Текст книги "Ийэм кэпсиир… (2 чааһа)"

– Һы-һы… бэркэ бултуур киһи эбит, ороскуота, ночоото суох, – Огдооччуйа сэҥээрэр.

– Эһиги дьоҥҥут тугу гына сырыттахтарына тиийдигит? – мин Быралгыттан ыйытабын.

– Кыылларын астаан бүтэрэн баран, биэлэрин сүлэн бүтэрэн эрдэхтэринэ биирдэ тиийбиппит. Биһиги да баран улахан туһабыт суох.

– Биэҕит эмис дуу?

– Эмис… Миэстэтигэр чөкөлөөн кэбистибит, сарсын Апанаас Сөдүөттээҕи кытта Айдаҥҥа илдьиэҕэ.

– Суор-тураах сиэбэт дуо? – Килэки ыйытар.

– Лабаанан сабыта быраҕаттаан баран «үчэһэ» оҥорон анньыталаатыбыт, сэрэх муҥутаан тыытыахтара суоҕа, – Дьыксаах кэм да сүнньүөҕү ылан эргичиҥнэтэн көрө олорор. – Бу сүнньүөҕү уулларан хат кутуохха сөп буо.

– Куппакка. Быралгы ити кэпсээтэ буолбат дуо, биир буулдьанан отут тииҥи өлөрөллөр үһү диэн, – Кыра Баһылай Апанааһыгар хоруйдуур.

– Отут үс диэриий, – Килэки көннөрөн биэрэр.

– Отут үс да буоллун ээ.

– Хата маны бэйэм куттаммын сүнньүөх гыныам, мантыҥ бэйи «байанайдаах» буулдьа, – Дьыксаах сиһилии чинчиллибит сүнньүөҕү ыстаанын сиэбигэр уктан кэбиһэр.

– Биэбин аһына санаатым, күһүҥҥэ, эт тоҥуор тиийбэккэ эһэҕэ тартардаҕа. Кулуна үчүгэйкээн баҕайы, ийэтин курдук кыытта маҥан өҥнөөх тыһы барахсан эбит. Кистээн бөҕө дьырылата сылдьаахтыыр.

– Кыылы өлөрөн астыы сырыттахпытына Сиэллээх Уола дьону билэн үөрүн кытта тыаттан үөскэ кииртэрэ, тэйиччи этилэр. Кулун барахсан онтон быстан ийэтигэр тойтоһуйан кэлээхтээбитэ.

– Муҥнааҕы…

– Барахсан тыһы эбит дии, хата сылгы төрдө буолуоҕа, – Настааччыйа кулунчугу аһынар.

Эбэм кэпсэтиини истэн олорон:

– Биэ төһөтүн да иһин суор-тураах аһылыга буолбатах, туһаҕа тахсар буо. Былыр кырдьаҕастар «дьоллоох сүөһү киһи сииригэр тиийэр, дьоло суох сүөһү үөн-көйүүр аһылыга буолар» диэччилэр, – диир.

– Кыылгыт очоҕоһун сыалаабыккыт дуо? – Настааччыйа ыйытар.

– Сыалаан… ыллыгыт ини? – Кыра Баһылай ийэтин диэки ыйыппыттыы көрөр.

– Ылан, ылан… эти кытары уҥучахха ууруллубута, сарсын уулларыллыа.

Дьэ бу курдук дьоммут – Кыра Баһылайдаах улахан булду бултаабыт, от үлэтин үгэнинээҕи сайыҥҥы биир түүн, ыалларбытынаан өссө да уһуннук ону-маны баллыгыраһан, өргө диэри олордубут…

…Сарсыарда хойут ороммутун булбуппут диэн ордук утуйа сыппатыбыт, турар кэммитигэр турдубут. Бөтүүктэр хаһыылара ырааппыт. Эбэм аах ынахтарын ыан хотонноруттан киирбиттэр. Сарсыардааҥҥы чэйдэрин бэлэмнээн баран биирдэ миигин уһугуннарбыттар. Таска сүүрэн тахсан хомуостаах ууну омурдан суунаат тута сэргэхсийэ түстүм. Халлаан бөлүүн харааннаан былытырбытын мэлдьэһэн кэбиспит. Сайыҥҥы чэмэлкэй күн күөх халлаан илин эҥээриттэн чэмэличчи тыгар, соҕурууттан лаппа биллэр, киһи этин-сиинин сайа охсор тыалламмыт. «Охсооччуларга үтүө күн үүммүт, мунньууга да тыал мантан ордук күүһүрбэтэҕинэ бэрт эбит» дии санаан аһардым. «Бөлүүн былыта халыҥа лүҥкүрэн түһэн сүрдээх этэ, хайа ыккардыгар суйдуу охсубутай» диэн эмиэ да дьиктиргиибин. Хоту диэки сыыйа тардыы ыдьыгырас итир былыттар, «аны атын сири-дойдуну көрө уһуннубут…» диэбиттии, саҕах кэтэҕэр саһан, сайыспыттыы, сэмээр симэлийэн эрэллэрэ көстөр… Дьыксаах Апанаас, оол курдук, үөскэ уу баһар далаһа ыксатынааҕы көрдүгэҥҥэ атын уулатан баран көнтөһүттэн сиэтэн тахсан эрэр. Оҕустарбыт Ньалтааскылаах Ураанньы хордоҕойго мэччийэ сылдьаллар «ити тоҕо үөскэ киирбэттэр, хордоҕой ордук астааҕар, тыыппалааҕар дылы, дьэ эмиэ да сүөһүлэр дии» диэн арааһы саныыбын. Төһө да кылгастык утуйдарбын, оҕо киһи сиэринэн кытаанахтык, сурда суох баран, этим-сииним чэбдигирэн уһуктан, букатын сэргэхсийэн, мэктиэтигэр харса суох сүүрүөх-көтүөх санаа киирэр. Сарсыардааҥҥы сөп-сөрүүн дьэҥкир салгыны түөһүм муҥунан толору ыймахтыыбын. Сып-сырдык күн сардаҥатыттан харахтарым саатан, ытыспын чарапчы оҥостон күөлү одуулаһабын. Нэлэһийбит киэҥ эбэ ийэ уута тыалга бигэтэн эрэһэ долгуннарынан сэмээр эймэһийэ, чаҕылыйа оонньуур…

Күрээтинньик иһигэр туора сааллыбыт сиэрдийэҕэ олорбут Дьэрэкээн бөтүүк сапсына-сапсына аллара түстэ, аҕыйах түү туллубута тыалга охсуллан тэлээрдэ. Кууруссалар саҥалара хообурҕас. Чабычах иһигэр олорор көтөрдөр тараахтара кытарар.

Кууруссаларбытыгар дьоҕуһун, кыратын иһин Чымырыыт диэн ааттаммыт куурусса баар, ол күрээтинньик иһиттэн тахсан таска сүүрэкэлии сылдьар. Чымырыыт төһө да кыратын иһин сымыыттанньаҥ куурусса. Маҥан бөтүүк көстүбэт, хотон иһигэр быһыылаах. Аан аһаҕас, төттөрү-таары аалыҥнаһаллар. Хотоммут икки халҕаннаах, улахан аан – сүөһү киирэр-тахсар аана, иккис – көтөрдөр күрээтинньиккэ сыбыытаһар ааннара. Ардах түстэҕинэ, күүстээх тыалга-кууска таска кууруссалары көрбөккүн, хотоннорун иһигэр хорҕойоллор.

Улахан аанынан киирэн кууруссалары күрээтинньиккэ үүртэлээн баран кыра халҕаны саптым. Онтон тас аанынан Чымырыыты «куут-куут-куут» диэн ыҥыран хотоҥҥо батыһыннаран киллэрэн тутан ылан баран күрээтинньик иһигэр уган кэбистим…

– Чымырыыт хаарчаҕыттан тахсан Хабырыыллаах кыбыыларын иһигэр сылдьар, – дьиэҕэ киирэн эбэбэр кэпсээтим.

– Маарыйа сибилигин аҕай хаайбыта, эмиэ таҕыстаҕа дии, – эмээхсин собо хатырыктаабыт быһыччатын кытахха куппут сылаас уутугар сууйа туран саҥарар.

Быралгы кэргэнэ:

– Куруук тахсаа-ар, сырыттын, аһаары гыннаҕына киириэҕэ, – диир.

– Ыт туппат дуо? – Апанаас бүлүүһэҕэ куттубут итии чэйин сойутаары уоһун үмүрүтэн үрэн бурулата-бурулата ыйытар, аанньа утуйбакка эбитэ дуу, хараҕын үрүҥэ кытарбыт.

– Бэйэбит ыттарбыт баҕас туппаттар ини. Хата ыалдьыты, хоноһону кытары кэлсибит ыт мэҥиэстиэ, – Настаа Дьыксаах ыйыппытыгар хоруйдуур.

Үөлүллүбүт эмис собону кытары күөрчэх мотуйан, чэрии чэйи астына иһэн баран, былааппын ылан таска тахсыбытым, арай, Чымырыыт куурусса эмиэ күрээтинньигин иһиттэн тахсан тиэргэҥҥэ сүүрэ сылдьар, ото охсуллубут тэлгэһэҕэ аһыыкалаан тобугуратар.

Быралгы кэргэнэ уҥучахтан улахан мас кытахха уган бүгүн сиэхтээх эппитин көтөҕөн аҕалла. Кытаҕын чоҥочох үөһэ ууран баран ыаҕастарын, оргуһуоҕун ылан күөлүгэр уу баһа киирдэ. «Маарыйа тоҕо бачча эрдэ күөһүн этин бэрийдэ, баҕар сууйан, ыраастаан бэлэмнээн кэбиһээри гыммыта буолуо дуо» дии саныы-саныы кэлэн кытах иһин өҥөйөн көрбүтүм, арай мөскөм эти кытары «кыыл» илин баппаҕайа эмиэ баар эбит. Сытыы, уһун тыҥырахтары сэрэнэн тарбахпынан таарыйан көрдүм. «Бэҕэһээ, баччаҕа, бу дэгиэ тыҥырахтар хайа эрэ түҥ тыаҕа, хайа эрэ сир кырсын батары үктээн сырыттахтара» дии санаатахпына, тоҕо эрэ, киһи итэҕэйиэ суоҕун курдук. «Күн бэҕэһээ баччаҕа бу сытыы тыҥырахтар Быралгы кырдьаҕас биэтэ эрэйдээҕи өссө да тута, тарда иликтэрэ ээ; бэҕэһээ бу кэмҥэ тыатааҕы кырдьаҕас мин тыҥырахтарбын, сарсын сарсыарда баччаҕа Мундулуҥда эбэ өтөҕөр олорор Аана кыыс имэрийэ туруо эрэ диэбэтэҕэ буолуо…» дии санаатахпына кырдьык да дьикти иэйии саба кууһар… Тулаайах кулун барахсан соҕотох хаалан баран, ийэтин суохтаан, иҥэрсийэ-иҥэрсийэ ходуһа устун аймана ахан сылдьарын харахпар оҥорон көрөммүн, онно дьүөрэ сүрэх баастаах киһи, хайдах эрэ бэйэм дьылҕабар ханыылыы санаатым, устунан тоҕо эрэ, эмискэ уйадыйан көмүскэлэрим иһэ ууланан кэллилэр… Дьэҥкир таммахтар күн уота быһа сиэн хатырбыт иэдэстэрим устун сүүрэннэр, мас кытах ойуулаах бүүрүгэр санаабар тыастаах баҕайытык топ-топ түстүлэр. Хараҕым уутун тутан тахсыбыт былааппынан кистии-саба, аны ким эмит көрүө диэбиттии, соттон кэбистим…

Дьыксаах Апанаас атын ыҥыырдаан сиэлэр-хаамар ыккардынан айаннатан тиит тэҥкэ тумуһах кэтэҕэр сүттэ.

Улахан Баһылай тымтайдаах соботун сүгэн, бары аргыстаһан Күүлэлээхпитигэр бардыбыт.

Чакылыччы халлыбыт күлүмүрдэс, тырымнас халлааны уруйдуурдуу араас чыычаах саҥата, өссө эбии ордук хойдон, биир кэм күйгүөрэр. Оол курдук, илин тыа үрдүнэн тэлээрэ көтө сылдьар элиэ кистээн дьырылатара иһиллэр.

Эргэ отуубутугар тиийэн иһиппитин-хомуоспутун хааһахха хаалаан, кыраабылларбытын сүгэн, күөлбүт арҕаа өттүнэн тиэтэйэ-саарайа хадьымалы эргийэ хааман көстүбүт. Баһылайдаах охсубут отторо сааҕыначчы куурбут, сүгэн кэлбит иһиппитин күрүө тоһоҕотун анныгар ууран баран, сып-сап муспутунан бардыбыт. Таалай бүгүн киирсибэтэ. Эр дьон оҕустулар, Килэки биһигинниин мунньууга сырытта.

Охсуллубут от күн көрөн үрүт өттө кубарыччы барбыт, эҕэһэни кыраабылынан хастыы тартахха ис өттө күп-күөх эрээри син биир суугуначчы хаппыт буолар. Күлүмэн, бырдах эймэҥнэс, хата сотору-сотору, дөрүн-дөрүн илбийэн ааһар салгыннанан абыраата.

Үгэспитинэн субурҕал субулунна да тута бугуллаан иһэбит. Огдооччуйа наар муннун анныгар киҥинэйэн ыллыы сылдьар үгэстээх, ол истэргэ хайдах эрэ наһаа үчүгэй, киһини үлэҕэ ордук күөртүүр, көҕүтэр курдук.

Ходуһа томторҕонотун тардарбытыгар от анныгар кутуйахтар сырсыакалаһаллар. Килэки ону кыраабылын баһын кэтэҕинэн сэрэнэн охсон бултаһар, сороҕор табан өлөрөр, оччоҕо быһыччатын ылан кутуйах кутуругун быһа баттаат, ыстаанын сиэбиттэн кураанах испиискэ хаатын таһааран угар.

– Таалайдаахха илдьэн бэриллиэ, – диир.

– Кыраабылыҥ баһын сэрэн, алҕас булгу охсон кэбиһээйэҕин, – Настааччыйа сэп алдьаныа диэн сэрэхэдийэр.

Килэки өттүгэр эйэҥэлии сылдьар кыыныгар быһаҕын төбөтүн таба киллэрбэккэ бадьыыстаһа-бадьыыстаһа:

– Ээ, сэрэнэн, сэрбэнэн бөҕө буоллаҕа, тыый доҕор… – диир.

Бу мунньан бүгүйэхтэнэр сирбититтэн күөлбүт уута отой чугас, кутаҕа өнөрдөөн үүммүт бастаммыт өргүөт тыалга бигэтэн долгулдьуйар. Собоһут көтөр эбэтигэр киирэн тугу эрэ бултаһан, сойуо тумустаах көҕүллээх төбөтүн умса туттан тэлээрэ көтөр. Саҥа көппүт тыыраахы оҕолоро чардырҕаһаллар. Ийэ тыыраахылар көмүскэнэри билбэт аҥала оҕолоруттан көҥөнөн убаҕаһынан саахтаан ыһылыннара-ыһылыннара, умсан үрдүнэн хойуостана-хойуостана омуннаахтык айманаллар. Дайбыт кус оҕолоро уу кырсынан тилигирии сырсан тиийэн кута сиэлигэр саһаллар, таппа кулгааҕын быыһыгар тахсан кирийэллэр.

Хадьымалбыт онон-манан оҥолох-чоҥолох хаһырыа уулардаах.

От мунньа сылдьан көрбүппүт, Кыра Баһылай баарыын кэлбит сиринэн төттөрү баран эргэ отууга тиийэрэ чугаһаабыт. Ону көрөн Огдооччуйа:

– Баһылай ити туохха барда? – диэн дьиктиргиир.

– Эйигин кытары бииргэбит дии, хантан билиэхпитий, – Настаа күлэр.

– Хотуура дуу, хотуурун уга дуу тоһунна ини, – Килэки таайа сатыыр. – Уонна туохха барыай.

– Оннук… – оппутун мунньа-мунньа бары харахпытын Баһылайтан араарбаппыт.

Килэки билгэтэ чуолкай эбит, Кыра Баһылай уҥуоргу отууну ааһан, үнүр кэбиһиллибит от күрүөтүгэр ыйаабыт хотуурун ылаат, төттөрү түһүннэ.

– Ол иһин сэрэйбит сэрэх, – Огдооччуйа тарбыйах тириитэ үтүлүгүн устан ытыһын сөрүүкэтэр.

Бэрт үүнүүлээх сааҕыначчы куурбут сөлөгөйдөөх күөх оту харса суох мунньан үллэҥнэттибит. Сотору онно-манна, сорох сиринэн тэллэх баттаһа, бугуллар туран томтоһон бардылар.

Омурҕан буолбутун билбэккэ да хааллыбыт.

Чэйдээри отууга кэлбиппит – Кыра Баһылай тууратынан булгу барбыт «буускабын» тостубут сиринэн самыы тута-тута көрө олорор.

– Хаарыы-ын хотуурум… – диэн хотуурун аһыйар.

– Самыы тута олорума, хаһан сыстан хаалыаҕын, ууран кэбис, – Быралгы хаһалаах соботун өлүн оборон ылан сиэн сэлибирэтэр. – Дарайыы ууска оҥортороор, тууратынан барбыты баҕас киһилээбэт оҕонньор.

– Сөкүлүөпкэлээн оҥорор дуо туураны? – Настаа ыйытар.

– Ээ, үктэнэн дьөлө үүттүү-үүттүү сиикэй тимиринэн суолхайан кэбиһээччи.

– Тостубуту уулларан сыһыарбаттар дуо? – диир Килэки.

– Хотууру оннук гыныллыбат, кытарыар диэри итийдэҕинэ хатарыыта кэһиллэр, – Огдооччуйа уол ыйыппытыгар хоруйдуур. – Аны уйарҕаан тугу да хоппот буолан хаалардаах. Хотуур биир үксүн хоторо, хоппото аҥаардас хатарыытыттан тутулуктаах.

– Оннук, – Настааччыйа сөбүлэһэ охсор.

– Дьэ, Быралгы, билигин баҕас мөлтөх хотуурдаах мин муҥнааҕы таһы-быһа быраҕар буоллаҕыҥ, – Кыра Баһылай хаадьылыыр.

– Наһаа хаалбатах оҕо инигин…

– Ити баар дии, хаалларар эбит, ол эрэн наһаа эрэ буолбатах…

Отууга олорооччулар бары күлсэбит.

– Ити «суор тумса» төһө хоторуй? – аны мин билиэх-көрүөх санаам батарбакка ыйытабын. Быралгылаах Хабырыыл «суор тумса» дэнэр, уһук өттүгэр биллэ синньээн тиийэн баран, бүк туппукка дылы токуруйар төбөлөөх, саҥатыгар, эллэнэ илигинэ «буускаптааҕар» кэтит тимирдээх хотуурдаахтар.

– Син биир хотуур-хотуур курдук. Сороҕо, табыллыбыта, сытыы, сороҕо отой муот буолааччы, – Хабырыыл төһө да хотор ахан хотуурдааҕын иһин соччо ахсарбатахтыы саҥарар.

– Аана, кыра кыыс оҕо диэтэххэ, охсоро сүрдээх ээ, – Быралгы мин диэки ыйыппыттыы көрөр. – Суола киэҥэ, ырааһа, илэчититтэн кыһыйан… Билбэт киһи Аана суолун – улахан киһи охсубут диэн мөккүһүө этэ.

– Аана охсор… – Улахан Баһылай тыл кыбытар.

– Оту дайбыырга туруору күүс билбэт, охсор киһи диэн анаан төрүүр быһыылаах. Туспа айылҕаттан бэриллэр дьоҕур, туспа иҥиир-ситии, уҥуох-арҕас. Били, Уйбаан Охонооһойоп-Һынныкка эрэйдээх хайдах киһи этэй, тустан бүдүрүппүтэ, сырсан сиппитэ суоҕа эрээри охсорун оҕотун көрүө этигит, – Хабырыыл былырыын сэриигэ баран өлбүт, аакка-суолга киирбит от охсооччу, Арҕаа Кыргыдай «Социализм суола» холкуос чилиэнэ Уйбаан Сүөдэрэбис Охонооһойоп-Һынныкка диэн ааттыыр киһилэрин ахтар.

– Оо, ол киһи диэн, – Улахан Баһылай, Охонооһойоп аатын истэн, чахчы хотуулаах үлэһит киһитин билэр буолан сэҥээрэ түһэр.

– Миитэрэй Намыынап да хайдах киһи этэй, ити хачаайытын, ити кыратын, дэлэҕэ «ыт сиир уҥуоҕа баҕалаах» диэ дуо, оттон от оҕустаҕына буоллаҕына, нэһилиэги кэрийэ сылдьан ыһыахтарга тустан мүһэни бүтэрбит дьону таһы-быһа куотар охсооччу, – Хабырыыл Арҕаа Кыргыдай биир биллэр от охсооччутун санатар.

Килэки боруу оту саас-сааһынан быһыта тыыта-тыыта:

– Кырдьык дьиибэ ээ, оту охсорго киһи тура күүһэ билбэтэ чахчы эбит, – диир.

– Оннук уонна онтон хотуур үчүгэйэ, хайдах оҥоһуулааҕа эмиэ улахан суолталаах буоллаҕа, – диир Огдооччуйа.

Кыраһа күөлүттэн хойутаан киллэрбит халба «сиикэй» кынаттаах оҕотун тутан аҕалбыт, баһа саллайан көтөҕө сүрдээх, ол иһин ким да үөлэн сии соруммата.

– Бу куһу тоҕо ким да анныгар баттаммата? – Быралгы халба оҕотун уһун моонньуттан өрө ыйаан таһаарбыта – санна чуочайан, иһэ тэскэйэн, түүтэ тырыпаайданан, хаһалаах собону тото үссэммит дьон эбии сэмсэ гыммат астара.

– Дьиэҕэ илдьэ тахсыахпыт, онно мэҥиэстэр дьон көстүөхтэрэ, «кэһиилээх» ыт булдун быраҕар аньыы, сөрүүн сиргэ уҥучахха уган кэбис, – Кыра Баһылай Килэкини соруйар.

Отууланар сирбит аһаҕас, чэлгиэн сир. Ыксабытыгар улахан арыы үөт баар. Килэкилиин ол иһигэр киирэн урукку уҥучаҕы ыраастаан баран тымтакалаах арыыбытын, бытыыллаах үүппүтүн уонна куспут оҕотун уган кэбистибит. Тиит хатырыгынан сабан баран, киһи атаҕар буутайданыар диэри хойдубут кулун кутуругун үргээн, онон бүрүйдүбүт. Хойуу үөт арыы иһигэр ото чөллөй турар буолан уонна сайа охсор салгын хото киирбэтиттэн бырдаҕа диибин диэн, биир кэм эймэҥнэс. Төрдө модьураан эмэҕирэн баран элбэх салааҕа арахсан адаарыйбыт үөл лабаалардаах үөт биир алын мутугар, дэлби элэйэн хаалан уһуктаммыт төбөлөөх, иккиэйэх тииһэ эрэ ордон хаалбыт чомойо суох кыраабыл ыйанан турар, ол анныгар хаппаҕа мэлийбит, түгэҕэ хайдыбыт тууйас тостубут мутук төрдө хаалбытыгар дьөлөҕөһүнэн анньыллан кыраабылга доҕор буолбут. Арыы үөт иһэ сэлибирэс сэбирдэх быыһынан күн сардаҥата хото тыкпатыттан силбиктээх, этэрбэспит оһо сиигирэн хаалла. Кыймалас бырдахтаах, бултаах бүөм сири булан, ооҕуй оҕонньор ситим бөҕө тардыбыт. Биир «илимҥэ» үчүгэйкээн бэйэлээх, эминньэхтээх кынаттаах, дьэрэкээн өҥнөөх лыах иҥнэн тэлибирии олорорун көрөн, сэрэнэммин тарбаҕым төбөтүнэн арааран ыллым, дьикти кэрэ оһуор-бичик ойуутун көрө түһэн баран өрө быраҕан ыытан кэбистим. Туох барыта сырдыкка талаһар – лыах барахсан үөт күлүгүттэн тахсан, күн сардаҥата көрүлүү оонньообут ходуһатыгар көтө-дайа тэлибирэйэ турда.

Арыы үөт иһиттэн тахсан отуубутугар кэлээппитин, дьоммут ходуһаларыгар киирээри туран хомуннулар. Быралгы олбох гынан тэлгэппит эргэ хомуһуол сонун үрдүттэн туран иһэн үгэһинэн сиһин тутта-тутта айахалаата-дьойохолоото:

– Уу сиһим аҕай, аат этэ быстыбыта баарын биллэрэр ээ, көһүйэ оҕустаҕа бэрдин, – дии-дии ытыһын көхсүнэн сиһин имэриммэхтиир.

– Кырдьаҕас оҕонньорго дылы дэмэй, – Настааччыйа икки илиитин кэтэҕэр тиэрдэн былаатын саҥалыы көннөрөн бастыҥалыы баана-баана сонньуйан тыл ыһыктар.

– Бэйиҥ эрэ… – Быралгы сиһин токуччу туттубута туттубутунан сол курдук таалан туран, хаҥас сөмүйэтин чочотон тугу эрэ иһиллээтэ.

– Тугуй?..

– Бээ эрэ… аргыыйыҥ, – Быралгы кэм да иһиллиирин тохтоппот. – Истэҕит дуо?..

– Тугу?

– Туруйа саҥатын…

Бары болҕойон кулгаах, харах иччитэ буоллубут. Кырдьык Саамы күөлүн диэки ыраах туруйа саҥата эҥсиллэн иһиллэр. Бэл бырдах да сииригэр кыһаллыбакка кулгаахпытын чөрбөтөн турдубут.

– Хастар да дии…

– ?..

– Оннук эбит…

– Тохтооҥ эрэ…

– Бэттэх иһэллэр…

Туруйалар туохтан эрэ аймаммыт курдук үрүт-үөһэ саҥарса-саҥарса Саамы эбэ диэкиттэн биһиги оттуур күөлбүт туһаайыытынан иһэллэрэ чуолкай билиннэ. Дьэҥкир салгыҥҥа лыҥкынас саҥалара кылыһахтана кылыкынайан бэттэх кэллэр-кэлэн отой чугаһаатылар.

– Ол иһэллэр!.. – сытыы харах муҥутаан Килэки бастакынан көрө оҕуста. – Ол… тыа үрдүнэн, намыһах баҕыйынан… Тииттэр эрэ үрдүлэринэн…

Саамы күөлүн икки Күүлэлээх эбэ икки ыккардыларынан тумустаан үтэн киирбит киһи уҥуохтаах үрдүк кырдал саалыгар үүммүт төбөлөрүгэр эрэ лабаалаах, халлааҥҥа дьулугураспыт көбүс-көнө, уп-уһун тииттэр өргөс чыпчаалларын үрдүнэн биэс туруйа кынаттарын уһугунан «сиэттиһэн», биһигини көрдө-көрбүтүнэн, саҕахха ыйаммыт итир былыттар алын кырыыларынан аа-дьуо устан эрэрдии көтөн сапсыҥнаһан иһэллэр эбит.

Айылҕа маанылаах көтөрдөрө киһиттэн тэһииркээн туораан аны атын сиринэн барыахтара диэбиттии, бары хамсаабакка да умсугуйа көрөн турдубут.

Туруйалар бэрт намыһаҕынан, арыый ойоҕолуу, күөл диэки өттүбүтүнэн субу аҕай көтөн кэллилэр. Өрө мыҥаан, кинилэри кэрэхсээн турар дьоҥҥо төрүт кыһамматылар, көрбүт сирдэрэ биир, көнө сүнньүлэрэ соҕотох буолан биэрдэ. Сытыы тумустаах уһун моонньуларын чочуонайдык усталыы туттан, уһун атахтарын кэннилэрин диэки хомуйа тэбэн, быластаабыт олус улахан кынаттарын сараадытан бэл сапсыммакка да устан аастылар. Бу иһэн сүр хатаннык, ис-истэриттэн имэҥирэн, иччилээхтик эҥсэн кылыкынаһа хаһыытаспыттарыгар саҥалара мэктиэтигэр киһи этин сааһын быыһынан дьырылаан киирэргэ дылы…

Туруйалар намтаатар-намтаан, күөл билиитин үрдүнэн көтөн, уҥуор боруу отунан өрө үппүт көрдүгэттэр быыстарыгар тиийэн түстүлэр. Күөл кытылынааҕы өнөрдөөн үүммүт өлөҥ мэһэйдээн, көтөрдөр симэлийэн хааллылар…

Оту тэпсимээри, бэйэ-бэйэбитин батыаккалаһан, маамыктаны бырахпыкка дылы орҕочуйар биир ыллыгынан хааман ходуһабытыгар киирдибит.

Улахан Баһылай инники иһэн кыл дэйбииринэн сапсына-сапсына:

– Былырыын түөртэр этэ, биир эбиллибит, – диэн муодарҕаан саҥарар.

– Барахсаны, хантан кэлэн холбоспутун туох билиэй, – Огдооччуйа туруйалартан санаата арахсыбакка иһэр быһыылаах.

– Бары бэйэ туруйалар эбит дии, – мин көтөрдөр бөдөҥнөрүн сөҕөбүн.

– …Ити, оҕолоро суох көтөрдөр буолбат дуо? – Килэки урут истибит киһи билэр эбит.

– Субан туруйалар. Оҕолоро суох тоом, – Улахан Баһылай Килэки биһикки дьиктиргээбиппитигэр быһааран биэрэр. – Субан туруйалар диэн – сымыыттаабатах туруйалар. Куруук, сылын аайы баар буолаллар. Улахан эбэлэри дойду оҥостоллор уонна арахпаттар. Туруйа сүрдээх дойдумсах көтөр. Эмискэ, сай да ортото итинник көстөн, баалларын биллэрэн ааһаллар. Мантан инньэ, күһүн мэлдьи киһи хараҕын далыгар буолуохтара, көрөөрүҥ да эрэ.

– Былырыын күһүн биһиги ынах хомуйа сылдьан куруук көрөөччүбүт. Итиччэлээх көтөрдөрү, бэрт чугас олороллорун таба, түбэһэ харахтаабакка аттыбыттан хаста да көтүтэлээбитим. Отой күһүҥҥэ диэри түөртэр этэ ээ, саас соҕурууттан кэлэллэригэр кыттыспыт туруйа буолуо, – Килэки хааман иһэн дулҕа төбөтүттэн кытарчы буспут киис тиҥилэҕин итигэстээн айаҕар угар. Мин эмиэ суолбут кытыытыгар дулҕа төбөтүгэр, отох-бытах да буоллар, биир эмит буһан намылыйан турарын түбэһэ көрдөхпүнэ ылан сии иһэбин. Киис тиҥилэҕэ минньигэһэ бөҕө. Дулҕаттан дулҕа ыккардыгар орох тэппит кутуйах суолу быһа сүүрэн моторуйан хороонугар киирэн хорҕойор. Онно-манна аһыыкалар сырдырҕаһаллар. Күөх тооппоор кынаттарынан сапсынан көтөн тилигирээн тиийэн хордоҕойго үүммүт тимэх от төрдүгэр түһэр.

– Саас доҕорун өлөртөрбүт туруйа эҥин холбоспута буолуо, араас ханна барыай, – Хабырыыл санаатын этэр.

– Оннук да буолуо, туох-туох эгэлгэ дьылҕалаах көтөрдөрүн ким билиэ баарай, – диир Настааччыйа.

Эр дьон биһигиттэн туораан охсор сирдэригэр аара хааллылар. Мунньааччылар хадьымалбытыгар киирэн суугунас оту тарпытынан бардыбыт…

Кыра Баһылай иккис омурҕаҥҥа асаһан баран, киэһэрбитин аахсыбакка, тостубут хотуурун тууратын кытта окко суулаан эрийэн хонноҕун анныгар кыбынаат, Күүлэлээхтэн быһа Айдаҥҥа Дарайыы ууска барда. Биһиги хаалан өссө да баһаам мустубут.

Киһи эрэ кута-сүрэ тохтуох ырааһырбыт хадьымалга арҕаалаабыт күнтэн күлүк түһэринэн лөглөспүт бугуллар ордук элбээбиккэ дылылар. Оҥоойу үөрэ киирэн эрэр күн сардаҥатыгар биир кэм эймэнэ оонньуур. Киэһэнэн арыый сөрүүдүйбүт курдук буолла да хата бырдах өссө эбии хойунна. Күнүс күн оройугар көймөстүбүт күлүмэн киһи эрэ буоллар суҕараата, биир эмит тилиэс-былаас эргийэ көтө сылдьан дыыгыныыр. Тойон ыҥырыа лоҥкунаан ааһар.

Баһылайдаах бүгүн хайа да күннээҕэр киэҥ сири нэлэһиттилэр, хадьымалларын саҕата ыраах харааран көстөр буолла…

Сээкэйи кэпсэтэн баллыгыраһа-баллыгыраһа, силбик түспүт сөрүүн тыаттан тахсан олорор күөлбүтүгэр киирбиппит – эбэбит аах түптэлэрин буруота, күнүс силбиэтэммит сиккиэр тыал симэлийэн, киэһээҥҥи чуумпу нууралга көбүс-көнөтүк үрдүк мэҥэ халлааҥҥа өрө сыыйыллан тахсыбыттар. Халлаан кыырпах да былыта суох, сууйбут курдук ып-ыраас.

Өтөхпүт бүтэйин сүрдьүгэс ааныгар чугаһаан иһэн көрбүппүт, үөскэ бороҥ ат көнтөһүн соспутунан аһыы сылдьар. Биһиги Өксөөн кэлбитин тута сэрэйдибит. Дьиэҕэ киирбиппит бэрэссэдээтэлбит остуолга суруксуттуу олорор. Маарыйалаах астарын тардар түбүгэр түстүлэр, кирээдэҕэ ууруллубут үчэһэлээх үөлүллүбүт соболорун ылаттаан, остуолга аҕалан мас кытыйаҕа биир-биир сулбурутан өрөһөлөөн кэбистилэр.

– Өксөөн кэпсэлиҥ? – Улахан Баһылай халтаҥ сонун устан көхөҕө ыйыы-ыйыы сээкэйи туоһуласпытынан барар.

– Кэпсээтэххэ сонун дэлэй буоллаҕа… – отчуттар аһаары гыммыттарын иһин остуолтан кумааҕытын хомуйа-хомуйа хардарар.

– Бу манна суруксуттан, – эмээхсин хаҥас диэки үс атахтаах кыра сандалы турбутун, хараҥа диэтэҕэ буолуо, уҥа көтөҕөн аҕалан түннүк анныгар уурар. – Баһылайгыт? – уола суоҕун дьэ өйдөөн ыйытар.

– Айдаҥҥа барбыта.

– Бай… тоҕо?

– Дарайыы ууска. Хотуурун тоһутан, онтун суолхаттараары.

– Төһөҕө?

– Иккис омурҕаҥҥа асаһан баран.

– Хойут кэлииһи дии, – Быралгы кэргэнэ Маарыйа Кыра Баһылай ирээт күөһүн, буспут собону, миинниин-оттуун тимир солуурчахха кутан, хаҥас илдьэн сөрүүн үгэх иһигэр уурар.

– «Буускабын» тоһутта дуо?

– Тууратынан, кур талах төрдүгэр… көрбөккө тосту охсубут.

– Көрбөххө охсубута чуолкай буо, хайдах көрө-көрө соруйан тосту охсуой, – Быралгы куолутунан дьээбэ тылын-өһүн кыаммат. – Хайа Өксөөн, Дьыксааҕыҥ биэтин этин тиэйдэ ини? – диэн суруксуттуу олорор балтыттан ыйытар.

Өксөөн кырыылаах, култаллыбыт таас иһиттээх чэрэниилэтигэр бөрүөтүн төбөтүн уган ылан баран кумааҕытыгар күүскэ баттаан кыычыгыраччы суруйа-суруйа, төҥкөйөн олорон:

– Тиэйэн, баарыын Килээҥкий кыргыттара Аанатаны уонна Торооһу кытта икки сыарҕалаах оҕуһунан илдьибиттэрэ.

– Буортуйбатах ини? – Маарыйа ыйытар.

– Үчүгэй…

– Тардаат да иһин ороон сиэбит этэ, төһө да куйааһын иһин түүн ыккардыгар туох буолуой, – Баһылай тастан суунан киирэн сирэйин, сүнньүн ыраас сотторунан сотто-сотто кэпсэтиигэ кыттар.

Быралгы:

– Сылгыгыт этин хайаатыгыт?

– Дьаакынапка аах суруйтаран баран түҥэтэн биэрбиппит.

– Абаанса дуо?

– Һуох… Сиэҥ киэнэ диэммин босхо бэрдэрбитим.

– Ону сөбүлүүллэр үһү дуо, – эбэм дьааххаммыттыы саҥарар.

– Сөбүлээтиннэр-сөбүлээбэтиннэр, ким эмит аны тииһиниэ суоҕа диэммин испииһэктээбитим эрээри, көлөһүн күнүн суотугар киллэрбэтэҕим, кыыл күттүөннээҕи ордорботох этэ буолбат дуо… – Өксөөн таайтарыылаах соҕустук унаарыччы көрөн кэбиһэр. Быралгы чыпчырынан баран баһын быһа илгистэр.

– Бу «хара» суоҕар кыра да эт бэйи наада, ыал барыта ууну булкуйан аһыыр буолбатах, кыаммат-түгэммэт да үгүс, – Огдооччуйа биэ этэ босхо түҥэтиллибитин улаханнык сэҥээрдэ.

Өксөөн суруйарын тохтотон, тирии бартыбыалын иһиттэн хаһыакка сууламмыт харчыны уонна биэдэмэһин таһааран остуол үөһэ ууран тугу эрэ бэлиэтэнэ-бэлиэтэнэ:

– Бу бириэмийэҕит харчытын аҕаллым – уон биэстии солкуобай, аһаан бүттэххитинэ илиигитин баттыы-баттыы ылаарыҥ, – диэтэ. – Киһи аайы киилэ аҥаардыы сиикэй арыы, онтугутун бүгүн өссө аҕалбатым, аныгы сырыыга. Баҕар Тыккыр кэлэринэн ыытыам. Арыы барыта булууска, бу куйааска үрүт-үөһэ арыллыбат, барытын биирдэ таһаарыллыа.

– Уонна туох сонун баар?

– Ити да киһи мыыммат сонуна… – Быралгы бириэмийэ сураҕын истэн бэркэ көнньүөрдэ. Буолумуна, үлэ үтүө түмүгэ көстөрө кимиэхэ да үөрүүлээх суол.

– Киһи киһиэхэ кэпсиэх улахан сонуна ити кэннэ суох да быһыылаах.

– Харытыана оҕоломмут диэбитиҥ дии, – Маарыйа Өксөөн баарыын кэпсээбит сонунун санатар.

– Ээ, арба да, эһиэхэ кэпсии иликпин дии, Килээҥкий кыыһа Харытыана этэҥҥэ быыһаммыт.

– Хаһан?

– Бөлүүн.

– Туран эрэн чыгыырдар дуу, олорон эрэн тыккыратар дуу? – Быралгы ыйытар.

– Кыыс.

– Барахсаны…

– Бэрт эбит, Айдаҥмытыгар өссө биир «дьахтар» эбиллибит, – диир Баһылай.

– Харытыана хайдаҕый бэйэтэ?

– Этэҥҥэ. Онтуҥ бэҕэһээ өссө Арыылаахха от мунньа сылдьан хорон талыыта киирэн тахсыбыта, кыл мүччү ходуһаҕа бэбээрдэ сыспыт.

– Һэ-һэ… буолумуна, – эбэм күлэ-күлэ Баһылай чөҥөйүгэр миин кутар.

Маарпалаах үгэстэринэн Биэрэни илдьэ барбыттар. Өрүүнэ эмиэ Намыынаптарга үһү. Уолаттар суохтарын иһин:

– Ыстапааннаах ханналарый? – диэн ыйыппыппар Килэки: – Модьу Ыстапааҥҥа саа кыһа олорор, хоспоххо. Бары онно бааллар, түптэ түптэлээбиттэрэ буруота диибин диэн киһи уһуннук бүгүөх да буолбатах, – диир.

Сотору дьонум аһаан бүтэн, Өксөөн биэдэмэһигэр илии баттыы-баттыы бириэмийэлэрин – уон биэстии солкуобайдарын ыллылар.

Мин аһаан баран Маарпалаахха тахсан эрдэхпинэ Өксөөн:

– Аанаа, тохтоо, ханна бардыҥ, маҥнай харчыгын ыл… – диэтэ. Кырдьыга баара «тугу-тугу этэрий, ханнык харчыны» дии санаан ыллым. Иҥэн-хаһан «миэхэ эмиэ бириэмийэ биэртэрэ буолуо» диэн эрэҥкэдийии өйбөр суоҕа. Тугу үлэлээ диэбиттэрин күүһүм кыайарынан үлэлиирим; төһө сири охсубуппун, мунньубуппун хаһан да аахпатым, суоттаабатым, арай дьоммуттан хаалсыбатарбын ханнык диэн харса суох, бэйэбин харыстаммакка хачыгырайарбын эрэ билэрим. Өксөөн «кэл» диэн иккистээн нэмийэн ыҥырбытыгар биирдэ эрэ бардым.

– Бириэмийэҕин ыл, – диэн Настааччыйа онно эбии көх-нэм буолла.

– …Уон биэс солкуобайгын, – диэн баран Өксөөн биирдии солкуобайдааҕынан – тоҕус, үстүү солкуобайдааҕынан – икки кумааҕы харчыны туттаран кэбистэ. Урут кэлтэгэй кэппиэйкэни да эт илиибэр туппатах киһиэхэ бу уон биэс солкуобай кумааҕы харчы туох да сүрдээх элбэх үп курдук көһүннэ, мэктиэтигэр долгуйан сүүспэр көлөһүнүм бычыгыраан таҕыста, кырдьыга да олус долгуйдум. «Бачча харчыны ама миэхэ биэртэрэ буолуо дуо?» диэн бэл итэҕэйиэ суох курдукпун.

– Биэдэмэскэ, манна… – Огдооччуйалаах ыйбыттарыгар «К.А.Б.» диэн илии баттаан адаарыттым. Харчыбын эбэбэр илдьэн биэрдим.

– Оҕом барахсан… кыһын табаар кэллэҕинэ, эбэтэр үлэстэхпитинэ ырбаахы таҥаһа ылынаар, бэйи, мин маны дьэ уура сылдьыам ээ… – диэтэ.

Табаар кыһыҥҥы суол турдаҕына биирдэ кэлэр, ону даҕаны бэрт кэмчитик, дууһа аайы балтараалыы, иккилии миэтэрэнэн быһан үллэрэллэр. Кэлэн атыыланар табаардарбыт: майыар, сиидэс, сачыын, дьыгынаал, торукуо, сиристээҥки.

– Аана, Хабырыылы ыҥыр эрэ, харчытын ыллын, – диэн Өксөөн соруйбутугар, оҕо киһи сиэринэн сүүрэн тибигирэйэн тахсан, күрүө үөһэ ыттан тоһоҕоттон тутуһан туран, оол курдук, өтөх саҕатыгар куопчахаан тэбээн бурҕаҥната сылдьар Хабырыылга ыһыытаан сорукпун эттим. Бу кэмҥэ утары Морууса кэллэ.

– Бүгүн мустугут дуо?

– Мунньан, сарсын эмиэ… охсуубут элбэх.

– Өксөөн хоно кэлбит дуу?

– Хоно.

– Куурусса сымыыта көрөбүт дуо?

– Чэ…

Күрээтинньиккэ киирбиппит иһиттэр кураанахтар. Аан ыксатынааҕы иитэ холбоччу барбыт чабычахха биир куурусса сытарын куутурҕаппытынан өндөтөн көрбүппүт – эмиэ мэлис. Эмээхсин соторутааҕыта хомуйбут быһыылаах, биир да сымыыт суох. Бөтүүктэртэн көмүскэнээри талах тута сылдьабыт. Маҥан бөтүүк түүтүн сахсата-сахсата боотурҕаары гыннаҕына далбаатаан, дугдуруйан куттуубут. Кэлэн хаста да талахпытын тэбэлээн көрдө, ол иһин таска куоттубут.

– Уонна «сымыытчыт» Морууса туох сонуннааххын?.. – диэн дьүөгэбин, доҕорбун Моруусаны дьээбэлиибин.

– «Сымыытчыт» даа… – кыыһым чачыгыраччы күлэр. Морууса түргэн-түргэнник уҥа-хаҥас көрүөлэммит ис-киирбэх баҕайы дьүһүннээх. Ньолбоҕор сирэйигэр сөрү-сөп, сүһүөҕэ суох синньигэс муруннаах, тугу эмэни толкуйдаатаҕына, санааҕа ыллардаҕына сыыйа тардыы хара хаастарын түрдэтэн улаханнык оттомурар үгэстээх. Уһун суһуоҕун икки аҥы хайытан баран таҥас кырадаһынынан баайан кэбиспитэ, хас хамсаннаҕын аайы, борооску кутуругунуу эйэҥэлиир. Дьүөгэм суһуоҕун итинник өрүнэн сырыттаҕына, Биэрэлээххэ ханыылыы, отой кыра оҕо курдук дьүһүннэнэр, киһи күлүөн курдук.

– Биһиэхэ бүгүн Окуоскун оҕонньор кэлэ сырытта, – Морууса кэпсиир.

– Ньукулай оҕонньор дуо?

– Э-һээ…

– Туох соруктанан?

– Аҕам хотуур биэриэх буолбут, ону ылаары.

– Сонуннааххын кэпсээбэккэ сылдьар эбиккин буолбат дуо.

– Тугу?

– Киһи кэлэ сылдьыбытын.

– …Ээ… хараҕа наһаа ынырык кылар дии-и, бу курдук, – диэн баран Морууса оҕонньор хараҕын үтүктэн кэҥэриитигэр харахтарын харатын чугаһатар. Дьүөгэм мээнэнэн мэндээриччи көрөн кылардаан тэрбэллэн турарыттан сонньуйан баран устунан күлэбин…

– Хайа, ол куурусса таска сылдьар дии… – Морууса чачыгыраччы күлэрин быыһыгар кууруссаны таба көрөн саҥа аллайар. Кыыс ыйбыт сирин диэки көрбүтүм, Чымырыыт куурусса сүүрэн тыбыгырайан кэлэн күрээтинньик маһын быыһынан кыбылла-кыбылла искэ киирэн сылыпычыс гынан хаалла.

– Ээ, ити Чымырыыт куурусса.

– Туох даа?.. Туох-туох куурусса диигин?.. – Морууса ис-иһиттэн тэбиэһирэн күүл да күл.

– Наһаа күлээри гынныбыт тохтуохха, – иэйиибин кыатана сатыы-сатыы кыыспын буойабын. – Чымырыыт диэн ааттаах, ити куурусса. Кыратын иһин мин итинник сүрэхтээбитим.

– Һии-һи-һи-һи… Аанаҥ букатын тээтэ курдук эбит дии, өссө сүрэхтии-ир эҥин… айабыы-ын… баачыка Аана, ээ һуох ийэбии-ит Аана… һии-һи-һи-һи, – Моруусаны иэйбит кэмигэр буойаҥҥын да туһа суох, тохтоппоккун. – Кырдьык наһаа кыра дии… – дьэ өй булан дьүөгэм бычылыйан тахсыбыт харахтарын уутун ытыһын кырыытынан сотто-сотто саҥарар.

– Куруук күрээтинньик иһигэр киирэ-тахса сылдьар, барыны-бары билбэтэҕэ-көрбөтөҕө буолан.

– Ол буочука хаппаҕын кэнниттэн тахсыбыта дии, Чымырыытыҥ.

– Хантан диигин?

– Ол, ол… хотон эркинигэр мас уһаат хаппаҕа өйөнөн турар буолбат дуо.

Кырдьык хотон киитэ хастаммыт эркинигэр, күөх окко саһан мас уһаат хаппаҕа кыҥнайан турар.

– Хотууй, хата ити куурусса баҕар онно сымыыттаабыта буолуо.