынан ааттыыллар. Кулууп кэннэ тэрилтэ дьиэлэрэ: бырабылыанньа, лааппы бааллар.

Биһиги уу баһар далаһабытыттан соччо ырааҕа суох, ырааһыйа сиргэ, хас да сэргэ кэккэлээн кэчигирэспит.

– Ити туох сэргэлэрин туруортарай? – диэн ыйытабын.

– Түһүлгэ сэргэлэрэ, сайын аайы ыһыахтыыр сирбит, ол ойуччу соҕус турааччы – баҕах.

Баҕах сэргэ лаппа суон тиит сыыйыытыттан оҥоһуллубут, үс саһаан кэриҥэ үрдүктээх, хас да сиринэн куоһаахтыы суоруллубут моонньулара, кэрэниистэрэ, ойо быһыы ойуута-мандара бэл ыраахтан дьэрэлийэн көстөр. Сэргэҕэ ыйаммыт ситии саламалар тыалга охсуллан тэлимнэһэн ылаллар.

– Хайалара оҥорбутай, ити баҕах сэргэни?

– Дарайыы… Дарайыы Киргиэлэй… Уонтан тахса сыл буолла быһыылаах.

Далаһа уҥа өттүгэр хас да сылгы мэччийэ сылдьаллар. Биир ат содьороҥноон хааман үрдүк дулҕалаах сиринэн арыый бэттэх кэлбитигэр көрбүтүм, хаҥас атаҕа адаҕалаах, күн бэҕэһээ мииниллэн баран ыытыллыбыт быһыылаах. Тириппит ат сөрүө ууруллубут сиринэн сиһин түүтэ туспа ойууланан көстөр, холун быһа ылбыт сирэ дьирбиилэнэр. Ат саарыл өҥнөөх, үчүгэй илиигэ бэриллэрэ тута биллэр, лип-лап толору эттээх-сииннээх, ол эрэн мииниллэр сылгы буолан ыанан, ньыры-ньылбыгыр.

– Ол хайаларын атай, атаҕар адаҕалаах, саарыл өҥнөөх?

– Ити Сэксэкэ Сэмэн миинэр ата, холкуос киэнэ, Балаҕаччыга барарыгар-кэлэригэр атах тардыстар көлөтө.

Бу туран көрбүтүм, Өксөөн кэлэн дьиэтин тэлгэһэтигэр киирэн эрэр.

– Өксөөн кэллэ!..

– Чэ, барыах, туран хаалаары гынныбыт…

Оргуһуохтарбытыгар толору уулаах иһиттэрбитин иилэн, нэмин таппакка бэйдэҥнэтэн дьалкыта-дьалкыта, суолбут ортотугар сынньаммакка эрэ, эрийэ-буруйа орҕочуйар ыллыгынан кырдал үөһэ таҕыстыбыт. Балаҕаҥҥа киирэн иһиттэрбитин уурталаан баран дьиэҕэ кэлэн истэхпитинэ, мичээрдээн тэбис-тэҥ үрүҥ тииһин килэппитинэн, утары Өксөөн таҕыста:

– Хайа, дьиэ сууйа-сото кэллигит дуу?

– Сөхсүйэ түһээри, – Настаа оргуһуох баттаабыт хаҥас саннын имэринэр.

Өксөөн миигин көрө-көрө:

– Аана, саҥа олохсуйуохтаах дьиэҥ иһин дьэ көрдүҥ? – диир уонна эр киһилии, бүтүннүү чэр буолбут, модороон тарбахтардаах илиитинэн ырбаахым аҥаар саҕата кыҥнары барбытын көннөрөн биэрэр. Өксөөн модьу, бөөҕүнэс, ол эрэн лоп бааччы чуолкай саҥатын куруук дьиктиргээн истэбин. Эдьиийим ыйыппытыгар саҥата суох мичээрдээн эрэ кэбиһэбин.

– Саҥа оһоххун оттубутуҥ дьиэ иһин үрэн кэбиспит, ол иһин уубутун таска сылытаары… Дьэ күлтэйэн, багдайан оһох дии, – диир Настаа.

Айдаҥ дэриэбинэтигэр бастакы билиитэ оһохтоох ыаллар биһиги буоллубут, онон кырдьыга да сонун тутуу.

Өксөөммүтүн кытта дьиэҕэ киирдибит.

– Дьэ бу оһоххут сирэй оһох курдук буолбатах, бэркэ көрөн-истэн сылдьыахтааххыт, чоҕо эрэ хаалбытын, күөх төлөнө сүппүтүн кэннэ биирдэ сабыллыахтаах, – Өксөөн биһигини үөрэтэр-такайар, сүбэлиир. – Инньэ гымматаххытына, уоттаах эрдэҕинэ эрдэ саптаххытына, угаардыаххытын сөп.

– Угаардыаххытын?.. – мин Өксөөн тылын хатылыыбын.

– Оннук, угаардаан өлүөххүтүн да сөп.

– Һээ, тоҕо куһаҕанай, соччото да суох эбит… – Настааччыйа Өксөөн саҥатын салла истэр.

Өксөөн оһох турбатын төрдүн ойоҕоһугар баар чугуун сабыыны төттөрү-таары тардыалаан көрдөрөр:

– Оһоххут сабыыта бу.

Дарайыы ууска уотун булкуйарыгар анаан күлүүкэ диэни оҥорторбутун оһох санныгар ыйаабыт.

– Мантыҥ маһа сытыары хааланар эбит буолба-ат, мин маҥнай симии оһох курдук туруору ууруллара буолуо дии санаан, оһох ыксатыгар хайытыллан бэлэмнэниллибит хардаҕастары көрөн, «хайдах батар баҕайытай» диэн дьиктиргээбитим ээ… – Настааччыйа саҥа оһох хаппаҕын сойон эрэр тутааҕын эрийэ тутан, арыйан өҥөйөр. – Уу, бэлэһэ тоҕо кыараҕаһай хотуй, итинэн тахсар дуо буруота, дьиэ иһин ыыстаабат бэйэтэ дуо?..

– Суох, бу оһоҕуҥ бурутууланан тутуллар, симии оһох курдук сулустары ааҕарыҥ тохтуур, – Өксөөн нуучча оһоҕун кытары саҥа билсибит кийиитин тылын-өһүн истэн сонньуйар.

Настааччыйа тоҕо эрэ үөһэ тыынан ылар:

– Буолуо, буолуо… – эрэ диир.

– Буолбакка… – Өксөөн күлэн лүһүгүрэтэр.

Оһохчут Кууһума тутуутун көбүс-көнөтүк дьэндэтэн таһаарбытын сөбүлүү көрөн:

– Көнөтүк да дьаптайар эбит, эппиэстээн эрдэҕэ, муннуктара кырыыланан түһэн астык баҕайылар, – диибин.

– Кууһума анаан оһох тутар дьарыктаах киһи сатаабата кэлиэ дуо, мантан инньэ сыыйа-баайа ыал барыта, холкуос дьиэлэрэ-уоттара түөрэтэ маннык оһохтонон барыахтара, көрөөрүҥ эрэ, мантыгыт сылааһы тутара диэн сүрдээх, аны маһыгар да барыыһа сыттаҕа, бу да багдайдар отой кыра аһылыктаах, ордук үчүгэйэ онтугар. Ити эмээхситтэр эрэйдээхтэр симии оһохпут сырдыга, суоһа үчүгэйэ ама туохха холоонноох, тэҥнээх буолуой диэхтииллэр да, билигин кыраһыын лаампата дэлэйбит кэмигэр ол туох суолтаны ылыай. Бу оһоҕу, билбэттэриттэн маҥнай утаа эрэ сирэн баран, кэлин син биир хайгыахтара, – Өксөөн, бэрэссэдээтэл киһи, салайар холкуоһун олоҕор-дьаһаҕар саҥаттан-саҥа табыгастаах тутуулар, хары күүһүн үлэтин судургутутар, дөбөҥсүтэр бииртэн-биир араас туттар мал-сал куораттан тахсан тыа сиригэр тарҕанан, дэлэйэн иһэриттэн сүрдээҕин астынара саҥатыттан-иҥэтиттэн тута биллэр.

– Буолуо, буолуо… – Настаа Өксөөн саҥатыгар судургутук хоруйдаан сэҥээрэр.

– «Буолуо, буолуо» буолан түһэн – буолбакка… Дьаакыбылап атыыһыт кыыһа Татый Настаа-а… – Өксөөн саҥа оһоҕу турулус-ирилис кыҥастаһан тойтоллон турар кийиитин көрөн күлэр.

– Һэ-һэ… – Настааччыйа кыра оҕо курдук муннун аннын ньухханар.

Таска били сарсыарда кэлимсэ былытырбыт халлаан былыта бысталанна быһыылаах, сып-сырдык күн сардаҥалара таас түннүктэр курдат ампаар дьиэ суоруу муостатыгар тыган кэллилэр, сахсырҕа сааҕыныы көтөн топ-топ тааска охсуллумахтаата, тойон ыҥырыа лоҥкунаата, оһох тула хаампыт Өксөөн быылы өрүкүппүтэ сараадыччы сандаарбыт күн чэмэлкэй утахтарыгар уҥа-хаҥас бэйдэҥнээн эймэнэрэ көһүннэ.

– Күнүс миэхэ тиийээриҥ, ас бэлэмниэм. Билигин Кыдыбылга бара сылдьан баран кэлиэм. Чэ ити курдук, киэһэ оһоҕу оттуом, чоҕун хайдах хаалларан сабары көрдөрүөм, – диэт Өксөөн, үлэ-хамнас хабарҕатынан киһи, туруо баара дуо, бэйэтин соругар барда.

Биһиги балаҕаммыт оһоҕун оттон уубутун сылыттыбыт, били ирбинньиктэнэн турбут быылы, ооҕуй ситимнэри ыраастаан, дьиэбитин өрө тардан сууйан-сотон кэбистибит.

Күнүс Баһылайдаах Маҥан Халдьаайыттан Өксөөҥҥө чэйдии ааһан иһэн дьиэлэрин өҥөйөн аастылар. Саҥа оһоҕу эмиэ сүрдээҕин сонурҕаан көрдүлэр-иһиттилэр. Дьоммутун кытта аргыстаһан тиийэн Өксөөҥҥө аһаатыбыт. Эдьиийбит кус буһарбыт.

Күммүт иккис аҥаарыгар Настааччыйабыныын эмиэ ол-бу иирбэҕэ-таарбаҕа үлэни үлэлээтибит. Хоспоххо турар дьэбин сиэбит хотуурун ылан, сайыны быһа хойуутук өрө үтэн үүнэн баран сууллубут халба дабыдалын, эрбэһини, киис кутуругун, хотон түннүгүн бүөлүөр диэри анньыбыт ытырыык оту охсон тэлэкэлээн кэбистибит, тэлгэһэбитин ыраастаатыбыт. Охсуллубут оту сонно тута мунньан бугуллаатыбыт. Тиэргэн хатыйыы күрүөтэ далы кытта быысаһар сиринэн, биир сүһүөх үөһээ сиэрдийэтэ тостон хаалбытынан, «намыһах сирэ бу эбит» диэтэҕэ буолуо, оҕуспут тэпсиллибэтэх сиргэ тахсан мэччийээри, үрдүнэн ойоору иккис сиэрдийэни эбии тоһуппут. Ону төттөрү киирбит сиринэн үүрэн таһаардыбыт, бүтэйбитин абырахтаатыбыт.

Тэлгэһэҕэ үлэлии сылдьарбытын көрөн, дьиэ нөҥүө олорор ыалбыт Оппуруоһа эмээхсин кэлэ сырытта. Киһи кэпсэтэн, ынах маҥыраһан билсэр. Эмээхсин сааһа сэттэ уонугар чугаһаабыт үһү. Уҥуоҕунан мин саҕа, Настааттан лаппа кыра, хатыҥыр, уһун ньулугур бэрт сэргэх сирэйдээх-харахтаах, арыы саһыл хааннаах эмээхсин. Уоһук диэн ааттаах кэргэннээх эбит, икки оҕолоохтор үһү. Ньукулай диэн уола, төрүөтэх сүрэҕинэн аһаах киһи, сэриигэ барбатах, ол эрэн холкуостаах, «сээкэй үлэҕэ тугу соруйбуттарынан үлэлиир» диир. Ньукулайтан улахан Маарыйа диэн кыыстааҕа Кыдыбылга ыанньыксыттыыр эбит, билигин кыстыктарыгар Уолбукка көспүттэрин туһунан кэпсиир. Оппуруоһа кэргэнэ, эмээхсинин кытта араа-бараа саастаах Уоһук оҕонньор, холкуоска сээкэйи кыраны: кыраабыл, атырдьах, эмиэ да оҕус, ат сыарҕата уһанар үһү. Оппуруоһа эмээхсин уулаах табахсыт, көҥдөй дүлүҥ үөһэ чөкөйөн олорон, айаҕа хам буолбакка ону-маны кэпсии-кэпсии, удьурҕай хамсатыгар табах симтэн тардан бусхатар.

Киһи-киһи кыһалҕата тус-туһунан. Оппуруоһа эмээхсин санаатын санньытар сүрүн кыһалҕата диэн – оҕолоро ыал буолбакка, дьиэ-уот тэриммэккэ сылдьаллара буолан биэрдэ, кыыһа түөрт уона буолбут, уола отутун лаппа ааспыт.

– Сатаналар, дьиэлэниҥ диибин да, хата, көбүс-көннөрүлэр, – диир.

– Чэ эмээхсин курутуйума, эмискэ биирдэ соһуйуоҥ иһин, иккиэн тэҥҥэ ыал буола түһүөхтэрэ, – Настааччыйа көх-нэм буолар. – Эйигиттэн ыйытыахтара да суоҕа.

Кэпсэтии сотору атыҥҥа көһөр. Миэхэ, Айдаҥ дьонун кытары саҥа ыкса билсэр киһиэхэ, ким туох дьарыктааҕа барыта сонун. Оппуруоһа ситии хатара билиннэ. Сылгы сиэлинэн өтүү, кутуругунан, хас да эмээхсин буолан, муҥха сииппэтэ хаталлар үһү…

Биир өтөххө аҕыйах ыал буолан дьукаахтаһа олорор курдук буолуо баара дуо, киһилээх-сүөһүлээх холкуос киинэ сир олоҕо сэргэҕэ сүрдээх…

Дэриэбинэ иһигэр онно-манна ыттар үрэн ньаҕырҕаһаллар. Уйбаныап Дьэримиэйдээх дьэрэкээн бөтүүктэрэ дэҥ-дэҥ хахааран ылар. Хас да сиргэ сыыс дуу, түптэ дуу умаппыттарын хойуу буруота, хотуттан үрэр күһүҥҥү курас тыалга охсуллан, үрүө-тараа тараадыйар. Дьиэбит кэннинээҕи үөскэ тумуһахтаан киирбит хатыҥ чараҥ, саһарбыт сэбирдэҕин түөрэтин суйданан баран, сытыы лабааларынан чыпчырхайдана оонньуур. Дөрүн-дөрүн тыал күүгүнэччи үрэн күүһүрэн ыллаҕын ахсын, тэлгэһэ иһигэр үүнэн турар тииттэр, хагдарыйан саһарбыт кылыы кырбас көтөҕөлөрүн сиргэ ыһан үрэл гыннараллар… Хойуу көтөҕө илигирэйэ-илигирэйэ түһэн кырыс сиргэ тэлгэнэр… От-мас кууран аттаах да, сатыы да аастаҕына айан суолун тураҥа оргуйар… Санааны көнньүөрдэр сөп-сөрүүн, дьэп-дьэҥкир, күһүҥҥү айылҕа көөнньөрөн таһаарбыт, нүөл сыттаах үтүөкэн күннэрэ үүнэн тураллар…

Халлаан ыдьыгыраабыт былыта эмиэ да биир кэлимсэ буола силбэһэн хаалар, ардыгар быһытталанан, тараадыйа ыһыллан, күөх халлаан көстөн кэлэр, ол быыһыгар, сороҕор, кыһын кэлэн иһэрин биллэрэн, хойукку күһүн күүһүн-уоҕун ситэри ылбытын туоһулаан хаар кыыдамныы-кыыдамныы астар… Мин испэр «ити былыт нөҥүө өттүгэр мэлдьи күннээх буолуо, оол былыт үөһэ тахсан көрбүт киһи баар ини» диэн оҕо киһи сиэринэн арааһы бары саныыбын…

Ийэ ууһа моонньоҕоттор, тыалга охсуллан ойоҕосторунан хойуостана-хойуостана, көтөн тарыкынайан, намтаатар-намтаан Арыылах эбэ тумуһаҕын кэтэҕэр түһэн сүттүлэр. Эбэм аах тэлгэһэлэриттэн чугас, хайа эрэ ыаллар тиэргэннэригэр үүммүт, хаппыт куруҥах тиит соҕотох ордон хаалбыт мутугар икки суор сохсоһон олороллор, субу-субу тыал түүлэрин сахсаҥнатан ылар, арааһата бэрт кырдьаҕас, «өтөх иччитэ» көтөрдөр быһыылаах, «бу тыалга-кууска, хахха сири булбакка, тоҕо итиннэ хам хараҕаланнылар» диэн дьиктиргиибин…

Халыҥ үөрдээх «хаар чыычаахтара», солко былааты тэлимнэппиттии, чыбыгыраһа-чыбыгыраһа, уу долгунун курдук көтөн эймэнэллэр. Сэбирдэҕэ суйдаммыт кэрии хатыҥнарыгар түстэхтэринэ, били, курдат көстөн сардаҥаран турбут чараҥ хат тыллыбыттыы сахсайа түһэр. «Хаар чыычаахтара» ол олорон, туох эрэ үргүппүтүнүү, эмискэ үлүгэр бурал гынан көтөн тахсаллар…

Бу барыта кыра дэриэбинэ суола суох симэлийэн сүтэр күннээҕи көстүүтэ, ол эрэн маны барытын, ураты аһаҕас эккинэн-сииҥҥинэн кэрэхсээн, кыраҕы куккунан-сүргүнэн кини дьиктитин өйдөөн, сыныйан көрөр буоллаххына – тугунан эрэ, аны хаһан да хатыламмат, күһүҥҥү кэм биир күнүн көстүүтэ – нарын уйулҕаны уйаҕастык хамсатар кэрэ иэйиини сүрэххэр-быаргар, өйгөр-санааҕар хаһан да сүппэттии саҕаллар…

Оол курдук, дэриэбинэ илин эҥээринээҕи аартыгыттан тахсан, саһархай сиилэһи оҕустарын сыарҕатыгар лөглөччү тиэммит дьахталлар, көлөлөрүн туора миинэн, Маҥан Халдьаайы диэки аастылар.

– Сиилэс тиэммиттэр дуу?..

– Ээ ити кэлэн кыстыахтаах сүөһүлэригэр таһаллар.

– Ханна сиилэстээхтэрий?..

– Оҕонньор Уҥуоҕун бааһынатын таһыгар, Маарыйа сайылыгын үөс өттүгэр… Кыдыбылга эмиэ баар. Быркылаахха буоллаҕына үс уҥучах сиилэстээхтэр.

– Сиилэстэрэ саһаран хаалар эбит дии.

– Бэйэтин итиитигэр буһан, көймөстөн гынар, сүөһүлэриҥ сиилэһи олуһун сөбүлүүллэр, туома «харахтарыгар диэри уобар» астара…

Настаа биһикки сээкэйи түбүгүрэн күммүтүн билбэтибит. Киэһэ Өксөөн кэлэн, быһаҕас соҕус хаалаан оһоҕун отунна, маһа сиэнэн сөҕүрүйүөр диэри эдьиийбитигэр баран аһаатыбыт, ыала дьахтар Чаҥый Даарыйа киирэн олорорун кытта ону-маны, күннээҕини баллыгыраһан син тохтуу түстүбүт. Сотору Мундулуҥдабытыгар төннөөрү, өтөхпүтүн быһаары тэлгэһэбитигэр кэлэн, кэм да мэччийэ сылдьар оҕустарбытын тутан көлүннүбүт… «Аһыыр-аһыыр да топпот баар үһү» диэн арааһата эн тускунан таабырын быһыылаах» дии-дии киһи хайа сиэтэринэн сылдьар улгум оҕуспун Ураанньыбын имэрийэбин-томоруйабын…

– Бу, көрүҥ эрэ, дьэ бу сөп буолбут диэн буолар, чакыр кыһыл чоҕо эрэ хаалбыт, маннык буоллаҕына биирдэ оһоххутун сабыахтааххыт, – Өксөөн маһа бүтэн, аҥаардас чоҕо эрэ кылахаччыйа сытар оһоҕун иһин өҥөйөн көрө-көрө сүбэлиир.

– Сөп-сөп, өйдөннөҕө буоллун… – Настааччыйа дьиибэтик хоруйдуур саҥатын истэн сонньуйан ылабын.

* * *

Сарсын Айдаҥҥа көһөн күккүрээн барар дьон сыыйа-баайа бүгүн сарсыардаттан тэриннибит. Оҕустарбыт сыарҕаларыгар малбытын-салбытын тиэннибит, биир сыарҕабыт таһаҕаһын ситии быанан хам тардан баайан кэбистибит, атыммытыгар утуйар таҥастарбытын эҥин эбии ууруохтаах буоламмыт өтүүлээбэтибит.

Огдооччуйа малы-салы бэрийэ-бэрийэ:

– Туох да улахан баайбыт суох курдуга да, көһөөрү гыннахха эчи бөхпүт элбээбитин, – диир.

– Этимэ даҕаны… – Быралгы кэргэнэ Настааччыйа, били, эргэ сүктэн хотуттан кэлэригэр таба туркутугар тиэйэн аҕалбыт сундуугун көтөхсөн таһаарса, көмөлөһө сылдьан: – Аҥаардас бу Настаабыт да сундууга биир оҕус сыарҕата буолсу дии, эчи ыараабытын, туох ааттааҕы бу хаалаабыккыный хотуй, баатыгарын, дьоҕойон көмүстээх дуу, туох дуу, – диир.

Настаа Маарыйа хаадьытын истэн:

– Чэ-чэ, арай эйиэхэ үрүҥ, кыһыл көмүстээҕиҥ буолуо, баай Быралгы бастыҥ ойоҕо, – диэн бадьатын дьээбэтигэр дьээбэнэн хардарар.

– Ол эрим Быралгы хас да ойохтонон мин бастыҥнара буоллум дуо, хата көйгөтө буолбакка бастыҥнара эбиппин дии, муҥу даҕаны…

Огдооччуйа биһикки күлсэбит, арай, эбэм «солуута суоҕу саҥарсаннар» диэбиттии сүүһүн аннынан сүргүччү көрөн кэбиһэр.

Эбээ эмээхсин сарсын Айдаҥҥа барсыбат, оҕустарбыт иккиэйэхтэр эрэ, таһаҕаспыт барыта биирдэ баппат, олус тутуннахха, наһаа тиэйдэххэ, төһө да сир тоҥон лоһугураатар, кырпай да кылбата илик хараҕа оҕустар кыайан тардыбакка олус дьүккүҥнэһэн эттэрин алдьатыахтарын сөп, оттон этэ алдьаммыт оҕус – оҕус буолбат. Күүһүн таһынан, сиэрэ суох таһаҕаһы тиэйэн холкуос көлөтүн сүнньүн быһан эчэппит, дьалаҕайдарыттан сыыһа-халты туттан дэҥҥэ-оһолго түбэһиннэрэн өлөрбүт дьон сэмэҕэ тардыллаллара, көлөһүннэрин күнэ, хамнастарын ырата ол төлөбүрүгэр бүтэрэ.

Ынахтар, кууруссалар өйүүн барыахтаахтар. Улахан Баһылай тиргэлэрин эстэ, тууларын, ардьаларын илдьээри эргэ хотонтон таһааран күрүө айаҕар мунньан кэбистэ.

Намыынап Хабырыыл ыҥыыр атынан Айдаҥҥа күн да аайы баран кэлэр, эбэм Хабырыылынан акка ыртаран сээкэй кыра иһитин-хомуоһун илтэрдэ. Кэргэнэ Маарыйа биһиги тэрээһиммитигэр көмөлөстө, Сөдүөрэ да кыыһын көтөхпүтүнэн төттөрү-таары кэлэ-бара сылдьар. Балтараалаах кыыс ийэтэ тиэргэҥҥэ ыытан кэбистэҕинэ хааман тоотоҥнуур. Туох барыта сөҕүмэр сонун киһитэ дьэ кини. Биһиги Биэрэбит Сөдүөрэ кыыһыгар холоотоххо букатын улахан киһи курдук көстөр, амыдайын кытта оонньуу сатыыр да анарааҥҥыта улаханнык иэйэн оонньуох санаата кэлбэт, кырата да бэрт буоллаҕа уонна оонньуу да диэни билбэтэ сыттаҕа. Биэрэ кыра кыыһы кум-хам болооччутук тутан, ыксары кууһан сирэйиттэн малтаччы сыллыыр, оччоҕо анарааҥҥыта эмиэ хардары сыллаан дуомнанар уонна Биэрэ тутан тахсан биэрбит өрбөх кыыһын таҥаһын сүөрэ сатыыр, ол туран, тоҕо эбитэ буолла, таҥас кыыһы сыллаан ылар, ону көрөн Сөдүөрэлээх күлсэллэр.

Ыстапааннаах Баһыычаан бүгүн ханна да тэлэһийэн оонньуу барбатылар. Бэҕэһээ киэһэ сэргэҕэ баайбыт «аттара» сиэллэрэ сахсайан, кутуруктара холбойон сыталлар. Бүгүн үлүһүйэн оонньооботох төрүөттэрэ диэн – Ыстапаан бу сарсыардаттан тииһэ ыарыйда. Өссө бөлүүҥҥүттэн да сүгүннээбэтэх быһыылааҕа, сарсыарда ким хайа иннинэ туран оронугар дьоройон олороро. Ыстапаан сүрдээх тулуурдаах, төһө да тииһэ күүскэ тииһигирэн ыарыйдар ытаан-соҥоон, ыһыытаан-хаһыытаан энэлийбэт, сирэйин-хараҕын бэрт куһаахарыктык туттан, боотулу курүө үөһээ сиэрдийэтигэр ыттан олорор, сотору-сотору түһэн төттөрү-таары хаамар. Кини оннугар Баһыычаан эбитэ буоллар ытаан ыыра барбыта ыраатыа этэ, онтуҥ диэн ытыыра-күлэрэ тэбис-тэҥ киһи.

Эбэм Ыстапаан айаҕын сылаас уунан дэлби сайҕаттарда онтон хамсыы сылдьар мас үөнүн аҕалан кыра кумааҕыга эрийэн баран:

– Мэ, маны ыалдьар тиискэр ытыран тутан олор, – диэтэ. Ыстапаан өс киирбэх эбэтин сүбэтин истэн маһын үөнүн ытыран баран күрүөтүн үөһэ хат тахсан бөтүүк курдук чөкөйөр. Сотору Ыстапаан хортууһа суох сыгынньах төбөтүн, өссө да сырамын сүтэрэ илик күһүҥҥү күн уота угуттуу тыган, түүн аанньа уутун хана утуйбатаҕа, сарсыарда эрдэ турбута таайан, утуктаан хоҥкуҥнаата…

– Оо, бу барахсан, ыл тоом, дьиэҕэр киирэн ороҥҥор сыт, утуйуох курдук буоллаххына маһыҥ үөнүн ылан кээһээр… – эбээ уолу аһынан саҥарар.

Баһыычаан, доҕоро утуйа киирэн, соҕотоҕун туран хаалтын көрөн эбээ эмээхсин:

– Ыстапааҥҥын уһугуннараайаҕын, сыттын, тииһэ ыалдьан иэдэйбит, сынньаннаҕына баҕар ааһыа, – диэбитигэр Баһыычаан төбөтүн хоҥкук гыннаран сөбүлэстэ уонна субуруйан түспүт сыыҥын, Быралгы үөрэппитин курдук таарк гына сыыҥтаат, сэргэҕэ бааллыбыт «атын» сүөрэн «кыстык балаҕанын» диэки атара сэлиинэн тэптэрэ турда.

Ыстапаан арааһата тоҥ күөс бастыҥа утуйбута быһыылааҕа, уһуктубута: мас үөнүн ытырбытыттан эбитэ дуу, сытан, утуйан сынньаммытыттан эбитэ дуу, эбэтэр ааһар кэмэ кэлэн ааспыта эбитэ дуу, били, тыытан сордообут тииһин ыарыыта мүлүрүйэн, ааһан хаалбыт этэ…

Күнүскү аһылык кэннэ, кууруссалары аһатан баран, Биэрэлиин өтөхпүт кэтэҕинээҕи тыаҕа кыра туос ыаҕайа тутуурдаах отоннуу диэн таҕыстыбыт. Отон ууламмыта ыраатта да биһиги онно кыһаллыбаппыт, киэһэ күөрчэххэ булаан сииргэ син биир астык уонна айахпытыгар да сиэхпит турдаҕа… Ыаҕайабын тоҕонохпор иилинэн, кыыспын сиэтэн оргууй хаамабын. Биэрэ барсар баҕаттан, хаалсымаары, ынах этэрбэстээх атахтарын түргэн үлүгэрдик ылбахтаан бытыгыратар, ардыгар сүүрэн ибигирэтэн да ылар. Сөдүөрэ күнүс кыыһын аһатаары илдьэ барбыт буолан, Биэрэ «чоочургууртан» куттанан тиэргэнин иһиттэн тахсыбакка соҕотоҕун оонньуу сырыттаҕына, «барсаҕын дуо отоннуу» диэбиппэр, маҥнай утаа мээнэнэн мэндээриччи көрөн толкуйдуу түһэн баран, төбөтө дьэ буһаран, быллаҕар иэдэстээх төбөтүн кэҕиҥнэтэн улгумнук сөбүлэспитэ. Билигин үөн-көйүүр, бырдах, оІоойу суох, сайын эбитэ буоллар Биэрэ сир астыы барсарга улаханнык баҕатыйыа суох этэ.

Тыаҕа киирэн, хаһан эрэ өрдөөҕүтэ сиэрдийэ кэрдибит чоҥочох төҥүргэстэрдээх, «куобах уоһа» оллороот-боллороот сири ааһан, кэлимсэ отон уктаах кыра ырааһыйаҕа кэллибит.

Бу эҥээр, быыс-арыт буллар эрэ эбэм, мин да отоннуур сирбит буолан, арыый аһара бардыбыт, сиикилээх, арыы-арыы эдэр, дьулугурас хатыҥнардаах, эмиэ да ойдом-сойдом, ыт мунна баппат ычыкын булкаастаах үрдүк соҕус кырдаллыҥы сирдээх. Оол курдук ойоҕоспутугар сэндэҥэрэн киһини ахтатынан үрдүк дулҕалаах маар көстөр, болбукта уктаах ити добуоччу киэҥ ээй ортотугар Дьүлэй диэн кыра көлүкэ оҕото баар. Биһиги ол көстөр дүөдэ диэки барбатыбыт, маар тулатынааҕы томторҕоно барыта лабыкта, сэппэрээк, Дьүлэй уҥуоргу өттө сылгы саалын курдук, ханан да оллура-боллура суох, биир кэлим сыыйа намтаан бүтэр, кытыан уктаах ып-ыраас, үчүгэйкээн кырдаллаах. Оҕолор мэлдьи сөбүлээн тахсарбыт. Саас ити кырдал саалыгар киһи эрэ кэрэхсээн сэҥээриэх: үрүҥ, саһархай уонна сылгы хоруончахатын ууга суурайбыт курдук өҥнөөх ньургуһуннар үүнэллэр.

Хааман иһэр сирбит оллур-боллур, сылбах-илбэх, Биэрэм сылайда да быһыылаах, субу-субу силистэн-мутуктан иҥнэн охтон сиэттиһэн иһэр илиитинэн ыйааста түһэрэ элбээтэ.

– Сылайдыҥ дуо, Биэрэ? – диэн кыыспыттан ыйытабын.

Биэрэ аҕылыырын быыһыгар:

– Һуоаа-ах… – диир, атаахтаан алын уоһун тэллэтэр. Кыыһым тириппит, быытыкаа дьэҥкир таммах оҕолоро кыракый муннун төбөтүгэр бычыгыраан тахсыбыттар. Мин оҕом бастыҥалыы бааммыт күөх сиидэс былаата холкутаабытын саҥалыы баайан чиҥэтэн биэрэбин.

Бу туран аргынньахтыы суулла сытар суон тиит үрдүгэр, хамсаабакка эрэ, тыаһы иһиллээбит курдук, «муостана» охсубут уһуктаах кулгаахтарын чөрбөтүөҕүнэн чөрбөтөн баран, ойуур сэргэхчэйэ тииҥ икки илин атаҕынан тэллэйи кумуччу тутан олорорун көрдүм.

– Биэриккэ, көрүүй, ол тииҥ лохойоо олорор…

Биэрэ маҥнай утаа «тугу-тугу этэр» диэбиттии тула-мала мэлээриҥнээн баран, тииҥи дьэ таба көрөн, буспут моонньоҕон курдук хара харахтарынан туома тонолуппакка одуулаата.

– Һии!.. Һии!.. Һи-һии!.. – Биэрэ улаханнык сэҥээрбитин туоһута ити эрэ.

Тэллэйин туппут, хайыы-сахха самыыта күл курдук бороҥ өҥнөммүт тииҥ, тааһыра иһийэн, хамсаабакка эрэ олоро түһэн баран, маҥнай көп кутуругунан уҥа-хаҥас дэйбиирдэннэ, аргынньах үөһэ түспүт саһархай көтөҕөнү ыста, онтон «чэ, сөп буолуо, хайа муҥун бу курдук олоруохпунуй, сөптөөҕүн көрөн саатаатыгыт, мин да бэйи үлэлээх-түбүктээх, ыксыы сылдьар харамайбын» диэбиттии олорбут маһын үрдүттэн ыстанан түһэн, тэллэйин туора ытырбытынан, тыас иһиллээбиттии, эмискэ-эмискэ хорос гынан тохтуу-тохтуу, көппөйбүт муохтаах, арыы ычыкын иһигэр киирэн субуруҥнуу турда, сотору көстүбэт буолла…

Биэрэ биһикки биир чоҥочох төрдүгэр арыы отон хойуутук үүнэн турарын таба тайанан ыаҕайабытыгар тоноотубут. Отон сып-сымнаҕас буола түөрэтэ ууланан хаалбыт, испэр «бу да иһин «уулаах отон» диэн ааттаан эрдэхтэрэ» дии саныыбын. Биэрэ аҕыйах отону ыаҕайатын иһигэр бырахта дуу, суох дуу, туура тардыбыт отонун наар бэйэтин «ампаарыгар» утаарар, сотору, мыс курдук кыракый ытыһа, дьабадьыта түөрэтэ кып-кыһыл буолла, киһи күлүөн курдук сирэйдэннэ.

– Эдьии, эппиэскэтэ иэххэ… – диэн Биэрэ саҥа аллайбытыгар лэппиэскэ чиэппэрин аҥаарын ортотунан тоһутан, арыынан биһэн, сирэй-сирэйдэринэн ууран, өрбөххө суулаан сиэппэр уктубут ыһыкпын таһааран кыыспар биэрдим, бэйэм субу билигин аһаан кэлбит киһи өҥмүн. Биэрэ арыыларынан силбэспит лэппиэскэтин икки аҥы арааран баран үрдүгэр отон уурталаан сиир. Убайдара Ыстапааннаах итинник сиэччилэр, ону үтүктэр. Отоннуу тахсаары сылдьан «ыһык» диэн лэппиэскэ уктубуппун көртө, ол иһин ити көрдөөн ылан «эмээхсин» аһыы олорор.

Мин Биэрэ өл хабар кэмигэр, кыыспыттан харахпын араарбакка эрэ, чугас хаама сылдьан, өлгөм соҕус отон үүнэн турарын көрдөхпүнэ чохчойон олорон ылгыыбын, көтөҕө, сэбирдэх түспүтэ мэһэйдиир, тобуктаан сырыттыҥ да ыстааныҥ тобуга сонно кып-кыһыл буолар. Тарбахтарым Биэрэ киэнин курдук түөрэтэ отон уута буолан кытардылар. Инчэҕэй сир аһыгар иһит үөтэлээбэт, ол эрэн кыра ыаҕайам син ортотунан истэннэ. Бу тэпсэҥнии сылдьан, туох да сүрдээх хойуутук үүммүт хара отоҥҥо түбэстим, сонно тута Биэрэни ыҥырдым:

– Биэрээ!!.

Харда суох, ол иһин иккистээн нэмийэн:

– Биэрээ!!! – диибин.

Үллэйэн турар көппөйбүт отон уктаах чоҥочох кэннигэр Биэрэ саҥата:

– О-оо!.. – диир, ону истэн күлэн ылабын, ити Биэрэ ийэтин үтүктэр… Кыыс оонньуу сылдьан, ийэтигэр соруга да суох эрээри, мээнэ, үөрэнэн хаалбычча: «Ийээ!..» – диэтэҕинэ, Настаа кыыһыгар хардаран хайаан да: «О-оо…» – диэн баарын биллэрэрэ. Настаа оннугар, биирбит эмит дьээбэрэн «оолоотохпутуна» кыра кыыс атын киһи саҥатын эндэппэккэ билэн чөрбөс гына түһэрэ.

Биэрэ хара отону, оҥостон олорон, тотуор диэри сиэтэ, кэлиҥҥинэн уутун эрэ оборо-оборо тибиирэн кэбиһэр буолла, били кытарбыт илиитэ, айаҕа аны хараара-хараара көҕөрөн таҕыста…

Ыаҕайабыт быһаҕас да буоллар дьиэбитигэр төнүннүбүт, төттөрү барарбытыгар, кэлбит сирбитинэн барбакка, сонун сири көрөөрү тыабыт атын эҥээринэн эргийдибит. Кыыһым, кыра киһи, бу да сылдьыбытыгар сылайда быһыылаах, ол иһин көхсүбэр сүктүм… Сотору-сотору тохтоон дьирики сылыпыччыйарын, эриэн тоІсоҕой маһы тоІсуйан тобугуратарын, кыймаҥнас үлүгэр бүппэт үлэлээх, түбүктээх кымырдаҕас оргулларын көрөбүт…

Күһүҥҥү күн быстаҕас былыттарга саһа-саһа, тайҕа иһигэр сырдык сардаҥаларын сүүрдэн сэмээр быган кэлэр, чэмэличчи тыкпыт күн уота халтаҥ сонноох көхсүбүн сып-сылааһынан угуттуур…

Кыра тыаллаах, от-мас сэбирдэҕин-мутукчатын суйданнар да, хойуу тыа иһигэр мөлтөх тыал киирбэт, өрө хантайан көрдөххө, эргиччи тулалаан турар тииттэр төбөлөрө уҥа-хаҥас хоҥкуҥнаһаллар. Төһө да көмүс күһүн күөйэ көтөн кэллэр, тыаҕа араас чыычаах саҥата дэлэй, субу-субу иннибитигэр кыһыл «бэргэһэлээх» киргил, биһигини сирдээн иһэр курдук, бииртэн-биир мас умнаһыгар көтөн тиийэн хатана түһэр, кукаакылар «пыыт-пыыт…» дэһэ-дэһэ туора-маары, тэлиэс-былаас тэлимнэһэллэр.

Ээй кытыытынааҕы иирэ талахтар быыстарыттан бочугурастар тилигирэһэн тахсан сэндэҥэ тииттэрдээх ычыкын ойуур диэки көттүлэр. Сотору, ханна эрэ, титириктэр лабааларыгар түһэн сарыкынаһар тыастара иһилиннэ…

Күһүҥҥү тыа иһин салгына сүүйэн ылбыкка дылы ырааһа, чэбдигэ сүрдээх, өтөх салгынынааҕар атын. Сир сөлөгөйдөөх сүмэһинин сыта сүрэҕи-быары хаба ортотунан сайа охсон киирэр.

Биэрэ түһэ-түһэ сүктэрэр. Чэчир хатыҥ булкаастаах, дөлүһүөн уктаах ырааһыйа аттынан ааһан истэхпитинэ санныбар сүктэрэн испит Биэрэ:

– Эдиий, көйүүй… көйүүй… тээтэй туйай!.. – диэн аймана түстэ.

Мин тугу-тугу этэрий диэн тула-мала көрүөлэнним да, туох да суохха дылы. Кэннибин хайыһан кыыһым сирэйин өҥөйөбүн, онтон, Биэрэ: «Ол, ол тээтэй дии!..» – дии-дии ыйбыт кып-кыйа сөмүйэчээнин хоту көртүм – биир суон хатыҥ анныгар, киис тиҥилэҕин быыһыттан үүнэн тахсыбыт, сэлтэйбит улахан сэлээппэлээх, модьу «атахтаах» тэллэй тэйгэллэн турар эбит. Кыыһым түһээри тилигирээбитин иһин, отон угар дьорос гыннаран кэбистим. Биэрэ сүүрэн тээһэрийэн тиийэн, уп-улахан тэллэй аттыгар чохчойон олорон:

 —…Чээтиин… чээтиин… Тээтэй… – дии-дии күтүр улахан тэллэй сэлээппэтин имэрийэр, онтон, тэллэй «арыыта» биһилиннэ быһыылаах, ытыһын болҕойон көрөн баран аны сытырҕаан көрдө…

Дьиэбитигэр кэлбиппитигэр Биэрэ сонно тута эбэтигэр күөрчэх ытыйтаран, отонун булатан сиэтэ…

Киэһэ эбэбэр ынах ыастым. Сүөһүлэр малыын сиир буоланнар үүттэрэ кураххай, хабархай амтаннаах, бэл чэйгэ үүттээтэххэ биллэр, сыттыын кытары ураты. Мин Муоһа Суоҕу ыыбын. Кыаһылаппат, сымнаҕас, көрсүө майгылаах. Кучуру наар эбэм ыы сылдьыбыт буолан атын илиини атыҥырыыр. Туҥуй бургунаһы эмээхсин эрэ бэрийэр, ону да кыаһыылаан баран. Бэл ол туран, ардыгар мөхсөн тиргиллэр, сыыһа-халты туттаран үүтү да тохтороро баар суол. Быралгы Маарыйата маҥнай бэйэтин ынаҕын ыыр, бүттэ да эбэбэр көмөлөһөр. Муоһа Суох түөрт эмиийэ төрдүөннэрэ чөллөркөй, Кучур үс эрэ эмиийэ үүттээх, Туҥуй буоллаҕына, киһи дьиктиргиэх, биэс эмиийдээх, түөрт эмиийин кэннигэр быытыккаа бэһис эмиий оҕото баар, биллэн турар ол тумуга үүтэ суох. Эбэм этэринэн, үүттээх сүөһү түөртэн ордук эмиийдээх буолар үһү. Бэл алта, сэттэ эмиийдээх ынах баар буолааччы диир, ол эрэн ыанар эмиийэ син биир түөртэн ордубат.

Ыан чуучурҕатар кэммэр ынаҕым кутуругунан охсуоланар кэмэлдьилээҕин иһин, кутуругун бэйэтин-бэйэтигэр эрийэн атаҕар баайабын. Саах сыстыбыт ин-чэҕэй кутуругунан дэйбиирдэннэҕинэ таҥаскын, сирэйгин бүтүннүү ньаҕайдаан кэбиһэр, «куус гына» оҕустаҕына абытахайа да сыттаҕа. Ордук үүттээх ынахпыт – Муоһа суох, онтон Кучур, Туҥуй буоллаҕына тарбыйаҕын эмнэрэрин таһынан дьоҕойон эбиискэ эрэ. Саас төрөөбүт ньирэйдэр билигин да ийэлэрин эмэллэр, эмээхсин торбосторунан этэртэрэн ынаҕын ыыр. Ыан тыккырдата олордохпуна үүттэрэ аҕыйыыр, кыайан кэлбэт буолар, оччоҕо бэйэлэрэ да ийэлэригэр дьулуһан тилигирии турар тарбыйахтар быаларын төлө тардан ыытан эмнэрэбин, инньэ гыннахпына, били, уостубут ынаҕым бэриҥэ үүт киирэн күскэйэн кэлэр. Өчөһөн дьирээлэһэр ньирэйбин оннугар илдьэн баайан баран хат олорон, ыан күүгэнирдибитинэн барабын. Биир ыаһын кэмигэр иккитэ эҥин этэриэххэ сөп.

Ынах ыырга кэлин үчүгэйдик үөрэнним, маҥнай утаа кэлэ-бара эрэ тардыалаан ыларым. Тээкиччэҕэ, Оттооххо да олорор эрдэхпитинэ биир оннуга. Били, эбээ эмээхсин ойоҕоһун тоһутан сыппыт кэмигэр Маарыйаны кытары хотон хотонноһуохпуттан, мэлдьи да сүөһү көрсөбүн. Бастаан утаа, үөрүйэҕэ суохпуттан, тойон эрбэҕим уонна сөмүйэм көһүйэн хаалан нүөлүйэн, дьаралыйан ыалдьаллара. Туохха барытыгар киһи дьаныһан ылыстаҕына түргэнник үөрэнэрин сиэринэн, мин да сотору, нэмин табан, сатаан кудуччу ыыр буолбутум. Быралгы кэргэнэ туос ыаҕаска күүгэн аллан тахсыар диэри күүгүнэччи тардарын көрөн, «итинник ыабыт киһи» дии саныырым, онтон сотору бэйэм оннук үөрэммитим…

Кэлэн иһэр, кэлэн иһэр курдук – халлаан тыына хаҕыс, күнүн аайы хотуттан, арҕааттан курус тыал супту үрэр. Ол эрэн билигин да сылыйыан, ардыан сөп. Эбээ этэринэн, көтөҕөтүн ыраастыыр, суйдуур, «харалыыр ардах» түһүөхтээх үһү. «Халлаан тыына дьэбир, онон сотору ардыа суоҕа…» – диир. Мин ити тойоннооһуну истэн «бу хаар хаһыҥҥа эбии, аны ардах түстэҕинэ соччото суох буолуо» дии саныыбын.

* * *

Настааччыйа биһикки Айдаҥҥа таһаҕаспытын илдьэн баран киэһэ эрдэ өтөхпүтүгэр төннүбүппүт, биһиги иннибитигэр эрэ Балаҕаччыттан оскуола оҕолоро өрөбүллэригэр кэлбиттэр…

Айдаҥтан төннөрбүтүгэр эбии сыарҕалаах оҕус уларыстыбыт, онон сарсын ыттыын, кууруссалыын бары биирдэ көһөн барар буоллубут.