Текст книги "Ийэм кэпсиир… (2 чааһа)"

Үөһэ, халлаан диэки, тыас тыаһа сирилээбитигэр көрбүппүт, тэбэр көтөр ааһан иһэр үөр кустан биир бөдөҥ куһу тас гына тэбэн түһэрдэ… Кус эрэйдээх туой быыра курдук түүрүллүбүтүнэн кута быыһыгар пылк гына түстэ. Сойуо тумустаах сонно тута олорсубутунан сурулаан, булдун аттыгар кута отугар сахсас гына олороот, нэмэнэ куһу тоҥсуйбутунан барда. Тэбэр көтөртөн үргүбүт умсаахтар күөл уутун кырсынан, кынаттарын төбөтүнэн ууну таһыйа-таһыйа уҥуор көтөн лаһыгырастылар. Сорох кустар дэгиэ тыҥырахтаах көтөр аттыгар чугас олороллор, көтүөхтэрин куттаналлар быһыылаах, сэргэх аҕайдык тула-мала көрүөлэнэ-көрүөлэнэ сэмээр тэйэ усталлар.

– Тоҕо бэрдэй, тэбэн түһэрдэҕэ астыгын, – Килэки онон-манан оҥолох-чоҥолох хараара чөҥөрүйбүт харахтардаах, көтөр үлтү тэпсэн тааппарайдаабыт кутатын сиэлигэр олорон булдун салбахтанар сойуо тумустаах көтөрү көрө-көрө, сөҕөн саҥа аллайар.

Быралгы кумах быһа сиэн төрдүнэн эмэҕирбит тоһоҕону сэмээр иҥнэҥнэтэн тууран ылан саҥанан солбуйа-солбуйа:

– Тыҥырахтаах көтөрдөр аһылыктара баҕас дьэ дэлэй быһыылаах, таптаабыттарынан көрүлүү сылдьаахтыыллар, – диир. Ону истэн Огдооччуйа:

– Ии билигин баҕас кинилэргэ талбыт аһылыктара буоллаҕа: кус халалааҕын, собо хаһалааҕын тутан сиэн эрдэхтэрэ, – диир.

– Бу ардах кэмигэр оттон биһиги тоҕо сыалааҕыттан тииһиммэппит, – Быралгы Баһылайдааҕын диэки көрө-көрө Хабырыылыгар имнэнэр.

– Күрүөбүт бүгүн бүппэтэҕин иһин сарсын баҕас сөпкө бугуйар инибит, кустуохпут, – Кыра Баһылай сөпсөһөр.

– Бачча үгүс уйгуттан-быйаҥтан доҕор, – Быралгы хараҕа харалҕаныттан кустуу киирсээччитэ суох да, булка сыһыаннаах кэпсэтиигэ көх-нэм буоларын кубулуппат.

Килэки кэпсэтиини истэн чөрбөйө түһэр:

– Аҕаа, кустаабат аатыгын тоҕо саалааххыный, хата сарсын миэхэ уларсаар эрэ, – диир. Килэки тугу санаабытын баҕас ыйытан баран тэйэр киһи.

– Ээ, билигин сааланарыҥ арыый эрдэ, ыттаргын батыһыннара сылдьан, хата саалаах дьоннооҕор элбэҕи бултуйуоҕуҥ, – Быралгы хатыйа анньыллыбыт тоһоҕолорго сиэрдийэ кыбыта-кыбыта саҥарар.

– Һы, билигин сайын буолбатах ээ, күһүн дии, көппүт кустары эн киирэҥҥин ытынан ирдэтээр эрэ, төһө элбэҕи туттарар эбиккин, – Килэки кэннинэн турар аҕатын күрүө тоһоҕотунан оройго охсубута буолан дугдуруҥнуур. Ону көрөн Таалай биһикки күлсэбит. Биһиги саҥабытын истэн Быралгы кэннин хайыһан көрөр, онто да суох кыараҕас харахтарын эбии кыаратан симириҥнэтэ-симириҥнэтэ, «бу туохтан иэйдилэр» диэбиттии одуулаһар. Килэки тугу да дьээбэрбэтэх киһилии сирэйин оттомурдан, кыҥнаҥныы-кыҥнаҥныы, «төһө көнө эбитий» диэбиттии суорбут тоһоҕотун кыҥыыр.

– Ойох ылара чугаһаабыт киһини сааланара эрдэ диигин дуо, – Хабырыыл өрбөх үтүлүгүн көхсүнэн муннун сотто-сотто Килэки диэки ыйыппыттыы көрөр.

Быралгы көхсүн этитэр:

– Һэ-һэ… – эрэ диир.

Күө-дьаа ону-маны сээкэйи баллыгыраһа-баллыгыраһа бииртэн биир томтоспут оппутугар көһөн иһэбит. Элбэх киһиэхэ Таалай соччо тугу да гынара суох, илии-атах буолан көмөлөһө сатыыр, ыттарын кытта кутуйахтыан, бурҕаалыан иһин кэлсибэтэхтэр. Сарсыарда тэлгэһэҕэ суох этилэр, ханна эрэ, тугу эрэ тиҥсиринэ сырыттахтара. Арааһата лаппа улахаҥҥа аралдьыйдахтара, төһө да хаалтарын иһин сотору биллээччилэр, ол эрэн онтуларыҥ, ардыгар, киэһэ ходуһаттан тахсаары сырыттахпытына кытта биллэр сүөһүлэр.

Таалай үрдүк сиргэ кэбиһиллибит от күрүөтүн тоһоҕотун төрдүттэн сып-сымнаҕас, ыас курдук үрүҥ туойу булан ытыһыгар хатайдаан мэкэчитэн баран, кыра талах быстаҕаһын төбөтүгэр батары анньан быыралыыр. Бырахпыт туойа бэрт ыраах кыырайар, сороҕо кутаҕа тиийэн пилк гына түһэр, сороҕо күөл уутугар түһэн чолк гынар.

Сотору Таалайы чэй өрүнэрбитигэр мас мастата, уу бастара ыыттылар. Уол солуурга уонна кыра хочулуокка күөлүттэн киирэн уу баһан дьалкылдьытан тахсарын ыраахтан көрөбүт. Холус уол аны атаҕын охсунуо диэн сүгэни туттарбаттар. Хачыгырас хаппыт үөт кэрии үөс өттүгэр дэлэй, күөлү эргийэ түптэ хойуу буруотун курдук тунаарар. Маҥнай күөдьүйэригэр туоһу уматан онон саҕабыт. Туос умайбыт сыта хайа да киһи муннугар ураты минньигэстик сайа охсон киирэр. Эбэм: «Сайын куйааска хаппыт үөтүнэн чэй өрүнэр ордук, үөт сымалата суох, тиит хаппыт мутугун курдук таһыгырыы сиэнэригэр ыстаҥалаабат, онон сэрэҕэ суох…» – диэччи. Сылбах тиит мутугун тосту үктэтэлээн отуннахха кырдьык да тас-пус гына тыаһаан-ууһаан уоттаах чох ыраах кыырайталыыр, ол куйааска хаппыт сэтиэнэххэ, сөкүгэ түһэн, кыым хатанан, уот да бардаҕына көҥүлэ. Умайбыт үөт күлэ кытары ала бэлиэ – бурдукка дылы сып-сымнаҕас, кубархай өҥнөнөр. Ким, туох маһынан кулуһуннаммытын, чэйин, күөһүн өрүммүтүн ааһан иһэн отууну көрдүҥ да тута билэҕин.

Айылҕаҕа сылдьан тулаҕын кыраҕытык ымпыктаан-чымпыктаан, тугу барытын кэрэхсээн, сирийэн анаарар буоллаххына араас эгэлгэ дьикти барыта баар. Күүлэлээхпит кэриитигэр ыарҕаҕа майгынныыр, ол эрэн бэйэтэ туспа арыы-арыы бөлөхтөөн, тобулуоскай диэн ааттаах талах үүнэр. Тобулуоскай талаҕы быһаҕынан быстахха, көнтөс тигэр иннэнэн тэһэ анньыбыт саҕа киэҥнээх, ортотунан үүттээх, үүтэ төрдүттэн усталыы баран төбөтүгэр тиийэн үөскэ кубулуйан бүтэр. Тобулуоскайы табахсыт дьон хамса чубууга гыналлар.

Эбэм кэпсииринэн, Айдаҥтан көстөн эрэ ордуктаах сиргэ баар Муосталаах эбэҕэ, дьанда эриэхэтэ диэн киһи сиир «сыалаах» маһа үүнэр үһү. Ону көрүөхпүн олуһун баҕарабын эрээри оччо ыраах тэлэһийэр соло да, сорук да суох. Дьанда эриэхэтэ сылын аайы астаммат, хастыы да сыл буола-буола биирдэ өлгөмнүк эриэхэлэнэр диэн эбэм кэпсиир…

Күрүө тутуута үмүрүйдэ эрээри иккис күммүтүгэр кыаллыбата. Бэҕэһээ оҕустарбытынан, тиийбэтэҕинэ, итээтэҕинэ туһаныахпыт диэн, хас да күрүөҕэ сиэрдийэ аҕалан тартарбыт буоламмыт сарсын көлөлөр ходуһаҕа киирбэттэр, ол иһин хаалбыт оппут сэбин-сэбиргэлин түөрэтин лөглөччү тиэйэн таҕыстыбыт, таарыччы баран иһэн аараттан хаппыт куопчахаан хомуйдубут. Хара сир буолан сыарҕаҕа олорсубаппыт. Эр дьон сээкэйи кэпсэтэн баллыгыраһа-баллыгыраһа бара турдулар. Суол кытыытыгар куопчахаан баҕас дэлэй. Настааччыйалаах Огдооччуйа эмиэ туос хомуйсаллар. Килэкилээх кэбирээбит хатыҥы, өрө көтө-көтө, эмэҕэ ыһыллан бурҕас гына түһүөр диэри тэбэн түһэрэллэр, илиилэринэн да анньан сууллараллар. Уолаттар күөрэ-лаҥкы мунньубут хатыҥнарын, иһинээҕи көөбүлүн, маһын тобоҕун сулугураччы тэбии-тэбии, туоһун хаптаччы үктүү-үктүү сыарҕаҕа мунньан тиэйэн иһэбит. Үрүт-үөһэ сууллан сытар бэрдийбит хатыҥ элбэх, ол эрэн биһиги дьоммут наар дьоройон турар эмэҕи эрэ сөбүлээн кумалыыллар. Тэппит хатыҥнара ардыгар эмэҕирбитэ бэрдиттэн хас да сиринэн булгу баран тус-туһунан арахсан сиргэ кэлэн ыһылла түһэр… Таалай биир түгэҥҥэ, эмэх дии санаан, тоҕо эрэ төбөтө тостубут чиргэл хатыҥы тэбэн, атаҕын доргутан «орулаан» ылла эҥиннээтэ. Куопчахаан хомуйар кэмнэригэр уолаттар оҕустарын дөрөлөрүттэн баайан кэбиһэллэр, айаннаары гыннылар да көлөлөрүн үөһэ ытталлар. Хаппыт туоһу кэлэ-бара суолбут кытыытыттан куруук хомуйабыт. Быыс-арыт буллахха, үлэ да кэмигэр анаан-минээн, сорук оҥостон тыаҕа тахсан куопчахаанныырбыт. Туоспутун эргэ хотон иһигэр чөкө дьаптайан мунньабыт. Сирэй оһоххо анаан төһө да тымтык тыырыллыбытын, саҕаһа кыһыллыбытын иһин, куопчахаан куду анньыллаат да уматыллара судургутунан бэрт күөдьүтүү, онон дэлэйэ ордук. Кыс ортото тоҥуу хаары оймоон хаппыт туос көрдөнөр сыанан-арыынан аҕаабат, онон күһүн дьарык оҥостон хомуйар ордук.

Уолаттар оҕустарын миинэн инникилэтэллэр, сыарҕаларын сыҥааҕа, хас да күннээх ардахтан илийбит буор суолу туора-маары килэритэ ньиккиритэн ойуулаан тыраадытар.

Килэки дьээбэлэнэн икки куопчахааны эр-биир кэтэн «ырбаахы сиэҕэ» оҥостор. Таалайы кууһаары гынар, онтон эмискэ илиилэрин такыппытыгар куопчахаана хайдан тоҕонохторо көстөр… Бу иһэн өссө хас да дьирики чыбыгыраһа-чыбыгыраһа маска ыттыбыттарыттан биири дьууктаан бултуйдубут. Ол да өлүөх быатыгар синньигэс титириккэ тахсан биэрэн кыайтарда. Онтубутун отой да булчута суох киһибит Настааччыйабыт өлөрдө. «Кутуу чэй, лэппиэскэ чиэппэрин-чиэппэрин-чиэппэрэ, түһүүй!..» – дэһэ-дэһэ уолаттар титириги сахсыйбыттарыгар, дьирики кыайан туттубакка төлө ыстанан, салгыҥҥа куймарыҥнаан эриллэҥнии-эриллэҥнии сиргэ кэлэн түһэн баран, кутуругун хоротон сүүрэн эрдэҕинэ Настааччыйа өмүрэн: «Оо, бабат-татат, атын киһи сүүрдэ!..» – диэн саҥа аллайаат, хантан ылбыта эбитэ буолла, тутан турбут ураҕаһынан, бэркэ диэн иннин таба бэриэттээн биирдэ быһа охсон кэбистэ, онтуттан бэйэтэ да соһуйда…

Хас да сиргэ тохтоон, тыа кытыытынан, үөһүнэн кэринэ сылдьан сыарҕабытыгар баһаам куопчахааны тиэннибит. Онто да суох хойут ходуһаттан тахсыбыт дьон киэһэрдибит. Хас күн аайы биллэрдик кылгыы турар күн, уһата барбата илин саҕахтан боруор-ириэр күөртүү көтөн кэлэн барыгылдьыйа оҕуста…

Хараҥаҕа тилиэс-былаас түлүрбэхтэр көтөллөр, баспытыгар баанан иһэр былааппыт туртайарыгар саантаан субу аҕай үрдүбүтүгэр түһүөх курдук кэлэ-кэлэ өрө көтөн тэлээрис гыналлар, хамсана иһэрбититтэн син толлоллор быһыылаах. Түлүрбэх күһүҥҥү хараҥаҕа кылбаҥныыр таҥастаах, туртайан көстөр былааттаах, бэргэһэлээх буоллаххына онтугун сабардаан ылаары киһи баһыгар түһэн, куйахаҕын тэһэ кымаахтыыр дииллэрин иһин сэрэхэдийэн өрө хантаарыҥнаан көрүөлэнэ иһэбин. Бэйэтэ да саатар отой тыаһа суох сыбдыйан көтөр, сороҕор субу кэлбитин кэннэ биирдэ эрэ таба көрөҕүн, куттаары «һуу-һуу!» дии-дии илиибитинэн далбаатанабыт. Килэки сорох күн оттон тахсан иһэн дьээбэлэнэр: тобуктаан олорор уонна уоһун үмүрүтэн кутуйах курдук чыбыгырыыр, инньэ гыннаҕына түүҥҥү көтөр көтөн тэлээрэн иһэн эмискэ куймарыс гынан эргийээт уол үрдүгэр түһэрдии субу кэлэр, ол кэмҥэ Килэки «Һуу!..» диэт илиитин даллаппытынан өрө ыстанан түлүрбэҕи куттуур, биирдэһэ соһуйуу бөҕөтүн соһуйан, убаҕаһынан ньылк гыннараат, өрө харбыалаһан сарахаччыйар. Хапсаҕай дьон итинник албаһынан түлүрбэҕи тутан ылаллара үһү диэн кэпсииллэр.

Хараҥаҕа ханна эрэ аҥыр көтөр «ааҥх-ааҥх…» диирэ иһиллэр, онно хардаран күөл хайа эрэ хонноҕор атын аҥыр, аҥала киһи курдук «аҥаахтыыр». Инники барбыт оҕустарын миинэн иһэр уолаттар аҥыр саҥатын истэн, сатамньыта да суох буоллар «аах-аах!..» дииллэриттэн сонньуйан, күлэн ылабын.

* * *

Сарсыныгар Настааччыйа, Таалай уонна мин – аҕыйах күрүө тутуута хаалбыт буолан Күүлэлээххэ барбатыбыт. Бүгүн даҕаны самыыр кыра-кыралаан иһириктээн түһэ турар…

Быралгы кичээҥитик өрбөххө суулаан баран ампаарга, чиэскэ уурбут саатын киллэрэн, оҥостон олорон кичэйэн сотто.

– Мэ чэ, баҕаҥ да бэрт, илдьэ сырыт, – диэт саатын чэй иһэ олорор уолугар уунар. Килэки сааны ылан эргим-ургум тутан көрөр, бэркэ диэн астыммыт сирэйдээх. Бэйэтэ да «сырыыга-сылбаҕа» соччо элбэхтик мускуллубатах, икки уостаах, таһынан сомуоктаах саа: маһын лааҕа килэпэччийэн, бэл быата-туһаҕа барыта орун-оннугар буолан, уол оҕо эрэ кэрэхсии, ымсыыра көрүөх мала эбит. Килэки саатын аан ыксатыгар эркиҥҥэ өйөннөрөн баран чэйин салгыы истэ, бэл лэппиэскэтин арыылыырыгар «аны харахпын араардахпына сүтэн хаалыа» диэбиттии субу-субу эргиллэр. Таалай, итиннэ барытыгар ымсыырыах, ордугургуох киһи, утуйа сытар буолан биэрдэ. Бүгүн киирсибэт, ол иһин «сынньаннын» диэн ким да уһугуннарбата. Бэйэтэ да кыра тыаска-ууска кыһаллыбат оҕо.

– Хайа, саҥа сааламмыт киһиҥ ботуруона, кураанах «көҥдөйү» сүгэ сылдьар дуу? – Килэкини кытары сэргэстэһэ аһыы олорбут Кыра Баһылай Быралгыттан ыйытар да хараҕа Килэки диэки.

– Ээ… – саалаах киһи саҥа аллайар. – Бу баар… – диэт сукуй сонун сиэбигэр уктан киирбит уонтан тахса иитиилээх тимир ботуруону ылан остуолга аҕалан кэчигирэччи уурталыыр.

Быралгы эрдэ туран илимнэри тардан тахсыбыт, хараҕа харалҕаныттан төһө да сааламматар, илими кытта бодьуустаһарын баҕас сөбүлүүр. Кэргэнэ Маарыйа ыан киирбит ыаҕастаах үүтүн кыл сиидэ нөҥүө кутан ыраастыыр, ол туран уолугар туһаайан:

– Сааҕа сэрэнээр, иитиилээх сааны тутан баран мээнэ чолохоччуйаайаххын эрэ, – диир.

– Ээ һуох… – Килэки итинтэн ордук тугу да хардарбат.

– Куһу ытаары гыннаххына биирдэ ботуруоҥҥун уктаар, сомуоххун эмиэ ытаары гыннаххына биирдэ туруорар буол, – Быралгы төһө да урут элбэхтик үөрэттэр, такайдар син биир санаата батарбакка сүбэлиир.

– Ээ һуох…

– Һуох даа?..

– Ээ… ээх-ээх… – Килэки чэйин харса суох ыйырбахтаары чачайан ылар, устунан ытырдан тоҕо барар.

Кыра Баһылай уол көхсүн ытыһынан таптайбахтыыр.

– Дьэ, омуннаах-төлөннөөх булчуттар быһыылааххыт, – Улахан Баһылай күлээри мүчүҥнүү-мүчүҥнүү Килэкини эйэҕэс харахтарынан одуулаһар.

Тастан Маарыйа аҥаар илиитигэр ыаҕайалаах чэйин үүтүн, атыныгар мэчикээҥҥэ кууруссаларын сымыытын хомуйан тутан киирэр.

– Халлааммыт бүгүн да астыа суох, кэлэ-кэлэ түһэ турууһу.

Быралгы:

– Түһэн көрдүн, саахар буолан ууллубат инибит, күрүө тутуутугар баҕас мэһэйдээбэт, – диир.

Кыра Баһылай Килэкилиин сааларын, самыыр уута уоһугар киирбэтин диэн таҥнары сүгэн, ыттарын батыһыннаран күрүөлэрин тута бардылар. Ыалбыт Дьабадьы Хабырыыл эмиэ сааламмыт. Быралгы эрэ, бэйэтэ этэринии «ол-бу тэлбиргэһэ, чээҥкээйитэ» суох, арай бэҕэһээ «биитэ бүппүт» диэн сытыылаары таһаарбыт сүгэтин хонноҕун анныгар кыбынна. Бүгүн эрдэ бүтэр буолан күөс соболорун ылбатылар.

Эбэбэр көмөлөһөн дьиэ ис-тас үлэтигэр үлэлээтим. Тарбыйахтарга үөстэн уу баһан таһааран иһэртим, суорунаҕа киэһэ лэппиэскэлээн, биитэр хааһылаан сиирбитигэр диэн бурдук тартым, онтон да атын ииспэрэй-тааспарай үгүс үлэ, түбүк элбэх. Кыргыдайга бурдук курдук күндү аһы дэҥ көрүллэрэ, манна куруук да буолбатар өтөр-өтөр лэппиэскэлэнэбит, ардыгар хааһылаан сиибит.

Модьу сарсыарда ааттаах эрдэ туран сүөһүлэрин хомуйталаан кэлэн баран күнүс утуйа түһэн ылар. Оннук үөрэнэн хаалбыт быһыылаах. Собо таһааран биэрэ сырыттахпына утуйа сытара. Сөдүөрэ кыыһын биһиккэ бигии олороро. Кыракый кыыс, төһө да харахтарын симнэр, илдьи ытыллан баран, маарылаҕа болточчу сууламмыт лэппиэскэни эмсэх гынан эмэн чомурҕатара. Балык киллэрбиппин көрөн Сөдүөрэ төбөтүн хоҥкуҥнатан үөрбүтүн биллэрбитэ уонна сэҥийэтинэн остуолга илдьэн уур диэн ыйбыта. Мин ээр-сэмээр, үөмэр-чүөмэр үктэнэн, ыаҕастаах собобун ууран баран халҕаны тыаһаппакка сэрэнэн арыйан тахсан барбытым…

Бэҕэһээ титииктэн ыанньыксыт Аҕааппыйа кэлэн балык ылан барбыт. Ардыгар күн өрүү-өрүү биллэллэр. Күнүскү аһылык кэннэ эбэм:

– Ыанньыксыттар соболорун бэҕэһээ ылтара, бүгүн кэлиэхтэрэ да биллибэт, балыкпыт баһаам, бу маны хата, хаама-сиимэ таарыйа, уҥуор илдьэн биэриэҥ дуо, титииккэ да сылдьыбатаҕыҥ ыраатта, – диэн соруйда. Миэхэ кырдьык да саатар эрэ.

Эмискэ халлаан намтаабыт былыта сыыйа тардыллан ыһыллан барда. Бысталаммыт былыттар аһаҕастарынан ып-ыраас күөх халлаан өҥөйдө… Күн сарпа-сарадах сырдык сардаҥата күөл уҥуоргутунааҕы үрдүк кырдалга үүммүт дьулугурас тииттэр өргөс төбөлөрүттэн саҕалаан аллара диэки тараадыйа устан чэмэличчи тыкта, былыт хамсаан, сыыйа-баайа, бэттэх кэллэр-кэлэн биһиги олорор өтөхпүтүн саба кууһан кэбистэ…

Ардах астан, күн уота күлүмүрдүү оонньообутугар араас чыычаах саҥата ордук сэтэрээн эймэнэ түстэ. Күөлбүт ийэ уута, чэмэличчи тыгар сытыы сардаҥаттан «дьэ кэллэ дьэргэлдьийэр кэмим» диэбиттии, биир кэм чаҕылыйа оонньоото… Онтон, дьэ эбэтээ, уҥуоргу саҕахха, бочур күөх тыа кэтэҕэр, эгэлгэ өҥүнэн курдуу куоһанан үс хос дьэрэкээн кустук тахсыбат дуо!.. Маннык айылаах үтүөкэн, кэрэ көстүүнү киһи эрэ көрдөр көрөн туруох курдук. Бу курдук улахан, дьирибинэс, тырыбынас дьүрүлгэни киһи сэдэхтик харахтыыр, ордук кустук саҕахха түспүт атахтара дьэрэкээннэнэн түһэн астыктара сүрдээх… От күөҕэ, араҕас, кыһыл, онтон да атын киһи тылынан сатаан эппэт, хоһуйбат өҥнөрө барыта сандаарбыт… Кустук санаабар отой чугас, үрдүбэр кэллэр кэлэн иһэргэ дылы… Курдуу иэҕиллибит араас өҥнөр мэктиэтигэр күн уотугар долгун курдук хамсыыллар…

– Наһаа астык дии-и… – дьүөгэм Маарпа кэлэн күрүө сүрдьүгэһин быыһынан киирэн эрэр эбит.

– Ы-һыы… – доҕорбунаан ураты кэрэ көстүүнү кэрэхсии одуулаһан чарапчылана-чарапчылана өрө хантайан турдубут.

Мин эбэм кэпсээнин тэһэ санаан:

– Маарпа… – диибин.

– Тугуй? – дьүөгэм миигин одуулуур, сүргэни сүүдүтэр кэрэ көстүүттэн иэйэн мичээрдээбит аҕай, мап-маҥан тиистэрэ кылбайан эриэ-дэхситик кэчигирэспиттэр.

– Ити кустук атаҕа түһэр сиригэр чуо турбут киһи дьоллоох да дьоллоох буолар үһү.

– Ол кустук атаҕар киһи хайдах тиийэр, баҕа санаа курдук ыраах ини.

– Баҕа санаа мэлдьи ситтэрбэт үһү дуо…

– ?..

– Сорох кустук атаҕа киһиттэн чугас баҕайы тахсан турар буолар дии.

– Ыы-һыы… Оттон сороҕор этээччилэр ээ, кустук атаҕа тахсан турар сиригэр көмүс баар буолар үһү диэн, – аны Маарпа кимтэн эрэ истибитин кэпсиир…

Баһыычааннаах Ыстапаан бэйэлэрэ эрэ буоллахтарына тыаҕа мээнэ уччуйа ырааппаттар, өтөхтөрүн иһигэр-таһыгар эрэ ыырданаллар. Бүгүн арыый обургу киһилэрэ Таалай баар буолан, эмиэ тэлэһийэ барбыттар, саҥа-иҥэ ханна да иһиллибэт. Өрүүнэлээх Биэрэ дьиэ иһигэр бааллар, улаханнык саараан, тартаран оонньоотулар быһыылаах, тоҕо эрэ таска тахсыбатылар.

– Маарпа, билигин сололооххун дуо?

– Билигин сололоохпун, киэһээ түөртүүргэ диэри, тоҕо ыйытаҕын?

– Миигин кытары барсаҕын дуо, титииккэ собо илдьиһэн.

– Барыах…

Доҕорбун Маарпаны кытта, ыаҕайалаах балыкпытын ситии быатыттан икки өттүттэн тутан баран, күө-дьаа арааһы кэпсэтэ-кэпсэтэ, ыанньыксыттарга, уҥуор титииккэ бардыбыт. Суолбут ортотугар Талыабай өтөҕө диэн ааттанар өтөх баарыгар тохтоон, абына-табына халба дабыдалын быыһыгар, дулҕа үөһэ олорон сынньанныбыт. Өтөх эрэ барыта оттонор буолбатах, сорох туораттан ааһан иһэн омос көрдөххө төһө да хойуутук өрө үппүт курдугун иһин, охсоору тиийдэххинэ отой убаҕас, ону кытта сирэ куһаҕана диибин диэн – барыта адырҕана уонна эбиитин сытыган от. Сорох өтөх ото, үксүн дьылыттан тутулуктанан, өнөрдөөн үүнэр сайына эмиэ баар.

Үс хонуктааҕыта, ардах маҥнай түһэригэр дохсуна бэрдиттэн, Талыабай өтөҕүн отун түөрэтин охторон кэбиспитэ эрийэ-буруйа түһэн сиргэ тэлгэммит. Маннык оту кэбирээбит төрдүн көрөн, сулуйан оҕустаххына эрэ сатанар. От төрдүгэстэригэр кутуйах хорооно хараара оҥойор, куруук сүүрэкэлээн сир кырса куоһахтаныар диэри орохтообут, сааҕа бөҕө, хороон хастан сүргэйбит буора онно-манна томтоһоллор.

Сайын Талыабай өтөҕүн отун сүөһү дэлби тэпсибит, ыллык хаппыт буоругар ыраахтаах туйаҕын суола чиҥник ойууламмытын бэл күүстээх ардах хоппотох.

Биһиги олорор дулҕаларбыт аттыгар кымырдаҕастар оргуллара лөглөһөн тураллар. Маарпалыын биир оргул икки өттүгэр тобуктаан олорон кыра харамайдар түбүктэрин сыныйан көрөбүт. Кымырдаҕастар биир кэм эймэнэллэр, үлэлэрин-хамнастарын үгэнэ быһыылаах. Оргул тэллэҕэр быакаччы курдаммыкка дылы хас да кымырдаҕас, хайдах туппуттара, эбэтэр хантан булбуттара эбитэ буолла, улахан баҕайы тооппоор аһыыканы соскойдууллар. Маарпа ону көрөн:

– Ити бэйэлэрэ туппуттара буолуо дуо? – диир.

– Баччалаах улахан аһыыканы хайдах тутуохтарай.

– Оччоҕо хантан аҕалтара буолуой?.. – Маарпа түргэнник хааман тириппит, сүүһүгэр көлөһүнэ бычыгыраан тахсыбыт. Муннун төбөтө эмиэ сиигирбит, кыракый таммах оҕолоро быдьыгыраспыттар.

Намыынаптары кытта ыаллаһыахпыттан, билсиэхпиттэн Маарпа куруук бииргэ сылдьан оонньуур, санаабын сайа кэпсэтэр, ыкса доҕор оҥостубут дьүөгэм. Арай Тээкиччэ өтөҕөр олорор эрдэхпинэ Мискээйэптэр кыыстара Элэбэһиэтэни (Кээкээни) кытары эрэ маннык ыкса доҕордоһорум. Ааналаах Морууса да биир оннуктар, быыс-арыт буллум эрэ мэлдьи алтыһар доҕотторум – кинилэр.

Маарпа ийэтин Маарыйаны батан наһаа холку майгылаах, биир кэм унаарыччы көрөн кэбиһэр хара харахтардаах, ис киирбэх, үчүгэйкээн, номоҕон дьүһүннээх. Маарпа наар «ээҕи» кытта сылдьар судургу быһыылаах, хаһан да кини кыыһыран, тымтан силбиэтэммитин, кыҥкыйдаммытын көрбүт суох. Дьиҥинэн кыыс оҕо буоллаҕа, ол эрэн майгыта, оттомноох сэбэрэтэ, бэл тутта-хапта сылдьара барыта сиппит-хоппут ыал ийэтин, улахан дьахтары санатар. Кини хайа да ыксалга мэлдьи холку, хаһан да мээнэ, солуута суох саһыгыраччы күлбэт, хата ол оннугар тугу эмэни чахчы дьиибэргээтэҕинэ, оҕолор дьээбэлэннэхтэринэ, унаарыччы көрбүт харахтарынан мичээрдээн, төбөтүн хоҥкутан ис киирбэх аҕайдык сонньуйара…

Ардыгар киһи дьикти турукка, санаа ураты уйан ытылҕаныгар киирэн тахсар түгэннэрдээх. Мин дьүөгэбин Маарпаны саҥа көрбүт киһилии кэрэхсии, сыныйа одуулаан тугу ыйыппытын өйдөөн истибэккэ:

– Туох диигиний Маарпа? – диибин.

– Ити кымырдаҕастары дьиктиргиибин ээ, хайдах итиччэ улахан аһыыканы соскойдууллара буолуой.

– Кымырдаҕас бэйэтинээҕэр улахан сибиниэһи кыайар үһү, – өйбөр хантан эрэ истибитим көтөн түһэр.

– Бэйэтинээҕэр улахан сибиниэһи да, тоҕо сүрэй. Хайа да дуулаҕа күүстээх, кыахтаах киһи бэйэтинээҕэр улахан сибиниэһи кыайбата буолуо ээ, – Маарпа сөҕөр.

– Оччону киһи хантан кыайыай, суох буоллаҕа…

Оргултан хардыы курдук тэйиччи хас да кымырдаҕас аны тоноҕосчуту соскойдоһон иһэллэрин таба көрдүбүт. Бу оргул кымырдаҕастара быһыылаах, биһиги көрөн олорор оргулбутугар хайысхаланан дьүккүһэллэр.

– Ити көтөр кынаттааҕы баҕас бэйэлэрэ туппатылар ини, өлө сытарын булбуттара буолуо.

– Оннук, – Маарпа сүүһүн көлөһүнүгэр сыстыбыт уһун суһуоҕун сүүмэхтэрин нарын тарбахтарынан хомуйа тутан, бастыҥалыы бааммыт сир симэҕэ ойуулаах сиидэс былаатыгар кыбыта анньар.

– Кымырдаҕастар киһиэхэ дылы тэринэн дьиэлэнэн-уоттанан олороллор үһү дии, – Маарпа кэпсиир. – Сымыыттыыр «ийэ» кымырдаҕас оргул түгэҕэр тугу да үлэлээбэккэ, бэлэми аһыы-аһыы куруук сытар үһү. Хотуннарын аһатар, көрөр-истэр чаҕар, кулут кымырдаҕастар кытары бааллар…

– Эбэм эмиэ инньэ диэн кэпсээччи, өссө сэрииһиттэрэ диэн туспалар үһү буолбат дуо.

– Оннук, туспалар, – Маарпа сөбүлэһэ охсор. – Истиэххин баҕардаххына: сэрииһит кымырдаҕастар атын, туспа оргулу баран күүстэринэн сэриилээн ылаллар диэн кэпсэл эмиэ баар.

– Тоҕо?

– Туох билиэй. Ол тыа үөнэ-көйүүрэ, көтөрө-сүүрэрэ диэн, кинилэр төһөтүн да иһин туспа айылгылаах буоллахтара, оннооҕор икки атахтаах, ордук өйдөөх харамай диэн ааттанааччы, ити айылаах ииригириэр диэри сэриилэһэр, сэймэктэһэр буолбат дуо, – Маарпа, үгэһинэн ырааҕы-киэҥи эҥсэн, дириҥник ыатарар. – Туох туһуттан итинник айылаах аан дойдуну бүтүннүүтүн атыйахтаах уулуу аймыыр амырыын алдьархай тахсара буолуой… Тоҕо сэриинэн тииһэллэрий?.. Туох туһуттан?..

– Сэрии буолбатаҕа буоллар аас-туор олох кэлиэ суоҕа этэ… – өрө хантайан уйаара-кэйээрэ биллибэт ып-ыраас күөх халлааны одуулаһа-одуулаһа, эт эҥээрбинэн тэлэн сылдьыбыт эрэйдээх кэмнэрбин санаан өрө тыынан ылабын…

Урут Тээкиччэҕэ олорор эрдэхпитинэ истибит үһүйээммин эмискэ тэһэ санаан:

– Ээ, кырдьык да Маарпа… – диибин. Кыыһым мин тугу эрэ кэпсээри гыммыппар күн уотуттан саатан симириктии-симириктии болҕомтолоохтук кыҥнайбахтыыр. – Ийэм манныгы кэпсээбитэ… Оргул түгэҕэр «кымырдаҕас хайаҕа» диэн баар буолар үһү.

– «Кымырдаҕас хайаҕа» да, ону?..

– Ону Бөтүрүөп таҥара күн, сарсыарда күн тахсыыта, «тыл» этэн баран ылаллара үһү. Оргулу сүргэйдэхтэринэ түгэҕэр татыйык чыычаах сымыытын саҕа үс-түөрт үрүҥ өҥнөөх дьэ ол «кымырдаҕас хайаҕа» кылбайара эбитэ.

– Хайыыллар ону ылан?..

– Бэйи тохтоо, иһит. Ону ылан эмп гыналлар, «өлбөт мэҥэ уутугар» тэҥнээҕэ үһү. Былыр Арҕаа Кыргыдайга, Хочот күөлүгэр, Арыы Тиит өтөххө Хотуойа эмээхсин диэн олорбут, ол булбута үһү. Кини кэннэ «кымырдаҕас хайаҕын» таба тайаммыты истэ иликпин.

Маарпа сүрдээҕин сэҥээрэр.

– Ол сэрэйдэххэ да хас оргул аайы баар буолбатаҕа буолуо.

– Биллэн турар…

– Хайа оргулга, ханна баарын хантан билэллэр дьэ оччоҕо?

Мин бэйэм да мунаахсыйан:

– Туох билиэй… Баҕар улахан ойууҥҥа көрүү көрдөртөрөллөрө буолуо… Эбэтэр, биитэр «хайах» ханна баарын, хайа оргулга чөм сытарын ийэ айылҕа бэйэтэ анал оҥоһуулаах, ыйаахтаах киһиэхэ ыйан биэрэрэ дуу… хайдаҕа дуу… Уонна ол кымырдаҕас оргулун сүргэйиэхтэрин иннинэ этэр тыллара эмиэ туох эрэ ураты тыл-өс буолуохтаах. Кистэлэҥ күлүүс тылы билбэт киһи оргулу мээнэ сүргэйбэтэ биллэр, син биир көтөр-сүүрэр уйатын алдьатар кэриэтэ кымырдаҕас оргулун бурайар, алдьатар эмиэ улахан аньыылааҕа-харалааҕа чуолкай.

Маарпа дьиктиргээн иһийэн олорор.

– Хотуойа эмээхсин туһунан араас кэпсэл, үһүйээн элбэх ээ. Ол эмээхсин өссө алааһыгар киирэн от охсо сылдьан, үрдүк сир эбитэ буолуо, өтөҕү охсубута дуу, хойуу хаптаҕас угун төрдүгэр моҕой сытарын булбут. Атаҕа эҥинэ суох, арсыын кэриҥэ уһуннааҕа үһү. Хотуойа эмээхсин хотуурун быраҕан баран хаппыт талаҕынан иилэн ылан ыаҕайаҕа уган балаҕаныгар илдьэ тахсыбыт. Ол аҕалан күтүр баҕайы чиэппэрдээх таас бытыылга укпут. Арай эриллэҥнээбит, кыймаҥнаабыт эриэн үөнэ иһиккэ угуллан баран, көрөн турдаҕына, улааттар-улаатан, бытыыл иһин толору киэптээн кэбиспит. Хотуойа эмээхсин булбут булумньута үллэн-багдайан тахсыбытын дьиктиргээн, сибиэркээн, аны ити айылаах улаатан баран хайаҕаһынан таска ньылбырыйан тахсыа диэн кулун үтүлүгүн ытыһынан иһитин айаҕын бүөлүү баттаабыт, инньэ гынаатын кытта били харамайа айаҕа оҥойон, чардыргыы-чардыргыы, эмискэ бүүрэ тардыллан кыччаатар-кыччаан, урукку чөлүгэр түһэн хаалбыт…

– Тоҕо да дьиктитэй… – дьүөгэм бэркэ диэн сэҥээрэн истэр.

– Эмээхсин үөнүн арааһынан бары аһата сатыыра да – тугу да сиэбэтэ үһү. Айаҕалыы сатаан бытыыл иһигэр күн арааһын бары симэ сатыыр эбит. Хотуойа иһитин мас бүө кыһан ыксары бүөлүү сылдьара үһү. Моҕойо өтөр-өтөр сыыгыныы-сыыгыныы бытыыл иһин толору киэптээн улаатан хаалара, оччоҕо эмээхсин иһитин бүөтүн арыйан баран кулун үтүлүгүнэн саба баттыыра, инньэ гынна да кыччаан, кумуллан, бытыыл түгэҕэр эрэ сытар кыра үөҥҥэ кубулуйара… Кэлин билбиттэрэ, киһи дьиктиргиэх, харамайдара сылгы тириититтэн тигиллибит түүлээх таҥастан барытыттан куттанар эбит: этэрбэстэн, убаһа тириитэ сонтон, бэл сылгы кыла дэйбииртэн кытары, онтон атын хайа да малга, таҥаска төрүт кыһаллыбата эбитэ…

– Дьикти эбит… – Маарпа супту көрөн олорон муннун аннын ньухханар.

– Үөннэрэ арааһынан бары хатаҕалыы сатаабыттарын үрдүнэн син биир тугу да сиэбэтэ үһү. Чугас эргин олорбут дьон «дьикти үөн» туһунан сураҕы истэн, анаан-минээн кэлэн көрөн барар буолбуттар. Хотуойа эмээхсин бэйэтэ да бэрт сайаҕас, эйэҕэс майгылаах эмээхсин эбит. Сылгылыын, ынахтыын сүүсчэкэ сүөһүлээҕэ үһү. Дьиэни-уоту бэрийэр, көрөр-истэр хамначчыттардааҕа. Хотуойа төһө да оҥойор айаҕар аһыыр астаах, эт санныгар кэтэр таҥастаах буоллар, балаҕаныгар таах олорбото: хамначчыттарын кытта ходуһаҕа киирсэн тэҥҥэ от оттоһоро; ынах, сылгы көрүүтүгэр-истиитигэр, бэрэдээйдээһинигэр, дьиэ ис-тас түбүгэр мэлдьи бииргэ үлэлэһэрэ эбитэ. Эмээхсин Бааһынай диэн кэргэннээҕэ бэрт эрдэ, эдэригэр өлбүт. Уоллаах кыыс оҕолоохторо. Уолларын таҥараҕа сүрэхтэммит аата Лааһар диэн. Кыыстарын аатын билбит суох. Ийэм кэпсээбитэ буолуо да умнубуппун. Бэрт кыра сылдьан, тоҥхойо кырдьыбыт оҕонньору дэҥ көрөөччүбүн, дьонум Хотуойа эмээхсин уола диэччилэр.

– Хотуойа эмээхсин уолун көрбүт буоллаххына алыс өрдөөҕү буолбатах эбит дии, – Маарпа санаатын этэр.

– Эмиэ да оннук курдук…

– Дьэ, үөннэрин хайаабыттарый?

– Биирдэ Хотуойа эмээхсин балаҕаныгар хаар маҥан баттахтаах аар кырдьаҕас киирэн кэлбит уонна эппит: «Харамайгын көмүһүнэн аһат, инньэ гымматаххытына туһата суох, сотору өлүөҕэ», – диэбит.

– Көмүһүнэн даа?.. – Маарпа дьиктиргээн ыйытар.

– Көмүһүнэн… Хотуойа эмээхсин сиртэн булуллубутунан сылдьар бүтүн көһөҥө көмүстээҕэ үһү. Онтон кыһыйан ылан бытыылга укпутугар үөнэ сиэн кэбиспит уонна ис-иһиттэн сандаарыс гына түспүт, уруккутун курдук күн аайы улаатан, дарбайан тахсара уурайан ыйы быһа күлүмүрдүү сыппыт… Эмээхсин ити курдук булумньутун ииппит…

– Ол тоҕо ииппитэ буолуой, тугу туһанаары? – Маарпа ыйытар.

– Туох билиэй тоҕо ииппитин. Эмээхсинтэн бэйэтиттэн ыйытар киһи билиэ этэ буо, тоҕо ииппитин, – диибин уонна күлэбин.

Маарпа мин диэки унаарыччы көрөн баран сонньуйан ылар:

– Ол оҕонньор киирэ сылдьан уонна туох да диэбэтэх дуо?

– Суох.

– Үйэтин тухары ииппит дуу?..

– Бэйи, иһит… Моҕойдорун укпут бытыылларын бүөтэ кыра хайаҕастаах эбит. Дьөлөҕөһө суох буоллаҕына аны тууйуллан өлүө диэн гыммыттара буолуо…

Хотуойа эмээхсин хамначчыттарыгар биир бэрт дьээбэ-дьиибэ, киирбит-тахсыбыт, ыҥырыкка сылдьан соноҕос айааһыыр дьарыктаах эдэр уол баара эбитэ үһү. Сылгыһыт уол саас, эриэн харалдьык тахсан бадараан-идэрээн баһаамнаабыт кэмигэр, хамначчыттар балаҕаннарын иннигэр өрүс уҥуортан, ыраахтан айаннаан, көлөһүн-балаһын аллан илистэн кэлбит ат өрө томтойбут күрдьүк хаарын уобалаабатын диэн бүтэй баҕанатыгар хантаччы баайбыттара сойо турарын көрбүт.

Хамначчыт уол туос мэчикээн тутан аҕалан ат ииктиирин кэтэспит. Дьөһөгөй оҕото уһуннук күүттэрэ барбатах, икки кэлин атахтарын аччаччы тэбинээт, сиһин кэдэтэн ииктээн күүгэннирдибит. Сылгыһыт уол сылгы майгытын-сигилитин билбэтэ кэлиэ баара дуо, нэмин табан ат анныгар иһитин тоһуйбут. Онтутун тутан сэмээр сыбдыйан балаҕаҥҥа киирэн (Хотуойа эмээхсин дьиэтигэр суоҕа эбитэ үһү) бытыыл айаҕынан түүрүллэ сытар эриэн үөн үөһэ куппут да бүөлээн кэбиспит. Дьэ доҕоор, моҕойо атын аҕайдык татыахайдана түспүт, дарбайан тахса-тахса кыччаабыт, кыччыы-кыччыы үллүбүт. Үөн өлөр мөхсүүтүн мөхсүбүт, чыычыгырыы-чыычыгырыы тиргиллибит, хамначчыт уол куһаҕан буолан эрэрин көрөн, таска кыапарыс гынан хаалбыт… Арай туран Хотуойа эмээхсин өтөҕөр кэлэн балаҕаныгар киирбитэ хаптаҕас угун анныттан булбут булумньута бытыыл мас бүөтүн дьөлөҕөһүнэн таска тахса сатаан быһаҕаһыгар диэри быган баран, өлөн таҥнары санньылыйан турара үһү…

– Тоҕо сылгы иигин куппута буолуой? – Маарпа ыйытар.

– Оттон… сылгы тириититтэн тигиллибит таҥастан-саптан үөн куттанарын иһин, аны иигэр хайдах буолар эбит диэн ону көрөөрү гынта буолуо.

– Дьикти кыыбаҕалаах уол эбит дии…

– Оннук, оччоҕо да араас айылгылаах киһи ханна барыай. Өссө ол моҕойдоро көмүһү сиирин иһин, «бу үөн хайаан да көмүс баар сиригэр, ону аһаан сыппыт буолуохтаах» диэн, Хотуойа эмээхсин үөнү булбут сирин, талах курдук өнөрдөөн үүммүт хаптаҕас угун аннын, хамначчыттарынан хастарбыта диэн кэпсииллэр.

– Онто?..

– Туох да суоҕа үһү… Өтөҕү түөрэтин оллороот-боллороот буолуор диэри үлтү сүргэйбиттэр. Онтон ылата Хочуолу эбэ ити өтөҕө «Оллороот өтөҕө» диэн ааттаммыт…

Маарпа биһикки, икки дьүөгэлиилэр, оҕо дьон сиэринэн өйбүт төһө ыатарарынан, күн арааһын бары ыаһахтаһабыт.

Бу олордохпутуна хаста да үөрдээх кустар өтөх үрдүнэн, салгыны тыастаахтык хайытан, эриэ-дэхситик сэлэлии көтөн сирилэһэн аастылар. Туран, ыаҕайалаах собобутун илиибит сылайдаҕына солбуһа тута-тута, соруктаах сирбитигэр салгыы бардыбыт. Силигилии сиппит тыа иһэ араас чыычаах, көтөр саҥатынан эймэнэн олорор. Ойуур сэндэлэс ото-маһа ону ой дуораана оҥостон тэбис-тэҥҥэ үтүктэргэ дылы. Хахыйахтар быыстарынан элэгэлдьийэр күөлгэ кус саҥата биир кэм мээтиргэс.

Ыллык суолу батан үрдүк кырдалга үүммүт, дьоһумсуйбукка дылы иһийбит, баараҕадыйбыт бөдөҥ тииттэр быыстарынан хаамсабыт. Ол истэхпитинэ кугас тииҥ иннибитигэр сүүрэн субуруҥнуур, биһигиттэн тэһииркээн тииккэ ыттан куһугуруур, тилэҕин тыаһа тип-тибигирэс. Тииҥи күн аайы харахтыыр дьон соччо омуннурбаппыт.