Текст книги "Ийэм кэпсиир… (2 чааһа)"

Оҕолор кэлэннэр дьиэбит иһэ мэлдьи буоларыныы сэргэхсийэ, эймэнэ түстэ… Дэлэҕэ да «оҕолоох ыалтан оһох иччитэ үөрэр» диэн өс хоһооно үөскүө дуо. Өрүүнэ икки илин тииһэ ыалдьыбытын Балаҕаччы бырааһа ылан кэбиспит, кыыспыт саҥардаҕына, күллэҕинэ, хайдах эрэ дьикти баҕайы, атын киһи ырдьайан олорорун курдук, уларыйан хаалбыт. Бэл Биэрэ чоҕулуччу одуулаан атыҥырыы көрдө.

– Төһө улаханнык ыалдьыбытай, тоом? – Маарыйа кыыһыттан ыйытар.

– Кыратык…

– Ээ, отой түһээри туллаҥныы сылдьаллара, хаппыт килиэби ыстаабытыгар биирэ букатын туора баран хаалбыт этэ, быраас тииһин ылаары гыммытыгар бу кыыс ыллартарымаары бөҕө… – Килэки балта Өрүүнэ балыыһаҕа илдьэ сырыттаҕына мучумааннаммытын кэпсиир.

– Чэ, туох буолуой, сотору оҕобор, түспүт тииһин оннугар саҥалар үүнүөхтэрэ, – Маарыйа кыыһыгар, отоҥҥо буламмыт чөҥөйдөөх күөрчэх аҕалан иннигэр уурар, Өрүүнэ көппөөтүн ахтыбыт киһи бэрт минньигэстик мотуйбутунан барар. Бэл ону Биэрэ дьиктиргээн, «туох ааттааҕы маннык айылаах баһа-баһа бахсарыйда» диэбиттии, мыс курдук тарбахтарынан остуол кырыытыттан тардыһан, иэдэһэ тэскэйэн, уоһа опойон, харахтарын кыарата-кыарата сүрдээҕин сэҥээрэн одуулуур.

Кэпсэтиини истэн олорбут Баһыычаан:

– Килиэп диэн т-т-тугуй?.. Буор дуо?.. – диир.

Биһиги, оҕолор бары да, тоҕо эбитэ буолла, сирэй оһох ойоҕоһунааҕы буоруттан ылан наар салыы сылдьар үгэстээхпит. Ордук «буорумсахпыт» Өрүүнэ, ол иһин Баһыычаан Өрүүнэ буору сиэри, ыстаары тииһин ыарытыннарбыта буолуо диэн ыйытар, килиэп диэн тугун билбэт, сиэбэтэх аһа. Балаҕаччыга, халааҥкы диэн ааттыыр оһохторугар, тимир лиискэ кутан, килиэп аһы астаан интэринээт оҕолорун аһаталлар үһү…

Биһиги буору сиирбитин эбэбит бопсооччута суох: «Быардарын хараардаары сииллэр, эттэрэ-хааннара ирдиир…» – диирэ.

Оҕолоругар таһараа балаҕантан үөлүллүбүт собо киллэрэн ирээт-ирээт остуолга уурталыы сылдьан эбэм Баһыычаан саҥатын истэн:

– Килиэп диэн, тоом, биһиги лэппиэскэбит курдук бурдук ас, – диир.

– Оччоҕо тоҕо лэппиэскэ диэн буолбатаҕый?..

– Килиэп диэн нуучча аһа, лэппиэскэтээҕэр атыннык астанар, моһуона түөрт муннук буолар, амтана эмиэ атын, тууһунан тумалааннар, үөрэммэтэх киһиэхэ аһыы соҕус буолааччы, – аны Настааччыйа уолга быһаарар, тылын тамаҕыттан иһиттэххэ килиэби амсайа сылдьыбыт быһыылаах.

Килэки өрбөх сыыһыгар суулаан оҕолорго кэһиитин хас да тооромос тойуу саахар аҕалбыт. Ирээтин мунньубут үһү. Куһуок саахары тойон үллэһиннибит. Баһыычааннаах өлүү саахардарын кэмчилээн, тылларын төбөтүгэр даҕайан, салаан сииллэр, субу-субу хатыҥ үөһэ чэйдэрин ыйырбахтыыллар. Ыстапаан, ууну улаханнык испэт бэйэтэ, саахарын кытта хас да хончоҕору кураанахтаата.

Быралгы Маарыйата оҕолор аһыылларын, состуок иннигэр талах олоппоско олорон көрө-көрө:

– Хайа тоом, Өрүүнэ, оскуола диэн төһө бэрт эбитий? – диэн ыйытар.

– Син… – кыыс хоруйа кылгас.

– Па, ол тоҕо синий?..

– Күөрчэхтэрэ суох, билиҥҥитэ соболоро эмиэ суох, эгэ күөнэхтэрэ кэлиэ дуо, – диир. Биһиги бэйэ-бэйэбитин көрсөн баран сонньуйабыт.

– Оччоҕо ол тугу аһаталлар?..

Өрүүнэ хардарыан иннинэ быллайбыт иэдэстээх Биэрэ кыыс быһа түһэн:

– Һаахай!!! – диэн хаһыытаан ыыра барар уонна дьээбэрдэҕим буолан уоһун сыыһын үмүрүтэн эргиччи көрөр. Бу сырыыга бары күлсэбит.

– Хааһы, аҕыйах баҕайы эттээх миин…

– Уонна?..

– Уонна оту сиэтэллэр.

Өрүүнэ саҥатын истэн Настааччыйа:

– Тугу даа?!. – диэн соһуйан ходьох гына түһэр.

– Ээ… оту-оту сиэтэллэр…

Ыыс араҕас буола килэпэччийэ үөлүллүбүт собо өлүн ньуосканан баһан сэлибирэтэ олорбут Килэки:

– Тууһаммыт хаппыыстаны этэр, – диир.

– Күҥҥэ хаста аһаталлар?

– Үстэ.

– Сарсыарда хастан үөрэнэҕит?

– Тоҕустан.

– Интэринээккит уораана суох дуу, сылаас дуо?

– Сылаас… – Таалай хоруйдуур

Эбээ улахан киһиттэн Килэкиттэн сээкэйи токкоолоһор:

– Кыһыҥҥы таҥас биэрэллэр үһү дуо, тоом?

– Халлаан тымныйдаҕына…

– Үлүйээри кыннахпытына биирдэ… – Таалай чап гыннарар.

– Бу да уолуо-а… – Настаа чыпчырынар.

– Оскуолаҕытыгар оҕо элбээбит дуу, аҕыйаабыт дуу?

– Былырыыҥҥытааҕар биһиги кылааска аҕыйахпыт, сорох оҕолор кэлбэтэхтэр.

Сут сыллар, тиийиммэт-түгэммэт дьыллар содулларыттан үөрэнээччи ахсаана сыллата аҕыйаан иһэрэ. Эр дьон, үлэни-хамнаһы кыайар өттө, үксэ сэриигэ бараннар, үлэһит илии тиийбэтиттэн, арыый да обургу оҕолор кыһалҕаттан үөрэхтэрин тохтотон, холкуос сыраны-сылбаны эһэр ыар үлэтигэр ылсаллара. Балаҕаччы сэттэ кылаастаах оскуолатыгар элбэх нэһилиэктэртэн, араас холкуостартан кэлэн үөрэнэллэр: Төрдүс Тоҕустан – «Калинин», «Свердлов»; Иккис Тоҕустан – «Молотов», «Жданов»; Кыргыдайтан – «Социализм Суола», «Чернышевскай»; Хаҕынтан – «Киров», «Микоян», «Андреев»; Дьоохуттан – «Түмсүү»; Модуттан – «Сталин», «Киинэ»; Төҥүргэстээхтэн – «Кыһыл Былаах» уонна Бастакы Күүлэттэн, Халбаакыттан…

Киэһэ балаҕаҥҥа олорон үгэспитинэн Маарпалаахтыын арааһы бары сэһэргэстибит. Сирэй оһох оттуллан сылаас, ол эрэн суй аһаҕас туруорбах балаҕан эркинэ ампаар дьиэ курдук буолуо баара дуо, дөрүн-дөрүн таска эҥсиллэр тыал эркин быыһынан искэ үрэн сирилэтэр. Оһохпутун хаппыт хардаҕастарынан тигинэччи оттон баран уоппут таһыгар үмүөрүһэн олорон кэпсэтэбит. Күөлбүт күһүҥҥү, буһук эрэ иннинээҕи, эбии тупсан толору өллөммүт, уойбут балыга илимҥэ туппутун курдук тута турар. Оҕолор үөлүллүбүт балыгы сөбүлээн сииллэрин иһин эмээхсин «сарсын баҕар били дьон кэлиэхтэрэ» диэн бэҕэһээ киэһэ элбэх собону үөлбүтэ. Сарсыарда Улахан Баһылай төһө да илимин көртүн үрдүнэн, Биэрэ биһикки отоннуу тыаҕа тахсыбыппыт кэннэ, күнүс илимин өссө тардан тахсыбыт этэ. Икки дьиэ оҕолоро муһуннубут да, күннээҕи үлэ-түбүк үмүрүйбүтүн кэннэ, киэһэ, арааһы сэһэргэһэ-сэһэргэһэ үөлүллүбүт собону сөбүлээн сиирбитин эбээ билэр: «Сайын баҕас соболорун астына аһаатыннар…» – диэн тыллаах буолара. Ууттан субу тахсыбыт мөхсөн тэлибирии сылдьар эмис собону, кырдьыга да, кыһын күн аайы сиэбэт аһыҥ.

Оҕолор соболорун ахтан, харарҕаан кэлбиттэр.

– Интэринээккэ, арай, хас күн аайы маннык үөлүллүбүт собо сиир буолуох, – Морууса соботун тылын Биэрэҕэ биэрэ-биэрэ санаатын этэр.

– Этимэ даҕаны… – диир Маарпа.

Биэрэни ньилбэкпэр көтөҕөн олоробун, собобут тылын барытын кини сиир, Маарпалаах эмиэ Биэрэҕэ кэһиилэрин саахар аҕалбыттар, онон Биэрэ хайаларынааҕар да элбэххэ тииһинэн бүгүн букатын көнө сылдьар.

– Аны өтөр көрсүһүүһүтэ суохпут дии, ээ Аана, – диэн Маарпа миэхэ туһаайан этэр. – Сарсын көһөн бараҕыт, биһиги аныгы өрөбүлгэ кэлэрбитигэр суох буолаҕыт, Айдаҥҥа хаһан барыахпытый, мантан төннөбүт буоллаҕа.

– Аны сайын ыһыахха көрсүөхпүт дии.

– Уу, эчи ырааппытын…

– Эһиилги сайыҥҥы үүнэрэ кырдьык да ыраах ээ, онуоха диэри биһиги ама Айдаҥҥа барбаппыт буолуо дуо, саатар уһун өрөбүлбүтүгэр, Ороһооспоҕо… – Морууса сайын салаллыа ырааҕыттан саллар. – Хата уонна ыам ыйын эргэтэ үөрэнэн бүтүөхпүт дии, сылааска баҕас, бу ыккардыгар тиийэ сылдьар инибит.

– Чэ, ол эрэн төһө гынан кэлиэй, кыс хаар ууллан халдьыгыраабыта эрэ баар буолуо. Учууталларбыт кэпсииллэринэн аны сайыҥҥа диэри өссө кыайыы да буолуон сөп үһү. Арай кырдьык бэрт сотору биһиэннэрэ өстөөҕү кыайдыннар – төһө эрэ бэрт этэ ээ. Сэриигэ ыҥырыллан барбыт дьоммут дойдуларыгар эргиллиэхтэрэ. Сэрии бүттэ да холкуос дьонун өйө-санаата, дьарыга барыта аҥаардас үлэҕэ эрэ түмүллүө; көнөн, тупсан испит сэрии иннинээҕи олохпут чөлүгэр түргэнник түһүө, онтон салгыы олохпут өссө тупсан, көннөр-көнөн барыа… – Маарпа үгэһинэн оргууй, намыын аҕай куолаһынан саҥаран бэйэтин бүччүм санаатын араастаан сааһылаан кэпсиир. – Сэрии бүттэ да, үлэ-хамнас күүрээннээхтик барыа, нэһилиэктэр кэҥээтэр-кэҥээн иһиэхтэрэ, дэриэбинэҕэ олорор дьон ахсаана сыллата элбиэ, оҕо бөҕөтө буолуо, оччоҕо хас дэриэбинэ аайы оскуолалары тутуохтара, били, иэдэспитин иһэлитэ-иһэлитэ, илиибитин-атахпытын үлүтэ-үлүтэ хастыы эмэ көстөөх сиринэн сатыы тэлэһийэн үөрэнэрбит тохтуо…

– Кырдьык үчүгэй да буолуо этэ, дьиэҕиттэн таҕыстыҥ да, субу турар оскуолаҕа киирэн үөрэнэн барар, – Морууса Маарпа ыра санаатын сүрдээҕин сэҥээрэр.

– Ол оннук олох сотору буолуо дуо? – Таалай хайдах эрэ итэҕэйбэтэхтии барыбытын эргиччи көрөр.

– Буолуо… Сотору хайаан да оннук кэм кэлиэҕэ, сэрии эрэ бүттүн, – Маарпа үтүө олох кэлиэҕэр букатын саарбахтаабат. – Өстөөҕү кыайдыбыт да араадьыйаҕа, хаһыакка, субуоккаҕа кэпсииллэрин курдук хайа саллаат өстөөх төһө таанкатын, хас сөмөлүөтүн, киһитин сууһарбытыгар буолбакка, аны наар, аҥаардас үлэнэн эрэ куоталаһыы буолуоҕа, билигин да оннооҕор оннук дии, сир-дойду үрдүнэн бу айылаах хоргуйуу, сут-кураан дьыллар сатыылаабыттарын үрдүнэн. Сэрии түмүктэннэр, бүттэр эрэ сыыйа-баайа ас-таҥас баар буолуо, букатын дэлэйиэ, оччоҕо тото аһыыр астаах, санныга кэтэр таҥастаах киһи олох хайа да эйгэтигэр, ама хайдах үрдүк таһаарыылаахтык, тахсыылаахтык үлэлиэ-хамсыа суоҕай. Хас биирдии холкуостаах, сулууспалаах үрүҥ үлэһит күүрээннээх үлэтинэн, бэйэтин олоҕун бэйэтэ өссө ордук тупсардар-тупсаран иһиэ, кырдьык да биһиги иннибитигэр дьикти үчүгэй олох күүтэр ээ, оо, онно тиийбит киһи баар ини…

– Аньыы даҕаны хотуй, тоҕо «онно тиийбит киһи…» диигиний?.. – бу тухары биһиги кэпсэтэрбитин саҥата суох истэн олорбут Аана балтын тылын кэчэһэ, соһуйа истэн саҥа аллайар.

– Ээ суох, бэйэм этэбин… – Маарпа били наҕыл, холку бэйэтэ, тоҕо эрэ, уратытык долгуйбукка дылы дьүһүннэммит. – Үлэһит, сүрэхтээх-бэлэстээх киһи хаһан да быстан-ойдон биэрбэт. Күүс үлэтин сатаан аттаран, судургутутан, кыайа-хото үлэлээһин, мин санаабар, арааһата, айылҕаттан бэриллэр дьоҕур быһыылаах. Сорох дьон төһө да үлэлээн хачыгырайа сатаабыттарын иһин, сатабыллаах, кыайыгас-хотугас дьону кытары бииргэ алтыһан сылдьыбыттарын да иһин, кинилэри төһө да үөрэт, син биир үлэҕэ үөрэммэттэр, салаҥ буолаллар… Ол тоҕо?!. Дэлэҕэ да «салаҥ киһиттэн хара тыа маһа ытыыр» диэн өс хоһооно үөскүө дуо.

– Тоҕо?!.

– Кинилэр айылгылара, айыллыылара атыҥҥа, дьоҕурдара отой туспаҕа буоларын билбэттэр, түмүгэр тиийэн букатын да «күөрт ыт күлүүтүгэр, эриэн ыт элэгэр бараллар». Урут үөрэх тарҕана илигинэ, күүс үлэтин кыайбат, күлүүгэ, элэккэ сылдьыбыт дьон кэлин хата үөрэх тэнийэн, үрүҥ үлэҕэ дьоҕурдарын арыйан, кимнээҕэр ытыктанар, дьоҕойон аҕаларын аатынан эрэ ыҥырыллар үтүө үлэһит буола үүнэн тахсыбыттара элбэх ээ.

От-мас үлэтин чахчы кыайа тутан үлэлээһини сэдэх дьон хото баһылыыр. Мин, холобура, оту отой сатаан охсубаппын, эбэтэр били Балластыгас Сүөдэри да көрүҥҥүтүүй, бэйэтэ буоллаҕына, атыыр оҕуһу туруору туппут курдук, бөдөҥө-садаҥа сүрдээх да, от оҕустаҕына кыра да оҕону кыайан сиппэт. Дьиҥинэн Сүөдэриҥ сүрдээх сүрэхтээх, ньоҕойунан, хадаарынан, сынньаммакка, туппут илиитин араарбакка үлэлииринэн эрэ дьону кытары син барсымахтаһар… Киһи эрэ көрдөр-көрөн туруох курдук алыс астыктык от охсор, бэрт түргэнник, кудуххайдык, сатабыллаахтык туттан-хаптан, көрүөх бэтэрээ ыккардыгар мас бөҕөнү мастаан бачырҕатан, барчалаан кэбиһэр дьон баар буолаллар. Оннук үлэһит дьон олох сэдэхтэр, олоруҥ хара үлэ ханныгын да сатаан үлэлиир, хото баһылыыр дьоҕурдаахтарыттан бэйэлэрэ да сүрдээҕин астыналлар уонна үйэлэрин тухары, атын баҕарбат дьарыктарынан үлэлии сатаабакка, олохторун бүтүннүүтүн ол тус бэйэлэрэ эрэ, айылҕаттан бэриллибит, кэлин сайыннаран эбии баһылаабыт тустаах дьарыктарыгар эрэ аныыллар. Дьон-сэргэ сэҥээриитин, ытыктабылын саамай үрдүкү чыпчаалыгар күүс үлэтин хото баһылаабыт дьон сылдьыахтара, кинилэр, хайа да эйгэ үлэһиттэригэр мэлдьи холобур буолуохтара. Бүгүҥҥү, сарсыҥҥы баараҕай тутуулары тутааччы туруу дьон – хара үлэһиттэр. Олох – тыа сирин эйгэтиттэн үүнэн тахсар, силиһэ-мутуга манна эрэ…

– Оннук бөҕө буо, ол чуолкай… – Аана балтын Маарпа саҥатын истэн олорон сөбүлэһэр.

– Бу Аана от охсорун Улахан Баһылай биһиги аҕабытыгар сүрдээҕин сөҕөн кэпсиир этэ, Баһылай хаһан да, кими да хайҕаан, суоҕу өрө дэбдэтэн сонун оҥостубатах киһи, Аана охсорун көрөн, чахчы астынан кэпсэл оҥостор, – Маарпа бүгүн ис-иһиттэн арыллан, иэйэн, барыны бары ырыҥалаан, дириҥник ыатаран сэһэргиирин мин испэр дьиктиргии саныыбын.

Маарпа миигиттэн:

– Аана, урут охсооччугун дуо? – диэн ыйытар.

– Урут улаханнык охсооччум суох, бу сайыҥҥы курдук уһун күнү быһа сылдьан.

Дьүөгэм сонно тута:

– Ол баар дии, ким да кинини үөрэппэтэх, биллэн турар маҥнай утаа эрэ «маннык тутаҕын, итинник гынаҕын» диэн такайдахтара эрэ уонна бүттэҕэ, онтон кини ылла да охсон барбыт, саастарын тухары от охсубут Огдооччуйалартан, Настааччыйалартан хаалсыбакка, өссө иннилэригэр түһэн манастыыр хайытар, бэйэтиттэн аҕа уол оҕотооҕор ордук охсор. Дьэ ити аата буолар, айылҕаттан бэриллибит дьоҕур, хара уот ааныттан үлэни сатааһын, баһылааһын диэн. Оннук буолбат дуо?..

– Оннук ээ… – диир Морууса.

Аана сирэй оһоххо хаппыт хардаҕастары эбии уурталыы-уурталыы:

– Миигин аҕам былырыын сайын от оҕустаран көрө сатаабыта да үөрэммэтэҕим. «Ыт арҕастаан» кээһэн иһээччибин, элэ-была күүспүнэн түһүөлээн, маҥнай утаа син сирийэ охсо сатыыбын ээ, онтон син биир хотуурбун өрө чолотон таһаарбыппын бэйэм да билбэккэ хаалабын. Үлэм түмүгүн көрөн аҕам сэмэлээччи, отой сөбүлээччитэ суох: «Туома отуҥ быһар быһаҕаһа, бүтүн аҥаара хаалбыт дии…» – диэччи.

– Хотууруҥ куһаҕана буолуо? – Таалай тыл кыбытар.

– Суох… Хотор хотуурум диэн анаан-минээн таптайан, бэйэбэр сөп гына уктаан биэрбитэ. Хайдах да охсо, сыралаһа, үөрэнэ сатаан баран уурайбытым. Аҕам да салгыы күһэйэ сатаабатаҕа, кэлин наар мунньууга эрэ көмөлөспүтүм, онтубар да улахан хотоойута суох үлэһит этим.

– Буоллаҕа ити дии, ол аата от үлэтигэр анаан дьоҕура, сыстаҕаһа суоххун, син биир мин курдук, – диир Маарпа.

– Эн өссө мунньар этиҥ буолбат дуо?

– Ээ суох… Сатаан оттуурбутугар быйыл аҕабыт сүөһү бостууга гынаттыа дуо, – Маарпа санаатын син биир этэ олорор. – Хара үлэни кыайбат киһи билиҥҥи кэмҥэ үөрэннэҕинэ эрэ сатанар, бэйэтигэр сөптөөх, анал идэни талан, таба тайанан баһылыахтаах. Чэ холобура, Дьаакынап Маппый курдук бэтэринээрдээн дуу, ити биһиги учууталларбыт курдук учууталлаан дуу, суотчуттаан, биэлсэрдээн, быраастаан дуу, туох эрэ атын идэнэн дьарыгырыахтаах… Ол биһиги курдук күҥҥэ «уон биэс суотайы» охсор киһи холкуоһугар туох күттүөннээх туһаны аҕалыаҕай. Хата салаҥҥыттан дьон күлүө. Үөрэнэн туох эмит бэйэҥ чахчы сөбүлүүр идэҕин буллаххына эрэ сатанар, хайаан да…

Биһиги Маарпа кэпсээтэ да, туома тулабытыгар баары умнан олорон, бэркэ диэн сэҥээрэн истэрбит. Баҕар Маарпа айылҕаттан бэриллибит дьоҕура – киниэнэ ити буолуо. Дьүөгэбит учуутал буолуон баҕарар бүччүм санаалааҕын бары билэрбит. Маарпа хойут учууталлаатаҕына үөрэтэр оҕолоро, бу биһиги олус сэҥээрэн олорон кинини истэрбит курдук, сүрдээҕин болҕойон истиэхтэрэ, оччоҕо доҕорбут төрөөбүт дойдутугар, дьонугар-сэргэтигэр ити дьоҕурунан улахан туһаны аҕалыаҕа… Кини учуутал буоллаҕына хайаан да бэйэтин идэтин муҥутуурдук баһылаабыт, ытыктанар, үтүө үлэһит буоларыгар отой саарбахтаабаппын. Маарпа хайаан да эргиччи киэҥ билиилээх, олоххо ончураабат тардыһыылаах оҕолору иитэн-үөрэтэн таһаартыа этэ дии саныыбын.

– Маарпа отой аҕытаатар курдук саҥаран-иҥэрэн бараары гынныҥ дии, боломуочунай буолан тырыбыынаттан дирбийэрэ буолуо аны, – диир Аана.

– Аҕытаатар да буолбатар…

Тастан биһиги саҥабытын истэн киирбит Килэки:

– Ким аҕытаатар буолла?!.. Ханна баарый аҕытаатар?!. – дии-дии тула-мала көрүөлэнэр. Бары күлсэбит.

Килэки Биэрэ тимир тэриэлкэ эҥэлэйигэр чөрү-чөкөччү кэчигирэппит соботун тылыттан биири ылан сэлибир гыннарар:

– Уу, тоҕо минньигэһэй, маны барытын сиэххэ, – диэт, түөрэтин хаһыйа сотон ылаары сарбаҥныыр, ону көрөн Биэрэ ыксыыр.

– Оҕону бадьыыстаама эрэ, – Аана Килэкини тоҕоноҕо абырахтаах, эІэлэйэ тырыттыбыт халтаҥ сонун сиэҕиттэн тардыалыыр.

Килэки кыра кыыһы тэскэҕэр иэдэһиттэн сыллаан ылар, үгэһинэн кыыс култаҕар иэдэстэрин «кымаахтаталыыр», эҥин араастаан мускуйан, илигирэтэн көрөр.

Бу кэмҥэ аны тастан ээр-сэмээр, үөмэр-чүөмэр үктэнэн Модьу киирдэ:

– Хайа, сэһэргэһэ олороҕут дуу?

Килэки дьээбэ муҥутаан:

– Оок, табаарыһым Модьу Атах Модьугу оҕонньор хайа диэки хааман иһэҕээ-эн?!. – диэн, түөһэйбит киһини кытары кэпсэтэр курдук, хаһыытаан ыйыппытыттан биһиги бары күлсэн тоҕо барабыт.

Модьу, кырдьык да, бөкчөччү соҕус тутта сылдьар уҥуохтуун-арҕастыын, оргууйкаан саҥарар намыын куолаһыныын, сэмэй, холку майгытыныын, бэл лоп бааччы чөм-чөм үктэнэн хаамардыын – «кыра оҕонньор» курдук.

Маныыһыт уол атаһын дьээбэтигэр-хооботугар үөрэнэн хаалан, отой да кыһаллыбат, күлэн эрэ кэбиһэр.

Үөлбүт собо сиэн олоро түһэн баран Килэкилээх Модьу күөллэригэр кустуу киирдилэр. Килэки ампаартан саатын ылан, түөрт-биэс тимир ботуруону суккуйун сиэбигэр уктан, доҕорун кытары тэп гынан хааллылар. Өр-өтөр буолбата, эбэ тумуһаҕын диэки саа тыаһа бүтэҥитик дор гынан иһилиннэ. Уолаттар ууга олорор куһу ыттахтарына бултарын ылалларыгар кыһалҕа суох дьоно, атахтарын анныгар таһааран биэрэр ыттардаахтар.

Балаҕаҥҥа хаалааччылар, бииртэн-биир, эгэлгэ санаабытын хайа сатанарынан эргитэн кэпсэтэбит. Аана оскуолатыттан илдьэ кэлбит араас дьикти кэпсээннэрдээх кинигэтин кыбынан кииртин, арыйан ааҕар. Кинигэтин быыһыгар ахсаан тэтэрээтэ кыбылла сылдьарын Ыстапааннаах эргитэ сылдьан сыныйан көрөллөр. Кыра уолаттар сыыппара диэни билбэттэр, биири эмит удумаҕалаталлар эрэ.

Аана суотун тэтэрээтин арыйан Баһыычааннаахтан:

– Бу ханнык сыыппараный? – диэн ыйытар.

– Биир, – Ыстапаан хардарар.

– Оттон бу?..

Ыстапаан кэтэҕин тарбанар:

– Ээ, икки сыыппара кэккэлэһэ турарын билбэппин ээ, – диир

– Оччоҕо бу хаһый?..

– Ачыкы курдук, – Баһыычаан муокас хоруйдаах киһи буолар.

– Ачыкы үһү дуо, бу – аҕыс диэн сыыппара, – Аана күлэ-күлэ кыра уолга быһааран биэрэр.

– Һы, дьэ эмиэ да хоруй дии, ачыкы буола-буола, – Таалай, судургу суоту билэр киһи, Баһыычаан хардатын истэн күлэн сыһыгырыыр.

– Күлүмэ, эн оскуолаҕа киириэҥ иннинэ сыыппараны билэр этиҥ дуо? – Морууса Таалай уолаттары күлүү гынарын сөбүлээбэт.

– Ээ, мин диэн билэн буоллаҕа дии…

– Ии чэ, ким билэр, эн курдук киһи соторутааҥҥа диэри «аччайбыта – а, оччойбута – о…» диириҥ бу баарга дылы.

– Тоҕо эрэ өйдөөбөппүн, – уол күлэн ыгыстар.

– Он-ноок, өйдөөбөтүҥ биллэр буоллаҕа… – Морууса, саҥатыгар буолан, сии олорбут соботун уҥуоҕар хара сыһар, хаста да «хаахтаан» ылар.

– Ити баар дии, саҥата суох балыккын сиэ, куолутугар буолан хата уҥуохха хараары гынна, – Таалай итиччэ түгэни дэлэҕэ мүччү тутан таах аһарда сылдьыа.

– Сөп, бу – аҕыс диэтигит, оттон бу маны Баһыычаан этиэҕэ, эн билигин саҥарыма, – Аана уолаттары салгыы тургутар, сөмүйэтинэн биир сыыппараны ыйар.

– Итини баҕас мин билэбин, – Ыстапаан, улаханы билэр киһи курдук, дьоһуннаах аҕайдык сис туттан, Баһыычаанын аттыгар тойтоллон турар.

– Этимэ-этимэ…

– Аҥаар тааһа түспүт ачыкы, ити… – Таалай үөлүллүбүт собону тото сиэн баран, адарай орон үөһэ эргэ арбаҕаһы сыттанан сытан күл да күл буолар.

– Бу уолуо-а… – Аана хааһын түрдэһиннэрэн сөбүлээбэтэҕин биллэрэр.

– Аҥаар тааһа т-т-түспүт ачыкы диир дии, – Баһыычаан сыыһа этэммин мөҕүллүөм диэбиттии, сирэйин мырдыччы туттан туран, толкуйдаабыта буолан сүүһүн тутур-татыр тарбанар.

– Хаһый?.. – Аана Баһыычаан кыайан хоруйдуо суоҕун иһин аны Ыстапаантан, ким эрэ истиэ диэбиттии, оргууйкаан ыйытар.

– Тоҕус!.. – Ыстапаан эмискэ төлө биэрэн хоруйдуу охсор, эбиитин омуннуран өрө ыстанан ылар.

– Сөп…

Бу кэмҥэ күөл илин атаҕын диэки Килэкилээх сааларын тыаһа тыалга охсуллан, быһа баттаабыкка дылы, эмиэ дор гынар.

Саа тыаһын истэн Таалай оронуттан ойон турар.

– Таах киирсибэккэ, баҕар саанан ытыллыа этэ, – диир. Далга хаайтарбыт кулун курдук төттөрү-таары тэлэкэччийэр, сарт түннүк нөҥүө кыҥастаһар. Халҕаны сэгэтэн өҥөйөн көрөр да, тумуһах кэтэҕэр үөмээйилиир уолаттар хантан көстүөхтэрэ баарай.

– Тоҕо онтон киирсибэтэххиний? – Морууса ыйытар.

– Ээ оттон бэйэм…

– Бэйэҥ буолбакка, бэргэһэҥ буолуо дуо.

– Һы-һы…

– Собону матара сиэхтэрэ диэн.

– Ээ олох даҕаны…

Баһыычаан Аана ахсаанын тэтэрээтин хаҥас өттүгэр бөдөҥ гына адаарыччы ойуулаабыт сыыппараларын болҕойон көрөр, тоҕо эрэ үөһэ тыынан ылар. Аана курдук суруйуон, суоттуон, тохтоло суох добдугураччы ааҕыан олус баҕарар быһыылаах.

– Бу-бу, үүт-үкчү кус курдук чыыһыла, – Баһыычаан сөмүйэтинэн баттаан ыйар.

– Ханныгы этэҕин? – Аана уол ыйбыт сыыппаратын кыҥастаһар. – Ээ итини этэҕин дуо, ити – икки диэн сыыппара…

– Биирдэ Модьу тэтэрээтигэр улахан баҕайы маннык сыыппара ойууламмытын көрөн аҕата Хабырыыл часкыйбыта, – диир Ыстапаан.

Биһиги бары күлсэбит.

Мин билэ-көрө сатыыр кыра уолаттары аһына саныыбын.

– Ыстапааннаах Баһыычаан аҕыйах сылынан, үөрэннэхтэринэ кимнээҕэр атыннык добудугураччы ааҕар да, суруйар да, суоттуур да буолуохтара, – диибин. Кыргыттар мин саҥабар сөбүлэһэ охсоллор.

Ыстапаан айаҕа аһылыннаҕына, оҕо диэтэххэ, тыла-өһө ууһа сүрдээх, тугу истибитин хаппар өйүгэр хатаан иһэр тус-туһугар дьикти, ураты айылгылаах. Уол тылын-өһүн бэркэ ыпсаран, киһи истэн олоруон курдук кэпсиирин санаан:

– Ыстапаан тылы сатаан сааһылаан сэһэргиирэ тупсаҕайа сүрдээх, баҕар хойут аакка-суолга киирэр, устар ууну сомоҕолуур улуу кэпсээнньит, остуоруйаһыт, баҕар өссө олоҥхолоон онолуйар киһи буоллаҕына да көҥүлэ, били мин эһэм Өлөксөй курдук, – диибин.

Оҕолор бу курдук түмсэн арааһы кэпсэттэхпитинэ, дьонум аах туһунан ахтан аһарааччыбын. Доҕотторум эһэм Хара Өлөксөй дьон кэпсэлигэр киирбит сэһэнньитин билэллэр.

– Хата, Аана туохта эмэтэ кэпсээ эрэ, – Маарпа миигин сэһэргэттэрээри эгэ-дьэгэ буолар…

Килэкилээх Модьу эбэлэриттэн иккилии бөдөҥ куһу бултаан таҕыстылар. Сонно тута үргээн тордурҕатан, хобордооххо сырдьыгыната охсон кэбистибит.

Дьэ бу курдук биһиги, оҕолор, күннээҕи түбүк кэнниттэн быыс-арыт буллубут да арааһы кэпсэтэн, киэһэбитин билбэккэ атаарабыт. Дьоммут түмсэн олорорбутун көрдөхтөрүнэ мэһэйдээбэттэрэ, кэпсэлбит-ипсэлбит ортотугар киирэн, сээкэйи соруйан хаһан да аралдьыппаттара…