Текст книги "Ийэм кэпсиир… (2 чааһа)"

Эмээхсин кыргыттартан, аһыылларын быыһыгар, сээкэйи ыйыталаһан ыаһыйалаһар. Ааналаах өйүөлэрэ: чиэппэрдии быһыллыбыт лэппиэскэлээхтэр, үчэһэҕэ буспут мундулаахтар, тимир куруускаҕа сиикэй арыы симэн кэлбиттэр.

Эбээ Мундулуҥдаҕа көһөн кэлиэҕиттэн Айдаҥҥа бара илик. Төһө да кэлээччиттэн-барааччыттан дэриэбинэ сонунун истэ, билэ-көрө олордор, кыргыттартан дьону-сэргэни бэркэ токкоолоһон ыйыталаһар. Эппиккэ дылы хас биирдии киһи бэйэтэ «туспа сэһэннээх» буолар…

Мытыйыс Маарыйатын ийэтэ Аана эдэригэр сэллик буолан өлбүт. Аҕата Мытыйыс Борокуоппай холкуоска сээкэйи кыраны уһанар, иирбэ-таарба ол-бу араас үлэҕэ, ханна соруйбуттарынан сылдьар. Маарыйа – соҕотох оҕо, кытта төрөөбүтэ суох. Балаҕаччыга түөрт кылааһы бүтэрэн баран уурайбыт. Түөрт кылаас үөрэхтээх киһини, бэйи, сүүнэ үөрэхтээх киһи курдук көрөҕүн. Сэттэ кылааһы бүтэрбит дьон оскуолаҕа учууталлыыллара. Борокуоппай кэргэнин сүтэриэҕиттэн сулумах, кэргэннэммэтэх. Мэлдьи, өр кэм бииргэ олорбут доҕорун, Аанатын суохтаан, биир кэм баһын иһэ барыта саҥа бөҕөтө буолан бэйэтэ-бэйэтигэр баллыгырыы сылдьааччы: «Аанам куппут чэйин курдук чэйи ким кутуоҕай…» – диирин истээччибин. Оҕонньор аҕыйах саҥалааҕа, күнэ-ыйа баар-суох соҕотох кыыһыттан Маарыйаттан тахсара. Маарыйа бэйэтэ да ийэтин батан ис-киирбэх сэбэрэлээх, ыраас хааннаах, дьүһүн өттүнэн айылҕа маанылаабыт ахан кыыһа. Оҕонньор: «Аанам барахсан бу сылдьар, хат төрөөн…» – дии-дии ыксары тардан сүүһүттэн сыллыы сылдьар үгэстээҕэ. Дьиҥинэн Мытыйыс Борокуоппай эдэр сылдьан огдооботуйбут киһи ойохтонуон да сөп этэ, ону Аанатын кэриэстиирэ бэрт буолан оннук санааҕа тиийбэтэх…

Мытыйыс Маарыйата хоп-хойуу уп-уһун кугастыҥы суһуоҕун мөлбөччү өрүнэн баран өрбөх кырадаһынынан баайбыта, аһыы олордоҕуна муостаҕа тиийэ сыһар. Ааната суһуоҕа эмиэ уһун, ол эрэн дьүөгэтин киэнинээҕэр кылгас.

Өрүүнэлээх Биэрэ аһаан бүтэн Моруусалаахтарыгар тахсыбыттар. Өрүүнэ «өрбөх кыыһын» сыттыкка сытыаран баран куобах суорҕанынан, хонноҕун анныгар диэри тардан саппыта уҥа ороҥҥо «утуйа» сытар. Биэрэ «кыыһын» илдьэ барбыт быһыылаах ханна да көстүбэт. Онтукайыҥ бэл Айдаҥҥа, Балаҕаччыга бардаҕына «оҕотун» бэйэтиттэн араарбакка кыбына сылдьар үгэстээх.

Күһүҥҥү чэмэлкэй күн дьиэбит соҕуруу түннүктэринэн тыган, сырдык сардаҥалар муостаҕа түһэн ирбинньиктэнэ сандааран тураллар, сахсырҕалар сааҕыныы көтөн тааска охсуллан тоһургууллар. Ханан эрэ, икки хос түннүк тааһын иһигэр киирэн хаалбыт күөх өҥнөөх тооппоор аһыыка, быыс-хайаҕас көрдөнөн, таска тахса сатаан тараадыҥныыр. Холуодаҕа ньыппаччы охсуллан, иннэлэрин быктаран хас да эриэн тигээйи өлөн, иттэннэри түһэн нанаһа сыталлар. Ити хайаан да Өрүүнэ бултаспыт буолуохтаах диэн сэрэйэбин. Өрүүнэ тигээйигэ хаста да тиктэрэн турар, онон дьиэ иһигэр иннэлээхтэр киирдилэр да бултаспытынан барар.

Биэрэ хоргуннаах кус миинэ иһэн баран, күн бэҕэһээ кылбаччы сотуллубут, түннүк тааһын хайыы-сах ньаҕайдаабыт: кып-кыракый тарбахтардаах мыс курдук ытыс суола бөҕөтө онон-манан ойуу-бичик буолан олорон хаалбыттар…

Аһаан бүтэн эрдэхпитинэ Таалай сүүрэн кэллэ, дьиэ ортотугар биирдэ баар буола түстэ.

– Эбээ, чабычахта аҕал эрэ…

– Күтэр хасааһын буллугут дуо, тоом? – эмээхсин үгэһинэн бэрт холкутук, наҕыллык ыйытар.

– Булан, элбэх баҕайы бурдугу мунньуммут.

– Бээ тоом, эргэ хотоҥҥо, били, бэйэҕит чабычаххыт баара буолуо, ону ылыҥ. Мэ, бу чэйи иһэн бар, утаппатыҥ дуо, – тимир куруускаҕа чэй кутан биэрбитин Таалай биир тыынынан киллиргэтэн кэбиһэр. – Буордаабакка-сыыстаабакка ыраастык хомуйа сатаарыҥ дуу-у…

– Ы-һыы… – диэт Таалай тэп гынан хаалла.

Биһиги аһаан бүтэн таска тахсыбыппыт: Огдооччуйалаах Маарыйа утары бу иһэллэр.

Бааһынаҕа чугаһаан иһэн көрдөххө Огдооччуйа туруорбут соһулуомнара үүт-үкчү ураһа курдук дьэндэһэллэр.

Халлаан былыта отой суйдаммыт, чэп-чэмэлкэй күн күлүмүрдүү оонньуур. Ып-ыраас күөх халлааҥҥа элиэлэр, салгыҥҥа кулукуламмыкка дылы, ээр-сэмээр биир сиргэ ыйанан эргийэ көтөллөр. Оҕолорун көтүппүт сылгы чыычаахтара «чырыптыы-чырыптыы» саһарчы буспут бурдук быыһыгар түһэ-түһэ көтөллөр. Күөл уҥуор титиик түптэлэрин буруолара, тыал астан, үрдүк мэҥэ халлааҥҥа өрө сыыйыллыбыттар. Өтөх сиксигэр үүммүт баараҕадыйбыт ытык тииттэр, тыаһы иһиллээбит курдук, мэктиэтигэр хараара көҕөрбүт хойуу мутукчалаах өнөрдөөбүт туораахтаах суон лабааларын намылытан, өргөс төбөлөрүн хоҥкутан, ыксаларынан ааһан иһэр дьону имэрийэ одуулаһарга дылылар.

Сонуокпутугар кэлэн баран көрбүппүт кыра уолаттар, оол курдук, бүтэй таһыгар тобуктаан олорон хаһаастаах күтэрдэрин хороонун хасыһаллар быһыылаах, төбөлөрө лэкээриҥниир.

– Маттаҥаа төһө элбэҕи хаһааммыта буолуой, баран көрөн кэлэбит дуо? – Мытыйыс Маарыйата Настааттан ыйытар.

– Ээ, ол эмиэ ыйытыылаах буолуо дуо, – Настаа наҕыллык унаарытар.

Аанаталыын үс буолан уолаттарга тиийбиппит дьонуҥ хата чабычахтарын ып-ыраас, кыла суох куолаһынан толоруох буолбуттар. Күтэр куолаһы хорооҥҥо мунньарыгар кылын биирдэ суох гына кэбийэн кэбиһэр. Оттон моҕотой туорааҕынан мунньан хаһаанар, ол биир үксүн омурдугар симэн таскайдыырыттан. Ыстапааннаах бүтэһик хаалбыт куоластар буор-сыыс буолбуттарын биир-биир сахсыйан тэбии-тэбии чабычахтарыгар быраҕаллар. Сорох куолас туорааҕа уһуннук сыттаҕына, сииккэ тыллан, хаҕын хайытан силистэнэр.

Күтэри эмиэ да маттаҥаа, эмиэ да бурҕаа дииллэр. Эбэм оҕолор бултаабыт күтэрдэрин сүлэ олорон: «Көрүҥҥүтүүй бу, баҕа маттаҥааны мииммит, миҥэ оҥостубут туоһута бу сылдьар…» – дии-дии сүлүллүбүт күтэр тириитигэр, бүөрүн туһаайыытынан, икки өттүнэн төгүрүк моһуоннаах чэр баарын ыйан көрдөрөөччү. Ол бэлиэтэ киһи тыҥыраҕын саҕа, кытархайдыҥы буолар (хас күтэр аайы баар). Остуоруйаҕа кэпсэнэринэн, былыр баҕа маттаҥааны көлө оҥостон миинэрэ эбитэ. Дьэ ол сылдьан баҕа бахчаанай баллаҕар атаҕынан миҥэтин тиҥилэхтээн бөҕө татынньахтатара үһү, онтута кыһыл чэр буолан күтэр тириитигэр үйэ-саас тухары олорон хаалбыт…

Уолаттар элбэх куолаһы хаһааммыт күтэр уйатын буланнар үөрүүлэрэ-көтүүлэрэ үксээбит. Бэл аҕыйах саҥалаах Ыстапаан:

– Биһиги бу буллубуу-ут… көрүҥҥүтүү-үй… – дии-дии тобуктаан олорон туос чабычаҕын, аны ким эмит былдьаан ылыа диэбиттии, икки илиитинэн курдуу кууһа-кууһа көөчүктүүр.

– Элбэҕи да мунньар эбит, – Ааната саҥа аллайар.

– Тоҕо да өлгөмөй…

Таалай бурдук туораахтарын куоластан арааран ылан үлтү ыстаан, тылыгар бигээн амтаһыйан көрөр.

– Сиикэй тиэстэ амтанын курдук, – диир.

Маарыйа икки ытыһынан чабычахха кутуллубут бурдугу өрө ытыйан таһаара-таһаара иһитигэр төттөрү кутан суугунатар.

– Ыраастык да хаһаанар эбит.

Таалай төбөтө тиритэн, хортууһун күтэрин хороонун ыксатыгар суон чоҥочоххо кэтэрдэн кэбиспит, ону Баһыычаан хороон таһыттан туой булан чоҥочоххо сыбаан: харах, мурун, айах, кулгаах оҥорбута үүт-үкчү хортуустаах киһи төбөтө сиртэн быган олорорун курдук.

– Һи-һи… – Ааната Баһыычаан оҥорбут «киһитин» көрөн күлэн ылар.

– Кимий ити? – Маарыйа уолтан ыйытар.

– Таалай дии…

– Бэйэҥ буолбат дуо, – Таалай өһүргэнэр.

– Ээ, Ыстапаан, – Баһыычаан тылын уларыта охсор.

Ыстапаан туох да диэн хардарбат, өрөлөспөт, чабычаҕын өҥөйөн ооҕуй оҕус сылдьарын атаҕыттан кымаахтаан ылан таска быраҕар. Саҥата суох Ыстапааны көрөн, Баһыычаан доҕорун аһынна быһыылаах:

– Ээ, бу Ыстапаан буолбатах, бу – Модьугу Атах Модьу, – диир.

Кыргыттар күлсэн ылабыт.

– Тоҕо Модьуну – Модьу Атах диигиний, кини ыта Харабыл баар буолан буллубут буолбат дуо, – Таалай Баһыычаан тылыгар билигин да сөбүлэспэт.

Модьу ийэтэ Сөдүөрэ, уола кыра эрдэҕинэ, хара сылгы тыһынан түүтүн тас гына этэрбэс тигэн биэрбит, саҥа тигиллибит этэрбэһэ бэйэтигэр сөбө суох салаҥ улахана эбитэ үһү. Бөп-бөкүнүк, этиргэн уол сэксэйбит хойуу түүлээх атаҕын таҥаһын кэтэн баран хааман тойтоохойдонорун көрөн, аҕата Дьабадьы Хабырыыл: «Оок, Модьу киһи Модьугу Атах хааман-сиимэн хабытыайданан эрдэҕин», – диэбититтэн ылата уолу Модьу Атах Модьугу диэн таптаан ааттыыр буолбуттар.

Харабыл хас да күтэри тутан баран сиэбэккэ хорооннорун таһыгар бырахпытын уолаттар булан мунньубуттар, өссө биир күрдьүгэстээхтэр эбит.

– Чэ оччоҕуна, ким да буолбатах, – Баһыычаан ойон туран буор буолбут ыстаанын эмэһэтин тэбээн тэлибирэтэр, бөкүнүтэн бэлэмнээбит туойуттан биири ылан быыратын маһыгар тэһэ анньан баран быраҕан элээрдэр. Мөскөм туой кыырайан тиийэн, син тэйиччи, иирэ талахтар саҕаларыгар пөлк гына түһэр. Күтэри бултаһа сылдьыбыт Харабыл «туох эрэ аһы бырахтылар» быһыылаах диэбиттии, сүүрэн мэтэкэччийэн тиийэн бытарыйбыт туойу сытырҕалаан көрөр, онтон «пус» гына тыынан баран, кэлэйбиттии баһын быһа илгистэ-илгистэ, төттөрү хордоҕойугар төннөн салгыы хороонун хаһан тибилийэр…

Үлэбитин үллэһиннибит: Огдооччуйалаах Настаа баайдылар, атыттар наар быстыбыт. Бииртэн-биир соһулуом эбиллэн, нэчимиэн бурдук бааһынатын ыраастаммыт сирэ кэҥээтэр-кэҥиир.

Ортотугар өссө биирдэ чэйдээн, киэһэ хойукка диэри төҥкөҥнөөн, барык-сарык барыгылдьыйыыта Балыабыт бааһынатын быһан лаппа дьоҕуһаттыбыт. Айдаҥтан кэлбит кыргыттар хонор буоллулар…

Киэһээ аһылык кэннэ аһаабыт иһиппитин сууйан, хомуйан баран, балаҕаҥҥа тахсан: сорохтор адарай ороҥҥо олорон, сорохтор состуокка, чэкичэхтэргэ, талах олоппоско чөкөһөн арааһы бары сэһэргэстибит. Маарпа, Аана, Морууса кэлэннэр, онуоха эбии Айдаҥ кыргыттара хонон, бары да бараллаа саастаах оҕо дьон түмсэн, били эппиккэ дылы «өрөөбүт уос өһүллэн, хоммут уос хоҥнон» кэпсээн-ипсээн, сэһэн-сэппэн лаппа таҕыста.

Эбэм балаҕан сирэй оһоҕор сарсын сиир собобутун үөллэ, эмис, хаһалаах собо сыата ууллан, бычыгыраан тахсан уокка таммалаан сырдьыгыныыр. Үөлүллүбүт собо минньигэс сыта балаҕан иһин толорон кэбиһэр… Таалайдаах, лэппиэскэ тиэстэтэ ордубутун, бэйэлэрэ үчэһэ кыстан үөлэн, состуокка анньан баран өтөр-өтөр эргитэн биэрэллэр, хоруордан сыт-сымар таһаараллар хайыыллар, ол быыһыгар, дьиэ ойоҕоһугар ыспыт дуона суох хортуоскабытыттан эбэлэриттэн ыйытан түөрэн, хаһан аҕалан күл иһигэр көмөллөр. Буста да, үөттүрэҕинэн тарыйан таһааран ыаҕайалаах тымныы ууга уган сойуппута буолаат, итииргэтэн хардары-таары илиилэригэр быраҕан хаба-хаба, үрэ-үрэ хаҕын хаҕылыы охсоот, бэрт минньигэстик сиэн мотуйаллар.

Кыргыттар солбуһа-солбуһа ким туох дьиктини көрбүтүн, истибитин, соруйтарыыта суох, ардыгар отой да өрүсүһэ-өрүсүһэ кэпсииллэр: «Аны эн, аны кини…» – дэһэллэр.

Ити курдук эргийэн аны мин кэпсиэхтээх кэмим кэлбитигэр, урут, Илин Кыргыдайга атах балай сылдьан Дьолтокуойаптарга хоно сытан, били мин Кэникээн көлүйэтинэн эргийэн муна сырыттахпына түбэһэ түһэн атыгар мэҥэстэн аҕалбыт Күүстээх Мииккэ (Желтокоев Дмитрий Федорович), хантан эрэ кэлэн хоммут хоноһолорго сэһэргээбитин өйдүү түһэммин доҕотторбор кэпсиибин:

– Илин Кыргыдайга, Хочуолу диэн күөл үрдүк өтөҕөр Кукуурук диэн ааттаах оҕонньор олорбута үһү. Туох дьиэ кэргэннээҕин билбит суох, сураҕа буор балыксыт эбит.

Кукуурук оҕонньор туулаан, ардьалаан ылбыт балыгын күн уотугар сибиэҕэ хатаран баран кыһын сииригэр улахан огдон оҥорон, онно мунньар эбит. Күһүн Сэмэнэп таҥара саҕанааҕы хаар хаһыҥнар түһүтэлээн, түүн лаппа хараҥарар буолбут кэмигэр, биир күн Күүстээх Мииккэ Алаас өтөҕүнээҕи кыстык балаҕаныгар сиртэн кэлэн аһыы олордоҕуна Кукуурук тиийэн кэлбит. Мииккэ ойоҕо Балбаара, кыыһа Хоорбох Ылдьаана балаҕаннарыгар бааллара үһү. Кукуурук аһыы олорон кэлбит соругун, сонунун кэпсээбит. Оҕонньор тардыалатан, тылын иннин-кэннин уһатан саҥарар үгэстээҕэ.

– Эһэ буулаан сордоото… Огдонноох хохтубун түүн аайы кэлэн сиэн ыраатыннарда… мэлитииһи… Бултаһыах иһин саа-тайма суох. Ити күтүрү киһи хайдах гынан дьүгэлитиэй… Доҕоор, туох дии саныыгын?.. – диэбит.

– Тыатааҕыгын бултатаары кэллиҥ дуо? – Мииккэ үгүһү-элбэҕи ыйыталаһан ыаспайдаһа барбака судургутук ыйыппыт.

– Һээ доҕоор… – диэбит Кукуурук, – балаҕаным иһигэр сыттахпына-аа, түүн кэлэн хохтубун сиир айаҕын тыаһа уотунан умайар…

– Хайдах киһиттэн куттаммат кыылый доҕор ол, иччилээх балаҕан таһыгар кэлэн көҥүл айбардыыр, – Мииккэ дьиктиргээбит.

– Хор оннук. Хата куттаныах эрэ быһыыта биллибэт. Үнүр туубун көрө күөлбэр киирэн истэхпинэ, арай, ити курдук табалар сүүрэн аастылар. Кэннибин хайыһан көрбүтүм – атын киһи сүүрэн мөөһүчүктэнэр… Ити бэйэлээх мөдөөн, нэс сүүрүүтүнэн тугу ситээри дии санаатым ээ. Хаалбыйа баһан, хаалбыйа баһан, туора охсон, туора охсон сүүрүүм да бөҕөтө. Табалары сырсар эһэни куттаары тымтайым түгэҕин тобур-ибир тоҥсуйа сатаатым да – туһа суох, хата кыһаллыах эрэ быһыыта биллибэт. Ол эрэн бу обургуҥ күскэриҥниирин көрүмэ, нөҥүө күнүгэр дьээбэрэн, сонурҕаан тыа кэтэҕэр, маарга киирэн көрбүтүм – ии-тиннэ кыһыл тыа, маан-на кыһыл тыа.

– Оок-сиэ, ол хайаларын табаларын кыайбыта буолуой? – диэн Балбаара ыйыппыт.

– Ии, туох билиэй, табалаах эрэ элбэх ини, – диэбит Кукуурук.

– Дьэ, кырдьык да сатамматах кыыл буулаабыт дии: дьон табатын тутар, киһи балыгын «ыйытыга суох» сиир… – Күүстээх Мииккэ олоро түһэн толкуйдаммыт. – Чэ, көр диэбитиҥ кэннэ онтон баран көрүөххэ, туох хайдах кыыл эбит, – диэбит уонна бэл сайын өҥүрүк куйааска устубат, түүтэ бүппүт, сарыы арбаҕаһын кэтэн, сатанахха иилэ бырахпыт ситии курун ылан ортотунан бобо тардынан кэбиспит.

Кыылы бултаһа баран эрэр киһитэ туох да сэбэ-сэбиргэлэ суоҕун көрөн Кукуурук:

– Хайа доҕор, сааҥ-саадаҕыҥ мэлис дуу? – диэн ыйыппыт.

– Чэ, бээ, көннөрү «көрө» барар дьон туохпут саатай, – диэбит Мииккэ.

– Көрө даа?.. – Кукуурук тутур-татыр кэтэҕин эрэ тарбаммыт.

Алаас өтөҕүттэн хоҥноллоругар күһүҥҥү кылгас күн хайыы-сах арҕаа саҕах кэтэҕэр киирэн, халлаан хараҥаран, борук-сорук буолан барыгылдьыйан барбыт. Мииккэ, Кукуурук өтөҕөр кэлэн баран көрбүтэ – оҕонньор буор балаҕанын таһа түөрэтэ бүтүннүү балык тобоҕо, хатырыга-итиригэ; тиргэлээн ылбыт куһун очоҕоһо-ичэҕэһэ онно-манна мээнэ быраҕыллыбыта сытыйан, сахсырҕа саахтаан, үөн ыһан атын сыт-сымар эбит. Мииккэ иһигэр «эһэ бу айылаах сыкка-сымарга саантаан баран устунан аһы булан арахпакка аарыгыран эрдэҕэ» дии санаабыт.

Балыктаах огдон киһини киининэн үрдүктээх титирик араҥас үөһэ турара эбитэ үһү. Үлтү тэпсиллэн кырыһа алдьаммыт кумах сиргэ аарыма «киһи» баппаҕайын суола дэлэйэ. Хатырык огдон аҥаар эҥэлэйэ хайа тардыллыбыт эбит, аар тайҕа муҥур тойонун сытыы дэгиэ тыҥырахтарын суола – огдон ойоҕос хатырыгар ойууланан хаалбыттар…

Мииккэ халлаан эбии хараҥарарын кэтэһэ таарыйа Кукуурук балаҕаныгар киирэн «тоҕус сиринэн торутуулаах» дьэс алтан чаанньыктан уу омурдан испит, ол туран көрдөҕүнэ Кукуурук оҕонньор эрэйдээх иһитэ-хомуоһа да бэйэтин курдук «хайдыбыт хамыйах, ойдубут оҥоойук» диэбиккэ дылы эбитэ үһү.

Кукуурук уһун ураҕаһы кытта хаппыт куопчахаан кыбынан кэлбитин көрөн:

– Хайа, бу туоххунуй оҕонньоор? – диэн Мииккэ ыйыппыт.

– Ураҕас төбөтүгэр туос эрийэн уматан баран сып гыннарыллыа, – диэбит.

Сээркээн сэһэн кырдьаҕастар эһэ түүтүгэр кыым хатанна да, буорахха уоту даҕайбыт кэриэтэ, күлүбүрүү түһэрэ үһү, эһэ уоттан туохтааҕар да ордук өлөрдүү куттанар диэн кэпсииллэрэ. Кукуурук ону санаан, онуоха эбии Мииккэтэ саата таймата суоҕун иһин «саатар маннык гынан, куттаан көрүөхпүт» диэн ол курдук оҥостубут.

Күүстээх Мииккэ бэрт холку, эйэҕэс майгылаах киһи, Кукуурук ити быһыытын сүөргүлээбэтэх, хата:

– Дьэ, оҕонньор, кытаатаар, кэллэр эрэ, үөһэ ыттыбытын кэннэ, сымнаҕас сиригэр эмэһэтигэр даҕайаар, аллараттан үөһэ күлүбүрүү умайан тахсарыгар ол ордук сөп буолуо, – диэбит уонна улаханы кыайыах-хотуох айылаах, хаппыт куопчахаанын кыбынан, тарбыйах ыстаанын кэннэ холбойон турар Кукуурук оҕонньору көрөн күлэн мүчүҥнээбит.

Сотору халыҥ былыттаах күһүҥҥү халлаан хараҥаран, харыйа тыа иһигэр им балай, ытыс таһынар ыас хараҥа саба халыйа охсубут, дьоҕойон арҕаа саҕах диэки, былыт быыһынан, быһах биитин хото аалбыкка дылы им оҕото көстөрө үһү. Кукуурук ураҕастаах туоһун, кыатын уурунан, хататтаах чокуурун тутан, саадьаҕай ынах тириитэ бүрүөһүннээх балаҕанын халҕанын тэлэччи аһан, аанын ис чанчыгар эһэтэ кэлэрин күүтэн чөкөллөн олорбут.

Араҥастаах огдон балаҕан ааныттан уонча хардыы эрэ тэйиччитэ эбитэ үһү. Огдон аттыгар саастара төһөтө биллибэт, баараҕадыйбыт, аарыма үс чаллах тиит биир сиртэн өрө үүнэн тахсан хойуу туораахтаах модьу лабааларын аллара намылытан тураллара эбитэ.

Кукуурук саас тыаттан кэрдэн киллэрэн, үрүҥ субатын хастаан үөрэ оҥостон булкуйан сиэбит титириктэрэ онно-манна күөдэл-таһаа ыһылла сыталларыттан Мииккэ тутарыгар-хабарыгар сөптөөх биир куолбаны ылан, тииттэр төрдүлэригэр түүҥҥү ыар «ыалдьыты» кэтэһэн саһан олорбут. Син уһуннук кэтэспиттэр…

Арай, Мииккэ истибитэ, бэйэтин бөдөҥөр холооно суох чэпчэкитик үктэнэн, ыҥырыга суох түүҥҥү ыалдьыт араҥастаах балыгар кэлбит. Уһун сайыны быһа таптаабытынан аҥаардастыы айбардаан аһыы үөрэммит «кырдьаҕас» тыас-уус иһиллэнэн улаханнык сибиэркэммэтэх, икки кэлин атахтарыгар тураат, огдонноох хохтуну харса суох мэҥиэстибитинэн барбыт. Эһэ саҥардыы уутугар-хаарыгар киирэн, көхсө күрдүргүү тыаһаан, тулатыгар баары барытын таһыччы умнан, аһаан-сиэн абынньахтатан эрдэҕинэ, тииттэр кэннилэриттэн сэмээр быган көрөн олорбут Мииккэ (хараҥаҕа хараҕа үөрэнэн уонна им сырдыгар борогулдьутан киһи сэрэҕин сүтэрбит эһэни көрөн олорбута үһү) ынах этэрбэстэрдээх атахтарынан хаппыт мутуктары хачыгыраччы үктээн тахсан кэлбит… Тыа кыыла, сэргэх муҥутаан, чолос гына түспүт, чаллах тииттэр төрдүлэригэр барыаран турар киһини маҥнай утаа кыҥнаҥныы-кыҥнаҥныы одууласпыт, онтон туох да харса суох, соруктаах аҕайдык, араҥас үөһэттэн киһиэхэ супту ыстаммыт… Мииккэ тииттэр кэннилэригэр ойбут, эһэ киһини сырсан эргийэ көтөөт, субу былтас гынаатын куолбанан баска охсон саайбыт. Сүүнэ улахан эһэ хааһаҕы бырахпыт курдук сууллан күр гына түспүт. Килэриспит баппаҕайдарын аҕыйахта титир-татыр илигирэтээт тэйтэс гынан хаалбыт…

Саха киһитэ, былыр, тыатааҕыны сэрэппэккэ эрэ саба түһэн өлөрөрүн-өһөрөрүн улаханнык аньыыргыыра, ол сиэри тутуһан Күүстээх Мииккэ баарын биллэрэн, көстөн эрэ баран биирдэ бултаспыт. Эһэни уоран, өмүтүннэрэн өлөрбүт булчуту бэйэтин хайа эмит атын эһэ уолутан, соһуччу саба түһэн тардара эбитэ үһү.

Мииккэ куолбатынан анньыалаан ойуурдааҕыта чахчы өлбүтүн билбит, онтон Кукууруга суоҕун өйдөөн:

– Кукууроок… Кукууроок, ханна бааргыный, кэлиий?!. – диэбит.

Харда саҥа суоҕун иһин Мииккэ тутан турбут куолбатын булдун аттыгар, хаппыт буорга талыгыр гына быраҕан баран тымтык уматан балаҕаҥҥа киирэн көрбүтэ – оҕонньорун ураҕастаах туоһа, кыата, хатата, чокуура аан чанчыгар ити курдук сыталлар эбит. Мииккэ балаҕан иһин эргиччи көрөн иһэн харахтара – Кукуурук, хас да сиринэн самыы ууруу абырахтаах, ынах этэрбэстэрин дуома адарай орон анныттан быга сыталларыгар иҥнибит. Мииккэ сонньуйан күлбүт:

– Кукууроок, итиннэ тугу гына сытаҕын, таҕыс, – диэбит.

– Бээ-бээ, туоспун уматаары хатаппын күүскэ охсон чокуурбун төлө туппутум бу диэки төкүнүйэргэ дылы гыммыта… – диэн саҥалаах эбит. Оҕонньор оронун анныттан, бөх-сыыс быыһыттан сарбыллыбатаҕа ырааппыт баттаҕа арбайан тахсан кэлбит. – Сатананы булбатым ээ… – дии-дии иэйдэҕим буолан уҥуох сула, кырыылаах сыҥааҕа эйэҥэлээбит, ордон хаалбыт соҕотох илин тииһэ чороҥолообут.

– Аан чанчыгар сытар дии, чокууруҥ… Хата оҕонньор оһоххун отун, сотору сырдаатаҕына булпутун астыахпыт.

Кукуурук киһитин күүһүн-уоҕун сөрү диэн сөҕөн, бэри диэн бэркиһээн, тыа кыылын аарыматын бултаабыттара дөбөҥүттэн үөрэн-көтөн, ыаҕаһын ылан, күөлүгэр киирэн уу баһа охсон тахсан сүүрбүт-көппүт, кэлбит-барбыт…

Халлаан лаппа сырдаабытын кэннэ кыылларын сүлэн, астаан кэбиспиттэр. Сүрдээх улахан, кугас түүлээх, күүһүн-уоҕун үгэнигэр сылдьар эһэ эбитэ үһү…

– Мииккэ күүстээх да эбит… – мэктиэтигэр сыҥааҕа «түһүөр» диэри болҕойон истэн олорбут Таалай сөҕөн саҥа аллайар.

– Эчи куттаммата да бэрт эбит дии.

– Һы…

– Оннук…

– Дэлэҕэ Күүстээх Мииккэ диэхтэрэ дуо, – Мытыйыс Маарыйата иннигэр кыра чэкэчэххэ чэкэллэн олорор Намыынаба Аана уһун суһуоҕа ыһыллыбытын, куйаха кырабыайкатынан дэлби көннөрөн, ньылҕаарыччы тараан баран, хат, түөрт үөс гына өрөн кэбиһэр.

– Ити кырдьык оннук өлөрбүт дуо, Мииккэ тыатааҕыны? – Ыстапаан этэрбэһин хоҥоруутун сиигэ быһа баран ырдьайбытын сөмүйэтинэн хаһа-хаһа ыйытар.

– Кырдьык-кырдьык, Миитэрэйтэн бэйэтиттэн истибитим уонна дьон да уос номоҕо оҥостон итинник кэпсииллэрэ.

– Тоҕо хаһаҕыный ити, өссө эбии кэҥэтиэҥ дии, сиигэ олох бара илигинэ, эрдэ-сылла ийэҕэр биэрэн абырахтат, – Морууса Ыстапааны сэмэлиир.

Үчэһэлээх соболорун эргитэн биэрэ-биэрэ эбэм Маарыйа:

– Кырдьык тоҕойдорум, Күүстээх Мииккэ ойуурдааҕыны аҥаардас куолбанан бултаан турардаах, – диир.

Оҕолор бары да мин кэпсээбиппин өйдөрүгэр хат-хат оҥорон көрөллөр быһыылаах, кыра кэмҥэ саҥа-иҥэ суох, арай үөлүллүбүт собо буһан сырдьыгыныыра-сардьыгыныыра, култайбыт дьэс алтан чаанньык оргуйан хаппаҕа лабыгырыыра, хаппыт мас умайан пыс-пас тыаһыыра эрэ иһиллэр…

– Өссө Күүстээх Мииккэ туһунан тугу билэҕиний? – Ааната миигиттэн ыйытар.

– Өссө кэпсээриий!.. – ыксабар, сыҥаһа ороҥҥо кэккэлэһэ олорбут Баһыычаан харыбыттан тардыалыыр.

Аны Мытыйыс Маарыйата:

– Туох эмит үһүйээни өссө билэҕин дуо, кэпсээ эрэ, – диир.

– Кэпсээ эрэ…

– Чэйиий… – оҕолор омуннуран ылаллар.

Мин Миитэрэй Дьолтокуойап кэпсээннэриттэн өссө биир, олус дьикти түбэлтэни кэпсээбитинэн барабын:

– Күһүөрү сайын, Үһүс Ыспааһап таҥара күнэ ааспытын кэннэ, Күүстээх Мииккэ Чыычаах Арыылааҕа диэн ортотугар оттонор мас арыылаах дьоһуннаах күөл арҕаа баһыгар баар бурдук бааһынатыгар кыыһын Хоорбох Ылдьаананы кытта бурдук быһа сылдьыбыттар. Ылдьаана оччолорго уончатын ааспыт саҥа чороччу улаатан эрэр кыыс эбит.

Сонуоктарын тыа өттүгэр, сиргэ-буорга хаптайан, сүтэн-симэлийэн саһа сатаабыкка дылы былыргы үйэтээҕи эргэ ампаар баара үһү. Аны бу ампаар «Чыычаах Арыылааҕын ампаара дуо?!.» дэппит, сурахха-садьыкка киирбит дэриэтинньик буулаабыт ампаара эбит. Ким даҕаны бу ампаарга хоммото, бэл күнүс иһигэр киирэн ааспаттара үһү.

Чыычаах Арыылааҕын «абааһылаах» ампаара төһө да хайа сахтааҕыта тутулуннар син сэнэх, сайыҥҥы өттүгэр киһи ардахтан, самыыртан саһан хорҕойуох, хонуох ампаара эбит. Мииккэ – ураты оҥоһуулаах, айылгылаах киһи буолан «тугу кэпсииллэр, ама кырдьык илэ сылдьар дэриэтинньик баара буолуо дуо» диэн, билиэх-көрүөх санаата батарбакка, биир түүн ампаарга хонорго санаммыт.

Балаҕан ыйын саҥатынааҕы хас күн аайы кылгаатар-кылгаан иһэр күһүҥҥү күн арҕаа саҕах кэтэҕэр кытара кыыһан киирэн эрдэҕинэ Мииккэ кыыһын Хоорбох Ылдьаананы:

– Чэ тоом, эн дьиэҕэр бар, бүгүн сөптөөҕүн үлэлээтибит, мин манна хонуом, үрдүттэн сылдьыам, сарсын эрдэттэн туруннахпытына бүтэрэр инибит, – диэбит. Мииккэ «баҕар кырдьык «сээкэй» баар буоллаҕына кыыһым куттаныаҕа» дии санаабыт. Хоорбох Ылдьаана аҕатын «тоҕо хааллыҥ?» диэн үгүһү-элбэҕи ыйыталаһан ыаһыйалаһа барбакка олорор өтөхтөрүгэр, Алааска тэп гынан хаалбыт.

Мииккэ сарсыарда сүгэн аҕалбыт, хатыйыы күрүө тоһоҕотугар иилэ ыйаабыт, сыалыһар тириитэ утакааннаах ыһыгын ылан, тыа саҕатыгар, күн уотугар быһа сиэтэн тураҕастыйа кэриэрэн турар «ааттаах-суоллаах» ампаарыгар барбыт… Ампаар атыгыраабыт мастаах аана тэлэччи аһыллан кыҥнайан турара үһү. Түннүк-үөлэс мэлигир, бүтэй ампаара эбит. Искэ киирэн көрбүтэ, киһи хараҕа хатаныах, иҥниэх туох да мала-сала суоҕа: иҥнэри барбыт адарай орон, хайдыбыт чабычах, мас кытыйа элээмэтэ эҥин онно-манна төкүнүһэн, сорохторо күөх түүнүгүнэн бүрүллэн ыһыллан-тоҕуллан сыталлара эбитэ.

Мииккэ күөлүгэр киирэн солуурчаҕар уу баһан таһааран, ампаарын таһыгар кулуһуҥҥа чэй өрүнэн наҕылыччы аһаабыт, онуоха диэри күһүҥҥү үүт бараан түүн күөртүү күөйэ көтөн кэлэн лаппа хараҥарбыт, улаҕата-киэлитэ биллибэт, уйаара-кэйээрэ көстүбэт киэҥ нэлэмэн халлыбыт халлааҥҥа кэмэ суох элбэх бачымах сулустар дьирибинэһэн барбыттар, тыа үрдүнэн туолбут ый ыадаста ыйанан бэлтэйэн тахсыбыт.

Мииккэ ампаарга киирэн иҥнэри түспүт адарай орону көннөрөн, тастан үргээн киллэрбит өтөҕүн отун сыттанардыы оронун баһыгар быраҕан, түүтэ соролоон бүппүт таба арбаҕаһын кэппитинэн утуйардыы оҥостон сыппыт. Сытарыгар таска иҥнэйэн аһыллан турар ампаар аанын өрө тардан ылан сабан кэбиспит. Сүгэнэн суоруу атырыа мастаах ампаар аанын быыһынан ыйдаҥа сырдыга көстөрө үһү.

Киһи киһитэ өтөн, күнүскү сылаата таайан, уута кэлэн нухарыйан барбыт… Ол курдук сыта түһэн баран биир кэмҥэ таска тахсан чэпчэтиммит. Ый уота «барбатах балык миинин курдук» өлбөөдүйэ өлүктүйбүт сырдыгар, бурдук бааһынатын кыйа барар, тиит тыа тумустаан киирэн бүппүт үрдүк кырдалыгар былыргы үйэтээҕи дьон чардаат уҥуохтарын кириэстэрэ күөрэ-лаҥкы, иҥнэл-таҥнал түһэн барыаран тураллара көстөрө үһү… Уу чуумпута… Арай ханна эрэ хараҥа тыа иһигэр модьугу булдун үргүтэн «һуу-һуу-һуу…» эрэ диирэ иһиллэрэ. Мииккэ дьааһыйан, сыҥааҕырдан ылбыт, «дьону куттаары дэриэтинньик булбут ампаара дииллэрэ буолуо, туох абааһыта кэлэн ама симилиннэҕэй» дии санаабыт уонна төттөрү киирэн аанын саптан, бэрт минньигэстик утуйан хаалбыт…

…Төһө уһуннук утуйбутун билбэтэх… түүн ортото ааһыыта бадахтаах, ампаарын арҕаа муннугун таска быган турар чарапчытыгар, тыһы модьугу түһэн хатан аҕайдык «күлэн» саһыгыраабыт. Мииккэ модьугу саҥатыттан уһуктан, устунан тоҕо эрэ уута көппүт, «үөдэн көтөрө хаарыан уубун аймаатаҕын» диэн кыһыйа санаабыт. Өр-өтөр буолбатах, тыһы модьугу туохтан эрэ соһуйбут, үргүбүт курдук олорбут маһыттан, хачыгыр гына күүскэ тэбинээт, көтөн күпсүс гыммыт. Ону даҕаспытынан эмискэ, тыа саҕатыгар сылбахтана сууллубут хаппыт үөттэри бачыгыраччы үктээн, өтөх кырсын чиҥ-чиҥник лиһиргэтэн, хараҥа тыа диэкиттэн «атын бэйэлээх» ампаары көрдө-көрбүтүнэн илэ бааччы иһэр тыаһа иһиллибит… Мииккэ сибиэркэнэн чөрбөйөн сытан «баҕар бүтэй аанын аһан кэбиһэннэр сылгы киирэн хаалбыта сылдьара буолаарай» дии санаабыт. Тыас кэлэн ампаартан уонча хаамыылаах сиргэ, тыа диэки үүнэн турар куура хаппыт куруҥахтар аттыларыгар, иһиллэнэр курдук, тохтоон тура түспүт, онтон били лиһиргэйдэнэрэ уурайан өтөх чыыбаайытын сэмээр «сып-сып-сып» сырдырҕата тыаһатан өссө бэттэх кэлбит… «Биллибэт күтүр», ампаар муннугар өнөрдөөн үүнэн уктарын уйбакка аллара хоҥкуйан түспүт кытара буспут астаах хойуу хаптаҕаһы харса суох хаһыйан, эркиҥҥэ сыста түспүт… Онтон сэмээр ампаары эргийэ баран, муннук чарапчытын ааһан ааҥҥа кэлбит. Ый тунаархай сырдыгар аан быыһынан туох эрэ барыгылдьыйарга, сүгүллэҥнииргэ дылы гыммыт… Дьэ эбэтээ, доҕоор!.. Атыгыраабыт мастардаах ампаар аанын быыһынан хатааһын Чолбонун курдук сытыы уоттаах харахтар ороҥҥо сытар киһини уун-утары супту одуулаабыттар… Ону кытта туох да сүрдээх ынырык куһаҕан дьаар сыта муннугар саба биэрбит… Мииккэ: «Бачча тухары араас сытыйбыт, ымыйбыт сыты муннум элбэҕи биллэ ини да, ол курдук ынырык ыар сыты өйдөөбөппүн…» – диэн чахчы саллан кэпсиирэ…

Эмискэ ампаар аана бэрт эрчимнээхтик тэлэллэн аһылла түһээтин кытта дьүүлэ-дьаабыта биллибэт илэ дэриэтинньик Мииккэ үрдүгэр саба түспүт… Кытаахтаһыы киэнэ кытаанаҕа, тутуһуу киэнэ ынырыга буолбут… Дэриэтинньик киһини бобо кууһан ылан, адарай орон быта курдук бытарыс гынан ыһылла түһүөр диэри, эпсэри бырахпыт. Мииккэ дэриэтинньиги иҥиир-ситии күүстээх илиилэринэн ытарчалыы ылбытын ыһыктыбатах, сууллан түһэн булумахтаһыы буолбут, онтон үлтү тунайдаспытынан туран кэлэн, ампаар иһин холорук түөрэ сүргэйбитин курдук үлтү тэпсибиттэр. Ынчыктаһыы, ыҥыраныы ынырыга үһү… Биир түгэҥҥэ Мииккэ дэриэтинньиги «икки агдатыттан» бобо кууһан ылан туох баар күүһүнэн ампаар эркинигэр сыбыы анньыбыт, онуоха эркин үс маһа, киһи сөҕүмэр күүһүн тулуйбакка, моойторук муннуктарын олуктара ойо ыстанан таска тахсан ырдьас гына түспүттэр… Ити түгэни даҕыспытынан Мииккэ дэриэтинньиги, дөлүһүөн хатыытын курдук иэмэ-дьаама суох илбиргэстэммит баттаҕын дуомуттан бобо сабардаан ылаат, умса садьыйбыт, бэрт куһаҕан тыас тыаһаатын кытта дэриэтинньик сүр эрчимнээхтик хаппыт буортан тэбинэн таска ыстаммыт, ойбутун омунугар баһынан ампаар аанын үөһээ холуодатын ортотунан булгу көтөн ааспыта, ойоҕос холуодаларга кыбылла эргийэн ыйанан хаалбыттар…

Мииккэ ытыстыар диэри ытарчалыы туппут тарбахтарын быыһыгар, ыдьыгырас хатыылаах дэриэтинньигин инчэҕэй баттаҕын сүүмэҕин кытта хастыы тардыллыбыт куйахатын сороҕото хаалбыта үһү. Бэрт куһаҕан дьаардаах дэриэтинньик сэмнэҕиттэн сиргэнэн, куйахалаах баттах дуомун сиргэ илгибитэ ньылк гына түспүт.

Күүстээх Мииккэ ити айылаах тутуһуу кэнниттэн уута букатын көтөн, күн тахсыар диэри көрбүт хараҕын симпэтэх. Лаппа сырдаабытыгар дэриэтинньигин сэмнэҕин көрдөөбүт да булбатах, арай «улуу күтүрү» кытта тутуспут туоһута – икки ытыстара, симэхсин хатыыта дьөлүтэ киирбитин курдук, аһыйан бэрт уһуннук оһон биэрбэккэ ыалдьа сылдьыбыттара үһү. Мииккэ ампаарын эркинин искэ үтэн, тостубут холуоданы оннугар самыы тутан кэбиспит. Сарсыарда эрдэ кыыһа Хоорбох Ылдьаана кэлбитигэр туох да буолбатаҕын курдук көрсүбүт.

Урут илэ сылдьар дэриэтинньиктээх ампаар бу түгэнтэн ылата дэриэтинньигэ ууга тааһы бырахпыттыы сүппүт. Уот кыһыл таҥастаах дьахтар илэ «дьаарбайарын» көрбөт буолбуттар.

Кэлин сылгыһыт уолаттар Чыычаах Арыылааҕар сылгы көрдүү сылдьан, эдэр дьон санаалара батарбакка, ампаар иһигэр киирэн тахсаллара үһү. Онно көрдөхтөрүнэ, чахчы аан үөһээ холуодата ортотунан тостон баран самыы тутуллубутун уонна ампаар аҥаар эркинин мастара, төһө да оннуларыгар анньыллыбыттарын иһин, тутуһар олуктара ойдон хаалан таска быган тахсыбыттарын бэркэ дьиктиргииллэрэ эбитэ…

…Кэпсэтэрбитигэр кыраһыын лаампатын умаппатах буоламмыт балаҕаммыт иһэ лаппа хараҥарда, арай сирэй оһох уота симиктик сырдатарыгар, оҕолор илэ дэриэтинньик туһунан кэпсээни куттара кумуйуор диэри салла истэннэр харахтарын сыыһа онно-манна чоҕулуҥнуур…

Урукку дьыллар уорҕалара, кэлэн ааспыт сыллар кэтэхтэрэ бэйэлэрэ эрэ билэн эрдэхтэрэ, туох-туох дьиктилэр, дьиибэлэр буолуталаан ааспыттарын. Айылҕаҕа эҥин араас эгэлгэ, киһи үөйбэтэҕэ-ахтыбатаҕа туох суоҕа баарай… Дьикти…

– Дьолтокуойабы эн бэйэтин көрдөҕүҥ дии? – Ааната ыйытар. Ыстапаан бэрт куттаммыт сирэйдээх-харахтаах Аанатаҕа ойоҕолуу олорон сыстыаҕынан-сыстыбыт.

– Көрөн… Оттон кини кэпсээбитин эт кулгаахпынан бэйэм истибиппин эһиэхэ кэпсээтим дии.

– Күүстээх Мииккэ уҥуоҕунан төһө улаханый?

– Дьоҕус уҥуохтаах, наһаа улахана суох.

– Оччо айылаах күүстээх киһи куппут-симпит курдук быһыылаах-таһаалаах буолуо, хайаан да? – Маарпа санаатыгар буолан, биир сири тобулу одуулаан мэндээриччи көрөн олорон ыйытар.

– Дьэ билбэтим, мэлдьи, бэл сайыннары, түүтэ бүппүт, нэк буолбут таба арбаҕаһын кэппитинэн сылдьааччы. Сылбырҕа, ньымса да таҥастаннаҕына мин көрдөхпүнэ киһи-киһи курдук, оннук айылаах олоҥхоҕо кэпсэнэр бухатыырдыы быһыта баттыалаабыкка дылы быыппастыбыт быччыҥа суоҕа, ол эрэн барыта иҥиир-ситии киһи диэччилэр.

Күүстээх Мииккэ туһунан кэпсээннэрбин «өрө-таҥнары» ырытыһа түһэн баран балаҕаммытыттан тахсан дьиэ-дьиэбитигэр тарҕастыбыт. Дэриэтинньик туһунан кэпсээни истэн куттаммыт кыра уолаттар балаҕан ойоҕоһугар, арахсыспакка биир сиргэ туран ииктээн чырылатар тыастара иһиллэр, «күүт, күүт, күүтүүй…» дэсиһэллэр. Хараҥаҕа күөл диэки буҕарҕаналар киһи ынчыктаан эрэрин кудук «ыҥыргыыллар», ону сэргэ түүҥҥүнү харахтаммыт аҥала аҥырдар, бэйэ-бэйэлэрин ыҥырсан, онно-манна «ааҥх-ааҥх» саҥарсаллар. Көрдүгэттэр туһаайыыларынан тыйаах кус тардыргыыр, ол быыһыгар көҕөн көтөр атын аҕайдык кээҕинээн мээтиргиир…