Текст книги "Ийэм кэпсиир… (2 чааһа)"

Халлыбыт халлаан улаҕата-киэлитэ биллибэт киэҥ нэлэмэн иэнин биир гына ыһыллан, кэмэ суох бачымах сулустар дьирибинэһэ оонньууллара…

* * *

Күүтүүлээх сурук Ылдьааттан дьэ кэллэ.

Бүгүн Ынаабы бааһынатын бурдугун быһан, баайан бүтэрэн таҕыстыбыт. Күнүскү аһылыкпытын аһаан баран сонуокпутугар барбыппыт кэннэ, Балаҕаччыттан Айдаҥҥа хассабыык кыыс Сэмиэнэбэ Аана кэлэн ааспыт. Сурук хаалларбытын аахтараары эбэм кэтэһэн ахан олорор эбит. Ылдьаа суругун сонно тута арыйа охсон Мытыйыс Маарыйатыгар аахтардыбыт. Намыынабалаах сонун истээри тохтоотулар. Сурук ис хоһооно үгэһинэн үксэ ыйыталаһыы: ийэтин, оҕотун Баһыычааны, кэргэнин, дьонун-сэргэтин, бэл сүөһүлэригэр, ыттарыгар тиийэ сураспыт, эгэ булдун-алдын умна сылдьыа… Бэйэтин туһунан бэрт кэмчитик ахтыбыт. Доруобуйам этэҥҥэ диэбит. Биһиги ыыппыт биир сурукпутун туппут. Сахалар биир эмит бааллар, ол эрэн үксүлэрэ кус-хаас тойуктаах омук дьоно диэбит. Сурук ис хоһооно сүнньүнэн ити курдук. Бүтэһигэр: «СУРУЙУ¢!!!» – диэн улахан буукубаларынан адаарыппыт, ону бэл үөрэҕэ суох Өрүүнэ аахта.

Үксүн үс муннуктуу тутуллубут суруктар кэлэллэрэ. Онтон Ылдьаа ыыппыт бу суруга таһынан хахтаах эбит, онтутугар, «үчүгэйдик көһүннүн» диэтэҕэ буолуо, үрүт-үөһэ баттыалаан аадырыһын бооччойбут.

Ылдьаа бэйэтин туһунан бэрт дуона да суоҕу суруйдар эбэм сурук ис хоһоонуттан олуһун диэн үөрдэ. Киниэхэ «этэҥҥэ сылдьабын, доруобуйам үчүгэй» диэнтэн ордук туох да наадата суох. Итинник эрэ ис хоһоонноох, аҥаардас, элэтэ биир этии да суруллубута буоллар син биир олус үөрүө этэ.

Ылдьаа суругун бэрт наҕыллык олорон суруйбут быһыылаах, эбиитин дьиэ-уот уруһуйдаабыт, эмиэ да дьоннор сырсан иһэллэрэ баар, эмиэ да ханнык эрэ бөдөҥ кус уруһуйдаммыт, кус аттыгар, биһиги көрдөхпүтүнэ, түөрт алаадьыны туруору ууран баран ол үөһэ «оҕо биһигин» ыйаабыттар, анныттан, туох эрэ чорбоҕортон, хойуу буруо усталыы унаарыйбыт (кэлин Кыра Баһылайтан ыйыппыппыт, Ылдьаа массыына диэн аныгы тимир көлөнү уруһуйдаабыт эбит этэ).

Оҕолор ордук сэҥээрэн Ылдьаа харандааһынан уруһуйдаабыт ойууларын уларсыһа сылдьан көрдүлэр.

– Мин эмиэ маннык уруһуйдуохпун баҕарабын, – Ыстапаан олох маска салҕанан, өһүө маһын быыһыгар кыбытыллыбыт, бэркэ кэмчилээн туттар харандаастарын төҥүргэһин ылан, Өксөөн Айдаҥтан аҕалбыт хаһыатыгар, оҥостон олорон, убайын суруктаах уруһуйун иннигэр уурунан, ону үтүктэн бооччойбутунан барар… Таалайдаах Баһыычаан Ыстапаан икки өттүгэр туран, уоллара ойуулуурун бэркэ диэн болҕойон көрөллөр. Ыстапаан кырдьыга да барыларыттан ордук үчүгэйдик уруһуйдуур. Үрүҥ туоска уонна Кыра Баһылай тыы маһыттан орпут хаппыт кэтит бэс чэкэчэҕин сүгэнэн суоран (Балаҕаччы оскуолатыгар баар дуосканы үтүктэн) хаптаһын оҥорон биэрбитигэр оҕолор чоҕунан арааһы бары ойуулууллара. Ол уруһуйдаммыттартан ордук тупсаҕайдара мэлдьи Ыстапаан киэнэ буолара.

Баһыычаан алҕас сыыҥа субуруйан, кыайан өрүһүйтэрбэккэ, хаһыат кытыытыгар түспүтүн түргэн үлүгэрдик сонун сиэҕинэн сотон кэбиһэр. Ыстапаан Баһыычааны сөбүлээбэтэхтии көрөн ылар. Суох, өр-өтөр буолбат, Баһыычаан муннуттан «тыһы кырынаас» быгыалыы-быгыалыы «хороонугар» төттөрү киирэр. Таалай инитин кэннигэр туран, хортууһун умса тардынан, хааһын түрдэһиннэрэн, тоҕо эрэ уоһун чорботон, атын аҕайдык оттомуран, Ыстапаан уруһуйдуурун кыҥастаһар, эбиитин силигин ситэрэн аҥаар илиитинэн өттүк баттанар.

Кыра уолаттарбыт барахсаттар бааллара наһаа астык, кинилэр куруук сэргэхтэр, мэлдьи барыны-бары олус сэҥээрэн өрүкүнэһэ сылдьаллар, арыт аһара омуннуруохтарыгар диэри айманаллар. Оннооҕор санааҥ букатын түһэн санньыйбыт, харааста санаарҕаабыт кэмнэргэр: бэрт сэргэх сирэйдээх-харахтаах уолаттар өрө көтүөккэлэһэн киирдилэр, ырыа-тойук аргыстаах бөтөҥкөстөнөн кэллилэр да – сонно санааҥ көнөргө дылы гынар. Эгэ: «Эдьиий Аана!.. Эдьиий Аана!..» – дэһэ-дэһэ, кир-хах сыстыбатах, ып-ыраас тэбэнэттээх харахтарынан чоҕулуччу көрө-көрө, тула-мала көтөн, субу түҥнэри көтүөх айылаах сырсыакаластахтарына оннооҕор ордук үөрүөх-көтүөх санаа саба кууһар…

Оҕолор харандаастарынан мээнэ уруһуйдаабаттар, харыстыыллар, биир эмит «дьоро» күҥҥэ эрэ ылан тутталлар. Аны харандаас уһуктааччылара – Кыра Баһылай эрэ. Бэйэлэрэ уһуктаатахтарына үөһүн тоһутан кэбиһэллэр, хас төбөлөнөрүн аайы үөһэ тостор харандаас үйэтэ уһаабат, сотору киһи тарбаҕар таба тутуллубат буола кылгыыр, бүтэр…

Сээкэйи кэпсэтэ-кэпсэтэ наҕылыччы чэйдии олордохпутуна тастан, Быралгы ааттыырыныы «кыра эмээхситтэр», Өрүүнэлээх Биэрэ киирдилэр. Биэрэ аан үрдүк модьоҕотун ынчыктыы-ынчыктыы нэһиилэ атыллыыр. Кыыспыт бэйэтин төбөтүн саҕа, күл өҥнөөх тигээйи уйатын кып-кыракый ытыстарыгар сэрэнэн ахан туппут, тириппит-хоруппут, баттаҕа ыһыллан сүүһүгэр түспүт.

– Хайа бу, тигээйи уйатын хантан ыллыҥ? – Настаа кыыһыттан ыйытар.

– Модьу миэхэ биэйдээ… Кэһиитии-ин… Уҥуойтан аҕалбыт дьи… – Биэрэ тылын булдьутан, былдьыры соҕустук саҥарар.

– Кэһиитин даа, тигээйи уйатын кэһии гынар киһи баар үһү дуо, – Таалай соччо сэҥээрбэтэхтии, ахсарбатахтыы, тигээйи уйатын тутан тойтоллон турар Биэрэни көрөр. – Ити, – уол сэҥийэтинэн ыйар, – эргэ хотоҥҥо хас да тигээйи уйата баар, ону аҕалан биэрэбин дуо, кэһииҥ өссө элбиэҕин һи-һи-һи…

Биһиги Биэрэни көрөн эмиэ күлсэбит.

Модьу кэлбит буоллаҕына, кыргыттар эмиэ дьиэлэригэр олордохторо дии санаан:

– Маарпалаах бааллар дуо? – диэн ыйытабын.

– Морууса баар, оттон Маарпалаах Аана титииктэн кэлэ иликтэр…

Эбээ хаҥас диэки сандалыга күөрчэх ытыйан сирдьигинэтэр. Сибилигин Настаа ытыйбыт көппөөтүн уолаттар сабдыгыратан кэбиспиттэр ол иһин эбии күөрчэхтиир. Күөрчэҕи тута сиигин, инньэ гымматыҥ да сотору «харахтанан» үүт буолан хаалар.

Эмээхсин бүгүн эмиэ чугас эргин өтөҕүн кэннигэр тахсан отоннообут, ыаҕастаах сирин аһыттан чохоолунан баһан күөрчэҕэр кутан харса суох ытыйан күрдьүгүнэтэр. Өрүүнэ иһиттээх отонтон биир-биир ылан иннэлээх сапка тиһэн «оҕуруолуур». Өрүүнэ отону сапка эрдэ эмиэ тиспит эбит, Биэрэ түннүк холуодатыгар сааллыбыт тоһоҕоҕо ыйанан турар отон «оҕуруону» ылан үөрүйэх аҕайдык моонньугар кэтэн кэбиһэр…

Эбээ күнүс күөлүгэр тыынан киирэн Баһылай иитэлээбит тиргэлэрин көрөн биэс куһу таһаарбыт, уолаттар икки куһу ылбыттар. Таалайдаах сүлүллүбүт кус баттаҕын дьиэ иһинээҕи эркинигэр уонна өһүөҕэ кэчигирэччи сыһыартаабыттар. Сороҕор кус үргүүр сирбитигэр, эргэ хотон баҕанатыгар да тиирэллэр.

Хас да тиргэни дьоһуннаах кута быстаҕаһа кэлэн мэһэйдээн кыайан көрдөрбөтөх.

Бүгүн титииктэн ыанньыксыт Аҕааппыйа кэлэн собо ылан барбыт.

– Хассабыыгыҥ туох сонуннаах? – Быралгы кэргэнэ ыйытар.

– Сонуна диэн… өссө… Айдаҥҥа, Баһылайап Өлөксөйтөн дьонугар сурук кэлбит. Этэҥҥэ сылдьар үһү. Уонна туох да атын сонун суохха дылы (Ылдьаа суругун хассабыык кыыс бэйэтинэн тылланан ааҕаары гыммытын аахтарбатах, долгуйбут, өрүкүйбүт иэйиитинэн көнньүөрэ түһээри, биһигини кэтэһиннэрбит).

– Ээ, кырдьык да, били күрүөйэхтэр тустарынан туох да сурах-садьык иһиллибэт дуо?

– Суох, туох да сибики иһиллибэт.

– Ханна бүкпүттэрэ буолуой, ити?

– Ким билиэй…

– Дьэ үчүгэйдик быркыта суох барбыт дьон дии.

– Хайа тыа хонноҕор-быттыгар хорҕойбуттарын, дьонноро баҕас хайаан да «удумаҕалаталлара» буолуо ээ, – Настааччыйа санаатын этэр.

– Чуолкай буоллаҕа… – Быралгы кэргэнэ чахчы көрбүт-истибит киһилии эрэллээх баҕайытык тыл ыһыктар.

* * *

Түүн халлаан сууйбут курдук чакылыччы халлан, сарсыарда турбуппут улахан хаһыҥ түспүт, салгын дьэҥкэрбитэ сүрдээх. Тиэргэн ото, хадьымал, дьэрэкээн кустук тыһыынча кыырпахха бытарыйа ыһыллыбытыныы, чэмэличчи тыгар күн сардаҥатыттан араас мөһүүрэ өҥүнэн сандаара оонньообут. Таска хаалбыт ыаҕастаах уу үрдэ чарчыйа тоҥмут. Титиик өтөҕүн үрдүнэн, хайа хайысханан кэлбитэ биллибэт, соҕотох лоскуй былыт ыйанан турар. Эбэ ортотугар уу баһар далаһа үөһүгэр үөрдээх кустар түһэн аһаан-сиэн ампаалыктаналлара, суунан-тараанан чомпойдоноллоро көстөр.

Тыаһы иһиллээбит курдук күһүҥҥү чуумпу күн үүнэн, бэл бөтүүктэр хахаарар хаһыылара кытары ордук ырааһыран, кылыһахтанан иһиллэргэ дылы.

– Ычча… Уу тымныйбыт, илим көрөргө киһи тарбаҕа бөҕүөрэр буолбут, – эбэм соботун хатырыктыыр.

– Биир илими баҕас эһэн кэбиһиэххин, – Настааччыйа көмөлөһөөрү остуолтан быһах ылан дүлүҥ олоппоско лах гына олорор.

– Наһаа аҕыйаан хаалыа, ыанньыксыттарбытыгар бэрсиэхпит дии. Сарсын биирин уларытыллыа, ньамаҕыраары гыммыт… Эбэбит барахсан собото өссө тупсаахтаабыт.

– Оннук ээ кырдьык, өллөммүт аҕай, очоҕоһун сыата кытары эбиллибит, – Настааччыйа, соботун очоҕоһун үөһүн кытары сөмүйэтигэр холбуу тутан ылан ыт аһыыр иһитигэр быраҕа-быраҕа, хотунун этиитигэр сөбүлэһэр.

Айдаҥ кыргыттара сууна охсоот эмиэ балык хатырыктастылар. Мин балаҕаҥҥа сүүрэн тахсан, бэҕэһээ киэһэ үөлүллүбүт үчэһэлээх соболор кирээдэҕэ кэчигирэччи ууруллубуттарын тутан киирэн, чэй бэлэмнэһэн көмөлөстүм. Эмээхсин оһоҕун искэ оттон дьиэ иһэ сылаас.

– Бу собобут барахсан суоҕа эбитэ буоллар, тугу аһаан-сиэн олоруо этибитий, – Мытыйыс Маарыйата бэрт үөрүйэхтик собо хатырыктаан лыһыгыратар.

– Этимэ даҕаны… – Настаа сөбүлэһэ охсор.

– Эбээ тиргэҕин көрдүҥ дуо?

– Түөрдү ыллым, бэҕэһээ кута мэһэйдээн көрбөтөх икки тиргэбэр иккиэннэригэр иҥнибитин тураахтар сиэн үргэҥнэтэн кэбиспиттэр. Ас тахсар сирин буллулар эрэ, «абааһы аһаабыт сириттэн арахпат» диэбиккэ дылы, сүгүннүөхтэрэ биллибэт.

– Уолаттар тиргэлэрин бэйэлэрэ бэрийэллэр ини?..

– Ээ, сэптээх дьон сэптэрин турдахтарына бэйэлэрэ көрүнүөхтэрэ.

Хотугулуу илинтэн тахсыбыт күн сырдык сардаҥата түннүк тааһын курдат тыкпыта килэпэччийэртэн эрэ барытыттан тэйэн биир кэм сандаарар. Дьэс алтан чаанньыгы холумтантан ылан остуолга уурарбар өрүкүппүт быылым уҥа-хаҥас устаҥныы оонньуур. Тойон өһүө таска быкпытыгар түһэн олорон, хайа эрэ хатан саҥалаах чыычаах чыбыгырыыра иһиллэр.

– Ардыгар аҥаар харахтаах балык баар буолааччы, көрбүккүт дуо? – Мытыйыс Маарыйата ыйытар.

– Дэҥ баар буолааччы…

– Оттон таҥнары хатырыктаах собону?

– Оннугу да көрүллээччи, – эбэм хардарар.

– Таҥнары диэн хайдах? – Ааната өйдөөбөккө ыйытар.

– Оттон… төттөрү, төбөтүн диэки сүргүөхтээх хатырыктаах балык.

– Оннук хатырыктаах балык баар үһү дуо ол? – Ааната бэркэ диэн дьиктиргиир.

– Баар.

– Аҥаар эрэ өттө таҥнары сүргүөхтэммит собо дэҥ баар буолааччы, икки өттө иккиэннэрэ таҥнары хатырыктааҕы билбэппин, – диир эбэм.

– Эҥин араас ханна барыай.

Саҥа кээһиллибит үүттээх чэй, үөлүллүбүт собо, били уолаттар булбут күтэрдэрин хаһааһын хатаран баран тардыбыт бурдуктарынан буспут лэппиэскэни күөрчэххэ уймаан, эбиитин суорат сиэн тото аһаан баран бааһынабытыгар бардыбыт.

Төһө да сайыны быһа от үлэтигэр сылдьан этиҥ-сииниҥ мискиллибитин иһин, маҥнай бурдук быһан төҥкөҥнөөбүтүм нөҥүө күнүгэр сиһим көһүйэн хаалбыта. Бары да «аттаммыт оҕус» курдук буола сылдьыбыппыт. Билигин эппит үөрэнэн: көһүйбүтэ, нүөлүйэн ыалдьара ааһан эрэр. Бурдук быһыыта бэйэтэ эмиэ туспа сатабыллаах, нэмин табан үөрэнниҥ да кудуччу, түргэнник быһар буолаҕын. Сиэрпэҕэ да бэйи, син биир хотуур курдук сэрэнэн туттаҕын. Ордук сэрэҕэ – бурдук отун ботуччу туппут хаҥас ытыһыҥ сыа тилэҕин быстыаххын сөп, бысталлар да үһү. Ааната кыратык таарыйан ылбытын сиидэс былаатын хайа тардан ылан бааммыта, хата халымыр соҕустук дэҥнэммитэ.

Сыллыыр өтөҕүн бааһынатын саһарчы буспут бурдуга, сорох сиринэн ойдом-сойдом кыратык сууллубут. Ситэ буспут бурдук аһа биир түүннээх улахан хаһыҥҥа туох да буолбат, хотторбот…

Өтөх кэриититтэн куртуйахтар тилигирэһэн тахсан, күөл хордоҕойунан, баҕараҕы бата Саамы эбэ туһаайыытынан көтөн куһугурайа турдулар. Утуйа олорбута дуу, биир эриэн куртуйах быстан хаалан баран, дьэ өй ылан атын аҕайдык тиэтэйэн, отой туспа туһаайыыны тутуһан түһүннэ.

Сонуокпут бүтэйин иһигэр киирэн баран көрбүппүт, өтөх уҥуор, сэлэлии үүммүт чэчинньиэр хатыҥнарга аны бочугурастар сохсоһон олороллор, тула-мала көрүөлэнэн сэргэх аҕайдык тутталлар, «бычыгыраһан» ылаллар. Онон-манан кытыан үүммүт, эмиэ да дулҕалардаах хатыҥнар анныларыттан утуу-субуу хас да бочугурас көтөн талыбыраһан тахсан, саһаран таммалыы турар сэбирдэхтэрдээх хатыҥнар лабааларыгар олорон доҕотторугар эбилиннилэр. Биир ийэ ууһа быһыылаахтар, уончалар.

Саамы эбэ субан туруйалара кэлин көстүбэт буоллулар, өтөргө диэри киһи хараҕын далыгар этилэр да, ханна эрэ сир уларыйдылар быһыылаах. Эрдэлиир, бастакынан айанныыр сайыҥҥы көтөрдөр баран-кэлэн да эрэллэр. Арай тураахтар, «биһиги хойут хоҥнор көтөрдөр туохпутугар ыксыахпытый» диэбиттии, биирдиилээн да, үөрдүһэн да сылдьан аа-дьуо тэлбиҥнэһэллэр. Тураах кырдьыга да хойут, «былдьаһык баҕатын сиэн баран биирдэ барар». «Былдьаһык баҕата» диэн муус үрдүнэн көрүллүбүт тууга киирбит баҕа. Оҕонньоттор тууларын таһааран көрөн баран үөнүн-көйүүрүн: чохутун, уутун кыыһын, баҕатын ыраастаан муус үөһэ тамныыллар, хойут хаалбыт тураах былыр-былыргыттан ону үссэнэн баран биирдэ айаҥҥа турара үһү. Дэлэҕэ да «былдьаһык баҕатын сиэн баран биирдэ бараары сылдьар тураах курдук буоллаҕай» диэн өс номоҕо үөскүө дуо…

Күн аайы халыҥ үөрдээх кустар халҕаһалыы анньан соҕуруу көтөн субуллан ааһалларын көрөбүт.

Киэһэ уолаттар халлаан хараҥаран түүҥҥүнү харахтаммыт айан аҥырдара саҥарсан бардахтарына онно хардаран «аҥаахтыыллар», оччоҕуна аҥала көтөрдөр өс киирбэх онно эҥкээрэннэр, үрдүбүтүгэр кэлэн, биир сиргэ эргийэ сылдьан саҥар да саҥар буолаллар, им балайга бэйэлэрэ отой көстүбэттэр. Ырааҕынан да саҥара-саҥара ааһан иһэр аҥыр, уолаттар үтүгүннэхтэринэ, эргийэ көтөн кэлэн син биир хардарар. Ардыгар аҥыр саҥата үөһэ-аллара олус хойдон бэйэлэрэ да бутуллаллар быһыылаах.

Аҥыр күнүс сырдыкка көппөт, өнөрдөөн үүммүт өлөҥ от төрдүгэр, күөл кытылыгар, кутаҥныы сытар кута быыһыгар кирийэн саһан олорор. Киһи кэллэҕинэ төбөтүн өрө хоротон хороҥ от буолан кубулунар, оннооҕор хомус тыалга хамсаатаҕына тэІІэ хамсанар албастаах. Аҥыр күнүс көппөтө бэйэтэ туспа төрүөттээх: чыычаахтар сатамньыта суохтук сабдыҥныыр, «куһаҕан» көтөрү абааһы көрөннөр, эргийэ көтө сылдьан, үрдүгэр саахтаан кынатын сытытан кэбиһэллэрин иһин күнүс мээнэ сыбыытаабат айылгыламмыт. Күһүҥҥү айан аҥыра сүрдээх эмис, нэһириэр диэри уойдаҕына халатын сыата чааскы бүлүүһэтин толору. Улахан Баһылай аҥыры ардыгар, дэҥ тиргэттэн кытары ылара. Бадараан көтөрө бадарааныттан ханна ыраатыай, бултатыах быатыгар тоҥууну бата аһаан төҥкөҥнүү сылдьан туһахха төбөтүн уган эрдэҕэ. Сороҕор Баһылайдаах саанан да ытан аҕалааччылар. Күөрэттэхтэринэ, аҥыр ууга түһэн булкулуннаҕына, дьүһүнэ көрүөхтэн сүөргү: умсаах кус курдук ортотугар харалаах, ыыс араҕас харахтаах, от күөхтүҥү уп-уһун тыраадыйбыт атахтардаах, кини «киһи» түүтэ-өҥө тырыпаайданан сүрдээх буолар. Аҥыры үргээн, төбөтүн, атахтарын быһан кэбистэххэ үүт-үкчү эрдэҕэс улар курдук. Этэ көстөр дьүһүнүгэр холооно суох сүрдээх минньигэс…

Сиэрпэлэр үтүктүспүккэ дылы сырдыргыы тыаһыыллар, сонуок хомуллубут сирэ кэҥээтэр кэҥиир. Быһыллыбыт бурдук умнаһа хойуутук адыгыраан хаалар, кутуйахтар чыыбаайы оту үлтү тэпсэн, эрийэ-буруйа, онон-манан орох орҕочутан дьурулаппыттара көстөллөр. Кыра уолаттар кутуйаҕы, күтэри бултуур буоланнар, сонуокка киирэн кэрбээччи кэм өссө аҕыйах. Күтэр – бултамматаҕына бурдугу отой эһэр харамай.

Сотору бастакы соһулуом чөкөс гынар, онтон иккис, үһүс, төрдүс…

Эмчиирэбин от кэннэ устубуппунан кэтэ иликпин. Эмээхсин тикпит өрбөх кэтиинчэтин таһынан түүтэ суох ынах этэрбэстээхпин. Атаҕым сып-сылаас, кубус-кураанах, сып-сымнаҕас. Сайын окко тарбыйах үтүлүкпүн илиибиттэн араарбатах бэйэм – үтүлүгэ суох үлэлээн, аҕыйах хонук иһигэр ытыһым чэрдийэ оҕуста…

Айдаҥ кыргыттарын суһуохтара уһунугар киһи эрэ хараҕа тута хатанар. Мытыйыс Маарыйата, үлэлииригэр мэһэйдиирин иһин, мөлбөччү өрүнэн баран эрийэн кэтэҕэр туттаран кэбиһэр. Бары уһун ырбаахылаахпыт, эр киһи курдук аҥаардас ыстаанынан чырбайан сылдьааччы суох.

Мин суһуоҕум кылгас, өрүннэхпинэ кулунчук кутуругун курдук эрэ эйэҥэлиир. Сарсыарда аайы Настааччыйа бэлэхтээбит куйаха кырабыайкатынан ньалҕаарыччы тараанан баран өрүнэбин. Ардыгар дьүөгэлии кыргыттар сээкэйи кэпсэтэр, сэлэһэр кэммитигэр, «хааһах хостоһордуу» олорон, бэйэ-бэйэбит баттахпытын өрсөрбүт, өҥнөөх таҥас кырадаһынын бүүрэн баран туттардахха ордук тупсаҕай көстүүлэнэр.

Кырабыайканы улахан күндү мал курдук көрөбүт, дэҥ лааппыга атыыланар. Ол эрэн үксүн куораттан кэһии, бэлэх гынан аҕалаллар. Эбэбэр сэлии муоһунан оҥоһуллубут «быт тарааҕа» диэн баар, аҥаар өттүн тииһэ бөдөҥ, атырыа, биирэ сыстыһа кэриэтэ тиистээх, лааппы киэнинээҕэр төһө эмит бөҕө тараах. Оҕолор үксүлэрэ быттаахтар. Хаһыат тэлгэтэн, ол үөһэ «быт тарааҕынан» тараан ыраастаан, хардары-таары сыыйсан суох гыналлар. Кыра уолаттар төбөлөрүн күлтүччү кырыйаллар, онон быт үөскээбэт. Итинтэн сэдиптээн «Хабах Бас» диэн ааттаммыт ыамайдар үгүстэр…

Үлэлии сылдьан, сөп буола-буола, сиспитин көннөрө таарыйа сынньанан ылабыт. Төкөй кыыһа Огдооччуйа уонна мин табахтаабат дьон сээкэй кэпсэли истэн таах олоробут.

Мытыйыс Маарыйата уонна Ааната, эдэркээн кыргыттар эрээри, уостарыгар бөппүрүөскэ ытыран тардаллара мин көрөрбөр хайдах эрэ олуона баҕайы курдук. Аһара баран, табах тардан бусхата олорор кыргыттары көрөн күлүөх санаам кэлэр. Мытыйыс кыыһын бэл таҥаһа-саба, барыта уурбут-туппут курдук бэйэтигэр барар аҕай, арай табахтыыра эрэ кини кэрэ сэбэрэтигэр төрүт дьүөрэлэспэт. Субу-субу дьээбэрэн, күлэн мыттыйар.

Саабынаба Аана мөдөөн соҕус туттуулаах, намыын, холку майгылаах, ол эрэн дьээбэҕэ баҕас тиллэр. Күллэҕинэ айаҕын атан тыастаахтык лиһигирэтэр. Кинини бэйэтин да көрөн киһи күлүөх курдук.

Настааччыйа удьурҕай уктаах, борооску кутуруга кыыннаах, саха ууһа охсубут быһаҕын үгэһинэн бэйэтиттэн араарбакка этэрбэһин оһугар укта сылдьар. Тоҥус сиригэр үөскээбит киһи үөрэнэн хаалбыт үгэһэ быһыылаах. Биһиэхэ Настааччыйа быһахтааҕа куруук туһалыыр, үлэлиир-хамсыыр дьоҥҥо биилээх наада буолара ханна барыай. Дьиэҕэр сүүрүөҥ кэриэтэ киниттэн уларсаҕын. Настаа бэйэтэ да эр киһилии сүгэнэн, быһаҕынан сатаан туттар, уһанар: атырдьаҕы, кыраабылы да бэрт тупсаҕай гына кыһан, кыладыйан кэбиһэр…

Таалайдаах күнүс эбэлэригэр дьиэ үлэтигэр көмөлөһөн баран киэһэ өттүгэр наар күтэрдээн, күрдьүгэстээн тахсаллар. Уолаттар дьирикилээри уруккуларын курдук мээнэ тыаҕа барбаттар, күһүн бурдук буспут кэмигэр оҕолорун батыһыннарбыт муруку бааһынаттан арахпат. Аны бурдуга быһыллыбыт сонуок иһигэр уолаттар киирэллэрэ эмиэ көҥүллэнэн турар. Ыстапааннаах кэлин эмиэ хаста да күтэр хаһааһын буллулар. Бурҕаа «ампаара» баар буолуо дии санаан уорбалаабыт сирдэрин уһуктаах маһынан анньан көрөллөр. Күтэр хаһааһа баар сирэ үрүт кырса чараас, астыҥ да сыып гына түһэр.

Хас да талах чааркааны хороон айаҕар иитэллэр, ону ардыгар, өлүү айаҕа ата сытарын билбит курдук, күтэр буору тибилийэн көмөн кэбиһэр, оччоҕо иҥнибэт.

Баһыычааннаах тиргэлэрин көрөн күннэтэ да «илии тутуурдаах, өттүк харалаах» тахсаллар.

Күнүс итийэр, кырдаайы билигин да эймэҥнэс…

Бааһынабытыгар төҥкөҥнөһө сырыттахпытына, уолаттар кэлэн, сонуок уҥуоргу өттүгэр бэҕэһээ ииппит чааркааннарын көрө аастылар. Хаста да күтэр хаһааһыгар түбэспит буолан, эргэ туос чабычахтарын илдьэ кэлбиттэр. Баһыычаан чабычаҕын төбөтүгэр кэтэн баран доҕотторун кэнниттэн дьирэҥкэлиир, хааман иһэн тохтуу-тохтуу, аны атын сиргэ туора халыйан хаалыам диэн, икки илиитинэн өрө көтөҕөн тула мэлээриҥнээн ылар. Сонуок уҥуор тиийэн иһиттэрин бүтэй тоһоҕотугар түҥнэри тутан иилэн кэбистилэр, туһата кэлиэр диэри итиннэ ыйанан туруохтаах. Урут күтэр хаһааһын буллахтарына балаҕаннарыгар сүүрэллэрэ, билигин хайа муҥун үөрэнэн төттөрү-таары тэлэкэчийбэттэр.

Ыттаах сырыттахтарына уолаттар ордук бултуйаллар. Бүгүн өтөххө хаалбыт соҕотох ыттара Харабыл иччитин Модьуну батыһан барбыт, суох…

Түҥ өбүгэ, быдан былыргы дьыллар саҕаттан сиэр быһыытынан силигилээн кэлбит, үгүс үтүмэн үйэлэр тухары үөрэтиллэн, такайыллан өйбүтүгэр иҥмит, сүрэхпитигэр сөҥмүт, хааммытыгар хаалбыт сүрүн дьарыкпыт – булт соноро буоллаҕа. Ситэ-хото илик «улар мэйии» уолаттар, ардыгар, сайын бултаммат да көтөргө-сүүрэргэ холонон көрөллөрүн хаһан барытын бата сылдьан бобуоҥ, боччуйуоҥ баарай…

Биһиги бурдукпутун, күҥҥэ ортотугар иккитэ чэйдээн, үстэ төхтүрүйэн быһабыт. Ол устатын тухары, аһылык быыһыгар эмиэ тохтоон сынньана түһэн ылар кэмнэрдээхпит. Уолаттар, боотулу бүтэйгэ өйөнөн турар боромньу аттыгар кэлэн олорорбутун көрдүлэр да, сэһэн-сэппэн истээри сүүрэн мэтэкэччийэн кэлэллэр. Боромньу таһыгар хантан эрэ, хаһан эрэ кэлэн хаадьас гынан хаалбыт оҕус сыарҕатын элээмэтэ күрүөҕэ сыһыары быраҕыллыбытыгар олороллор.

– Баһыы киһи Баһыычаан муннуҥ «дөрөтүн» сөрөн эрэ, – Мытыйыс Маарыйата кыра уолу дьээбэлиир.

Баһыычаан сыыҥын өрө сыҥан кэбиһэр, онто сонно хат быгар.

– Тоҕо сыҥсыйаҕын ити, тугун харыстыыгын, сыыҥтыаххын!..

Кыра уол өс киирбэх сыыҥтаан таар гыннарар, «дьэ уонна аны баҕас сылтах булан мөҕөргүт бүттэ ини» диэбиттии тула-мала көрөр.

Ыстапаан үгэһинэн ыстаанын буутун туохха эрэ ыыра көтө охсубут. Хайа кэтиллэргэ уоттуйан, түөрэтэ саба ууруу самалык абырах буолан бүппүт дьыгынаал ыстаанын тэлэ барбытынан, хаххата суох хаалбыт сыгынньах ньилбэгин кырдаай киирэн сиэбитэ кытаран көстөр.

Ыстапаан таҥаһын хайыппытын ийэтиттэн кистии сатаан самыы туттубута буола сатыыр да Маарыйа ону көрбөт буолуо баара дуо.

– Ыа, дьэ… эмиэ ыыра көппүт, бу хайааттаах буолбут оҕонуй ээ-э… – оҕус сыарҕатын үөһэ олорор уолугар кэлэн ыстаан алдьаммыт эҥэлэйин туппахтыыр. – Иллэрээ күн бөрөөн дуомнаммытым, бу тоҕо бэрдэй ээ-э… – дии-дии хааһын түрдэһиннэрэн кыыһырбыттыы туттар. Ыстапаан аҕыйах саҥалаах уол тугу да хардарбат, арай кэтэҕин тутур-татыр тарбанар.

– Итиччэ айылаах хайа көтүөр, тыыра түһүөр диэри тугун да өлөрбөтөх дуо хата? – Настааччыйа Маарыйаттан ыйытар.

– Туох билиэй… – дии-дии, ийэ киһи уолуттан ыйыппыттыы одуулуур.

– Ээ һуох, туохпун да өлөрбөтүм, – Ыстапаан буутун ис суратын син улаханнык, хаан тахсан хатыар диэри хайа түспүтүн, хата, дьонум көрбөтүлэр ээ диэн кистээн кэбиһэр.

Таалай Балаҕаччы оскуолатыгар үөрэнэн быйыл иккис кылааһы бүтэрбитин Айдаҥ кыргыттара билэр буоланнар уолтан сээкэйи ыйыталаһаллар. Ньукулай уол оскуолаҕа арыый хойутаан киирбит.

Мытыйыс Маарыйата:

– Куола, оскуолаҕа үөрэнэр төһө үчүгэйий?

– Үчүгэй…

– Интэринээккэ олорор хайдах эбитий?

– Син…

– Син даа… Аһаталлара эҥин хайдаҕый?

– Ээ, оттон…

– Кыргыттары кытта бииргэ үөрэнэҕит дуу? – аны Ааната ыйытар.

– Бииргэ… – Таалай ыйытыыны соччо ахсарбатахтыы хоруйдуур.

– Кыргыттары кытары бииргэ үөрэнэр үчүгэй дуо?

– Сороҕор үчүгэй, сороҕор куһаҕан, – Таалай бэрт дьиибэтик хоруйдуур.

– Һы…

– Сороҕор үчүгэй, сороҕор куһаҕан… – Ааната уол саҥатын үтүктэр.

– Биир эмит киһи доҕордоһуон курдук үчүгэйкээн кыыс баар дуу? – кыра ыамайдары дьээбэлээн таптыыр үгэстээх, тус-туһугар ураты майгылаах Мытыйыс Маарыйата уолтан эридьиэстээн ыйытарын тохтоппот.

Дьээбэҕэ тиллэр Ааната:

– Биир эмит кыыһы Таалай син сөбүлүү көрөрө буолуо, – диэн «уокка арыыны кутан биэрэр».

– Бэйэҕит баран сөбүлээтэххит дии, – Таалай иэмэ-дьаама суох хоруйдуур.

Кыргыттар күлсэллэр, ону көрөн уол өһүргэннэ быһыылаах:

– Тоҕо күлсэҕит, оччоҕо бэйэҕитин дьээбэлиэм ээ хата… – диэт ньилбэгэр самыы тигиллибит ыстаанын соҕотох эрээри киэҥ сиэбиттэн дьоһуннаах күтэри уһун кутуругуттан ыйаан тэйгэтэн таһааран баран «хап!..» диэт, эмискэ, Мытыйыс Маарыйатыгар быраҕар. Уолугар кэлэн түспүт күтэртэн сиргэнэн Маарыйа часкыйбытынан ойон турар. Күтэрэ сиргэ пилк гына түһэр. Кыыс эмискэччитэ бэрдиттэн соһуйан «аа-ыы!..» дии-дии мэктиэтигэр икки илиилэрин илигирэччи тэбээмэхтиир.

– …Ити хайдах буолаҕыный нохоо!.. – баһыттан сүөрэн ньилбэгэр ууран олорбут былаатынан уолу охсоору гыммытыгар Таалай Баһыычаан сонун сиэбиттэн өссө биир күтэри ороон таһаарар. Ону көрөн Маарыйа күтэртэн сиргэнэрэ бэрдиттэн: – Чэ дьээбэлэһэн бүттүбүт, эйэлэһиэх сөп, күтэргин төттөрү Баһылайга биэр, – дии-дии тупсар киһи быһыытынан мичээрдээн мыттыйар.

Биһиги Мытыйыс кыыһа кыра уолаттары кытары дьээбэлэһэрин көрөн күлсэбит. Күтэртэн куттанан сирэйин мырдыччы туттан турар Маарыйа дьүһүнэ өссө эбии тупсубукка дылы.

Баһыычаан күтэрин кутуругуттан таҥнары ыйаан, айаҕын ата-ата булдун сирийэн көрөр.

– Бу уол сиэри гынна дии…

– Ыа… күтэринэн оонньоомоҥ, ылыҥ… тоҕо сиэпкитигэр уктаҕытый! – Настааччыйа үөс-батааска биэрбэккэ уолаттары дьаһайар.

Таалай бултарын ылан бүтэй сиэрдийэтигэр уурталыыр. Бурдугу сиэн мөскөччү уойбут бурҕаалар күрүө маһыгар ыйанан, кутуруктара аллара намылыйан, истэрэ быллаһан сүрдээхтэр.

Уолаттары кытта дьээбэлэһии тохтоон, аны оттомноохтук сээкэйи кэпсэтэбит.

Мытыйыс Маарыйата дьүөгэтэ Аанаталыын алдьаммыт оҕус сыарҕатыгар кэккэлэһэ олороллор. Баһыычаан кинилэр кэннилэригэр күөх кырыска өттүгэстии түһэн сытан кэпсэтиини сэҥээрэн истэр. Быралгы Маарыйата уолун Ыстапаан ыстаанын аҥаар сиэбин тиэрэн, түөрэтэ буор-сыыс буолбутун тэбиир, аҥаарын уол бэйэтэ сүөкэнэр…

– Таас чох хостооһунугар Айдаҥтан Сэмиэнэбэ Харытыана кэннэ өссө ким барбыт диэбиккиний? – мин Аанаттан ыйытабын.

– Уйбаныаба Сөдүөрэ…

– Иккиэ буолан дуо?

– Айдаҥтан кинилэр, атын да нэһилиэктэртэн эмиэ ыІырылыннахтара дии.

– Таас чох диэн тугуй? – Таалай ыйытар.

– Биһиги оһохпутун маһынан оттунабыт буолбат дуо. Оттон таас чох хостонор, баар сиригэр мас оннугар дьэ ол чоҕу оттоллор үһү.

– Чох хайдах умайарый? – Таалай билиэн-көрүөн баҕата батарбакка ыйыталаһа олорор.

– Ыа, тоҕойуом, ол биһиги умайан бүппүт хардаҕаспыт чоҕо буолбатах буоллаҕа, атын, биһиэхэ суох, айылҕа үөскэппит умайар тааһа, ол иһин «таас чох» дэннэҕэ, буолбаа-ат? – Быралгы кэргэнэ сөпкө эттим дуо диэбиттии кыргыттар диэки ыйыппыттыы көрөр.

– Ээ, оттон оннук… сөп…

– Ол чохторун хостооһунугар кыргыттар хаһааҥҥа диэри сылдьаллара буолуой?

– Туох билиэй, төһөөҥҥө диэри тэлэһийбиттэрин, хаһан эргиллэллэрин.

– Сэрии бүттэҕинэ…

– Ама дуу?..

– Оттон сэрии хаһан бүтэр?

– ?..

– Үлэ боруона дэнэр…

– Ол сылдьан үлэлииллэрэ дуо?

– Ы-һыы…

– Сэрии боруона, үлэ боруона… – Таалай уол мунаахсыйар, – хайата ордуга буолуой?

– Һэ чэ, ону-маны бары ыаһыйалаһан… Хайата да улахан бэрдэ суох ини, – Настааччыйа табахтаан бүтэн хамсатын күлүн алдьаммыт оҕус сыарҕатын ылаҕар тэбээн тобугуратар.

– Үлэтэ ордук буолуо, сэриигэ хаһан баҕарар өлөн хаалыаххын сөп буо, – Ааната бэйэтин тус санаатын, тугу толкуйдаабытын этэр.

– Оннугун оннук эрээри үлэ да боруона тоҥуутунан-хатыытынан, үлэтэ ыарынан ынырык буолуо ээ.

– Оттон Баһылай «үлэ боруонугар дьон хоргуйан, сутаан өлөллөрүн көрбөтөҕүм» диэбитэ дии, онно холоотоххо биһиэхэ хайдаҕый – ааспыт икки кыс устата төһөлөөх киһи өллө: ити нэһилиэккэ «ыал-ыалынан имири эстибит», ол холкуоска «бүтүн балаҕан дьоно буруолара сабыллыбыт» диэн буолар. Тус бэйэм ыалга да, суолга да хоргуйан, быстаран өлөн тоҥон такыһан сытар дьону элбэҕи көрбүтүм. Миигин да дьон түбэһэ түһэн өрүһүйбэтэхтэрэ буоллар ол дьон кэптэрин кэтиэм этэ. Итинэн сылыктаатахха биһиги тыылга олохпут, ол үлэлэрин боруонунааҕар ордук сууһарыылаах, өлүүлээх-сүтүүлээх буолан тахсарыгар тиийэр дии. Билигин өссө сайын сатыылаан дьон айылҕаларыттан сээкэйи бэриһиннэрэн арыый да амалар ини… Кыһын кэлиэ турдаҕа, эмиэ иэдээн эргийиэ дуо, ама… – мин бэйэм баһым тугу ыатарарынан санаабын этэбин.

– Сөпкө этэҕин, – Төкөй кыыһа сөбүлэһэ охсор.

– Кырдьык, кырдьык оннук. Кырыыстаах сэрии буолбатаҕа буоллар төһөлөөх үчүгэйдик олоруо этибитий. Бэркэ да сүһүөхпүтүгэр туран испиппит ээ, бары-барыта дэлэйэн… – Настаа хамсатын мохуоркатын мөһөөччүгэр уган баран быатын бобо тардан баайар уонна, тоҕо эрэ, сиэбигэр уктубакка ытыһыгар бобуччу тутан олорор.

– Барбыт дьоммутуттан төһөтө төннөр, төһөтө төннүбэт, – Огдооччуйа ис-иһиттэн эҥсэн өрө тыынар.

– Оттон «Холкуос Суолугар» куруук Кыһыл Аармыйа кимэн киирдэр киирэн иһэр диэн суруйаллар дии, хас да сыл буолла инньэ диэбиттэрэ, мунньах аайы кэпсээбиттэрэ, боломуочунайдар айахтарын муҥунан араатардаабыттара, ол тухары хаһан бүтэр сэрииний…

– Аан дойдуну бүтүннүү аймаабыт сэрии киэҥ сиринэн тэлэһийдэҕэ, ол силиһэ-мутуга ылҕанара, ыраастанара сыллаах-хонуктаах буолуо ээ бука. Син улахан уот кэриэтэ көрдүгэнэ, көлбүргэтэ уһуннук сыккыраан баран умуллар буолуохтаах.

– Оннук…

– Киһи киһини сэймэктиирэ диэн иэдээн дии. Арай быдан былыр кыргыс үйэтин саҕана оннуга үһү диэн оскуолаҕа кэпсээччилэр. Ол сахтарга кыыл аҥаардаах, саҥа сайдан эрэр дьон буоллахтара. Аныгы үйэҕэ баҕас тоҕо, туох туһуттан ити айылаах алдьархай адаҕыйарый? – Мытыйыс Маарыйата «ким чопчу хардарыай» диэбиттии барыбыт сирэйин-хараҕын кэрийэ көрөр.

– Һэ дьэ, этэҕин ээ… – Огдооччуйа туох да диэн сатаан быһаарыан булбат.

– Судургутук эттэххэ, холобурдаатахха, били түҥ былыргы сынаҕа баайдар курдук сир былдьаһан ини, – Настааччыйа «онтон ордук туохтан буолуой» диэбиттии хоруйдуур.

– Хайдах? Эс!..

– Уонна дьэ оччоҕо тоҕо сэрии сириэдийэрий?

– Хайдах да эргитэн өйдөөбүт иһин кырдьык итинник… Оннук… Оннугар тахсар уонна атын туох төрүөтэ баар буолуой, – Мытыйыс кыыһа бэрт элбэҕи араастаан эргитэ санаан, бэйэтин кытта бэйэтэ кэпсэтэр курдук тыл ыһыктар.

Хас биирдиибит сэрии туһунан арааһы ыатаран саҥата суох санаа ытылҕаныгар ылларан сөҥөн ылабыт…

– Аанаталаах сайын Намыынап биригээдэтигэр сырыттыгыт дуо? – кэпсэтии атыҥҥа көһөр.

– Хабырыыл биригээдэтигэр, бу бурдук хомуура саҕаланан манна утаардылар.

– Арыылаах эбэ барахсан быйыл баҕас дьэ тыалыын, арыылыын өтөр-наар үүммэтэҕин үүммүт быһыылаах, оту хото оттообут сураххыт иһиллэр, – Настааччыйа сайыны быһа от үлэтигэр букунаспыт буһуу-хатыы кыргыттары, бэркэ астыммыттыы, хардары-таары көрбөхтүүр.

Мытыйыс Маарыйата:

– Быйыл ханна да от үүннэ ини.

– Эһиги да Күүлэлээххит баһаам хоруттарбыт үһү дии, – Ааната тус-туһунан өҥнөөх сиидэстэн аттаһыллан тигиллибит былаатын, икки ньилбэгэр ууран олорон, ытыһынан уҥа-хаҥас имэрийэр.

– Син үүммүт, былырыыҥҥытын саҕа оту биэрдэ, – Настааччыйа, Күүлэлээххэ ааспыт сыллааҕар төһө да элбэх от кэбиһилиннэр, дьиҥ чахчы үлэһит, сэмэй киһи сиэринэн тардына соҕус этэр.

– Былырыыҥҥытааҕар элбэх от оттонно буолбат дуо?!. – оҕо киһи Таалай «хайдах итинник сирэйэ-хараҕа суох сымыйалыахха сөбүй» диэбиттии ыйытар.

Настаа кыра уолу аһыммыт харахтарынан көрөр, мичээрдиир, туох да диэн хардарбат…

– Сөөп… Олорон хаалаары гынныбыт дии кыргыттар. Туран төҥкөҥнөһөн көрүөххэйиҥ, – Быралгы Маарыйата эмискэ, эрчимнээх аҕайдык олорбут сириттэн ойон турар.

– Һук!.. Бу да Маарыйаныа, хата киһини соһутта, – Огдооччуйа соһуйан ылар, туран ырбаахытын кэннигэр сыстыбыт сыыһы тэбэнэр, уҥа-хаҥас тардынан көрүөлэнэ-көрүөлэнэ, бүк-тах барбыт таҥаһын көннөрүнэр.

– Бурдукпут барахсаны эмиэ быһан бутукаайданыахха эрэ, – Настааччыйа маҥан «эбирдээх» от күөҕэ сиидэс былаатын саҥалыы көннөрөн, икки илиитин кэтэҕэр тиэрдэн бастыҥалыы баанар.

Силис сыҥаахтаах эргэ сыарҕа элээмэтигэр олорбут кыргыттар кэтэхтэригэр сыппыт Баһыычаан, сулбу ыстанан тураат, били бурҕаалаабыт сирдэрин диэки бэрт тиэтэлинэн сүүрэн быыппастан этэрбэһин тилэҕэ хараарар.