Текст книги "Ийэм кэпсиир… (2 чааһа)"

Мытыйыс Маарыйата Аанаталыын былааттарын баанаары эргичиҥнэһэн иһэн эмискэ саҥа аллайа түстүлэр:

– Уой!..

– Айака!..

– Хайа…

– Тугуй бу?!.

– Уо-аа, хотуй!…

Иккиэннэрин мөлбөччү өрүллүбүт уһун суһуохтара төбөлөрүттэн бааллан, иилистэн хаалбыттар. Кыргыттар ким кинилэр баттахтарын ити айылаах «дьаабылаабытын» дьэ өйдөөннөр, оол курдук, хайыы-сах хатыйыы бүтэй нөҥүө тахсан баран, бэттэх хайыһан, күтэргэ дылы үрүҥ тиистэрэ килбэйэн күлэ турар Баһыычааҥҥа сутуруктарын чочоҥноттулар.

– Дьэ бэйи нөйөн!.. Баһыычаан түөкүн!.. Бэйиккэй!.. Киэһэ көрсүһэр инибит… – Мытыйыс Маарыйата күлэн мыттыйа-мыттыйа иилистибит баттаҕын араара сатыыр.

– Сэрэн нохоо!.. – Ааната модьу куолаһын харыстаабыттыы кэмчитик көөҕүнүүр.

Төкөй Огдооччуйата Баһыычаан дьээбэтиттэн сүүһүн аннынан сүргүччү көрө-көрө сонньуйан күлэр.

Ааспыты-сүппүтү, уруккуну-хойуккуну санаан, санньыар санааҕа ылларан, санаа хамначчыта буолан сылдьыах кэриэтин, бу курдук доҕор-атас дьоҥҥунуун күлэ-үөрэ, бэркэ диэн дьэгдьийэ, кэпсэтэ-ипсэтэ үлүмнэһэ үлэлээбит үчүгэйэ сүрдээх. Киһи эрэ санаатын аралдьытыах сэргэх сэбэрэлээх эдэркээн кыргыттар, тэбэнэттээх уолаттар…

– Ол иһин да бэрт дьээбэтик саҥата-иҥэтэ суох таалан сыппыта ээ… Кини киһи хайаан да ыйыталаһан бөҕө буолуохтаах этэ… кэҕис гынан кэлэҕэйдии-кэлэҕэйдии… – Мытыйыс кыыһа уолга абаккарар.

Баһыычаан кыргыттар суһуохтарын төбөлөрүттэн баайбыт, арааһата онто кыайан иилистибэккэ сөллө турарын иһин быһыылаах: сүгэтин олуга саҥатыттан сылыктаатахха, быйыл кэрдиллибит үөл тиит төрдүгэһин сымалата тахсан бычыгыраан турарыттан ылан, үчүгэйдик иилиһиннин, хатыстын диэн кыргыттар суһуохтарын баайбыт сирин ньолҕоччу биһэн кэбиспит.

– Наһаа дьээбэлээбиккит, Баһыычаан дьэ иэстэспит ээ. Суһуоххут да уһунугар ымсыырар, хараҕа хатанар киһи үгүһэ, дьон тыла тиийдэҕэ, – Таалай кыргыттары сэтэрээбиттии тыллаһар.

– Онноо-ок!.. Эн итиннэ көмүскүү турума хайаама, мэник уолу… – Мытыйыс Маарыйата мөҕүттэр.

Аанаталаах «аны кэлэн тугун харыстаан» диэбиттии икки илиилэринэн уһун суһуохтарын ботуччу тутан, харса суох күүскэ тардан, тир-тар тыаһатан араардылар.

– Уу, уус баара, сымаланан биспит дии, – Ааната суһуоҕун төбөтүн туппахтаан көрөр.

– Бу кэбилээбитин… Сууннахха да барбата буолуо…

– Итии ууга, мыылалаатахха, барар ини…

* * *

Үс күн тиргиччи үлэлээн: быһан, баайан – Сыллыыр өтөҕүн бүтэрдибит.

Бааһыналарбытыгар соһулуомнаабыт куурбут бурдукпутун араҥастаатыбыт. Араҥас хас сонуок аайы баар, бүтэй ис өттүгэр турар, сиртэн балтараа былас курдук үрдүктээх сүгэнэн олуктуу охсуллубут эргинэнэн тахсан Огдооччуйа, биһиги аҕалан биэрбит баайыылаах түрдьэлэрбитин, астаах өттүн, баһын наар ис гына, үрүт-үрдүгэр эргиччи уурталаан мунньар.

Огдооччуйа араҥас үөһэ турар. Биһиги сорохпут үстүү-түөртүү баайыы бурдугу аһа тохтуо диэн бэркэ сэрэнэн көтөҕөн аҕалан араҥас анныгар мунньабыт, ону Намыынаба Маарыйа төбөтүгэр чомойдоох анал оҥоһуулаах талах атырдьаҕынан ортолоруттан батары анньан, эмиэ сэмээр сахсаҥнаппакка үөһэ турар Огдооччуйаҕа уунан биэрэр, биирдэһэ, тутта үөрэммит киһи, үөрүйэхтик сааһылаан иһэр.

Араҥастыырбытыгар бары үтүктүспүт курдук үтүлүктээхпит, бурдук отун быһарбар чэрдийбит ытыстарым тута сымныы оҕустулар.

Араҥас ханан да тимир тоһоҕонон туттарыыта суох. Дьыраччы тэбиммит түөрт баҕаналара олохтоохтук, дириҥник буору хаһан олордуллубуттар. Баҕаналар төбөлөрө «уостаахтар», онон «өһүө» мастара онно кыбыллан уҥа-хаҥас хамсаабаттар. Сиэрдийэ суоннаах титириктэри быһыта сынньан, хатырыктаан кэчигирэччи уурталаабыттар.

Араҥас маһын саас, тиит хатырыга этиттэн дөбөҥнүк хоҥнор кэмигэр бэлэмнээбиттэрэ тута биллэр: эриэ-дэхси ньууругар, онон-манан, мутук төрдүгэр эрэ сүгэ биитин суола көстөр. Аһаҕас халлаан анныгар уһуннук туран хаартан-самыыртан бороҥ өҥнөммүт баҕаналарга төбөлөөҕүнэн хайыта сотон араас сыыппаралары суруйбуттар, ол быыһыгар «Апанаас», «Өлөксөй», «Өрүүнэ» диэн иэмэ-дьаама суох араас суруктар бааллар. Баҕар оскуола оҕолоро дьээбэрэн суруйбуттара буолуо, эбэтэр ити сыыппаралары хайа эрэ хонуу биригэдьиирэ төһө соһулуом араҥастаммытын чуолкайдаары бэлиэтээбит буолуон эмиэ сөп, туох билиэй.

Айдаҥ лааппытыттан атыылаһыллан аҕалыллыбыт тимир тоһоҕо дэлэй да, улаханнык туттубаттар. Тоһоҕону лааппыга киилэнэн ыйаан биэрэллэрэ. Дьон күрүөлэрин-хаһааларын, дьиэ-уот сэбин-сэбиргэлин былыр-былыргыттан тимир тоһоҕото суох туттан кэлбит буоланнар, соччо баардылаабаттара. Остуол, олоппос барыта мас тоһоҕолоох, онтуҥ хата хайа да тимир тоһоҕотооҕор бөҕө. Эбэм хотоҥҥо сээкэй тулуннаҕына, алдьаннаҕына онтун оҥортороругар, абырахтатарыгар тимир тоһоҕону төрүкү саайтарааччыта суох: «Абааһы тимир тоһоҕотун саайымаҥ, эчи сүргүөхтэнэн түһэн, аны туллан хаалан сүөһү дуу, киһи дуу дэҥнэниэ…» – диирэ. Дьиэ иһинээҕи сээкэй тэрил алдьаннаҕына эмиэ биир оннук. Кырдьыга да тимир тоһоҕонон туттарыллыбыт, сааллыбыт – уһун үйэлэммэт, салаҥ уус уһаммыта сотору кэминэн сааҕынаабыта, арахсыбыта эрэ баар буолар. Биһиги бэл дьиэбит иһинээҕи таҥас ыйыыр көхөлөрбүт кытары хатыҥ мастан оҥоһуулаахтар. Икки илии кэриҥэ халыҥнаах, сүгэнэн эриэ-дэхситик суоруллан баран устуруустаммыт былаахыны, киһи сөмүйэтин саҕа суон быһахтаах эрэһэнэн үүттүүллэр уонна ол устун сөрү-сөп гына кыһан көхө мастарын саайталыыллар.

Улахан уус сүгэтин суола, охсубут олуга киһи эрэ имэрийэ, кэрэхсии көрөн туруон курдук ала бэлиэ буолар. Биһиги дьиэттэн ордук тупсаҕай туттуулаах ууспут – Кыра Баһылай. Эр дьон сиэрдийэни, бэрэбинэни «сыалыйалаан» суорбуттарын өйдөөн көрдөххө, ордук ыраас суоллаахтара кини. Баһылай мас этин «эмэ-эмэ» киирэр сытыы биилээх сүгэтин «ойуута», бөһүйбүт сиикэй арыыны быһаҕынан быһа баттаабыкка дылы, ол суорбут маһыгар аҕыйах сиринэн көстөрө. Быралгыга уус дьоҕура сыстыбатаҕа тута биллэр – сүгэтин суола, бэйэтэ этэринии, «ыт көмүллээбитин курдук» биир кэм ыдьыгыраан олорор…

Санааттан санаалар илим хотоҕоһунуу биир-биир субуллан, өйгөр киирэн иһэллэр. Биир санааттан иккис, иккистэн сиэттэрэн үһүс, төрдүс санаа тохтоло суох ытыллан устар уһун күнү быһа арыалдьыт доҕор буолан арахсыбат. Санаа бэл үлэлиир үлэҕин умуннарар, илииҥ-атаҕыҥ бара үөрэммитинэн бэйэтэ салаллар. Санаа ардыгар күнү кылгатар, ардыгар муҥура суох уһатар, тэнитэр… Күнүскү, түбүккэ эрэ түмүллэр илэ олоҕуҥ – туспа олох, утуйдаххына түүлүҥ – иккис олох, оттон санаа итилэргэ хайаларыгар да маарыннаабат – үһүс олох…

Күнүскү аһылык кэннэ сүгэн кэлбит хотуурбутунан бааһына иһинээҕи, бүтэйи кыйа үүммүт, хаһыҥ хаарыйан саһарчы барбыт оту охсон бурдукпутун ардах хоппотун диэн халыҥ гына бүрүйдүбүт. Охсуллубут от төрдүттэн ураты чэбдик, сир ийэ көймөстүбүт нүөл сыта илгийэр. Араҥастаммыт соһулуомнар ити курдук муус тоҥон, сыарҕа хаара түһэн күөлгэ тиэллэн киирэн астаныахтарыгар диэри тураллар. Бурдук хомуллан бүттэ да бүтэй аана аһыллар, дьэ оччоҕо сүөһү киирэн көҥүл мэччийэр.

Дэҥ биирдэ эмит күүстээх, балаһа тыал бурдук үөһэ тэлгэтиллибит оту кэбиһиилээх от түһүн хастыырын курдук ыһан, тиэрэн кэбистэҕинэ, көрө-истэ сылдьан, кэлэн оҥорон бэриллэр. Тыал ыспатын эҥин диэн балтарык ууран хайаан баттаппаттар. Өскөтүн ыарахан баттык мас оту оҥхоттоҕуна, самыыр уута хонон бурдугу сытытыан сөп.

* * *

Мытыйыс Маарыйата аах, хонон баран, Мундулуҥда бурдугун хомуура бүтэн Айдаҥнарыгар бардылар. Кинилэри арыый куоттаран, атынан бэрэмэдэйин бэйгэччи ырдыбыт хассабыык кыыс кэллэ. Оскуолаҕа үөрэнэр оҕолоох ыаллары кэрийэн дьонноругар илии баттатар дьаһаллаах. Үс хонугунан Балаҕаччыга баар буолуохтаахтар үһү. Ону истэн Быралгы кэргэнэ:

– Оттон Килэкигэ ким этэр, били ыһык таһааччыбыт хаһан кэлэн барда этэй? – диир.

– Түөрт хонно, – Настааччыйа Маарыйаҕа хардарар.

– Оччоҕуна сарсыҥҥа диэри биллэр эбит, биэстии хоно-хоно кэлээччи буолба-ат?..

– Сарсын…

– Уйбаанынан илдьиттэниллэр ини, өскөтүн сарсын эттэҕинэ, өйүүн да кэллэҕинэ сөп буо.

– Ээ оннук.

– Өрүүнэҕит эмиэ быйыл үөрэх киһитэ буолсу дии, – хассабыык кыыс оскуола дириэктэрэ оҥорбут испииһэгин көрөн саҥа аллайар.

– Барыахтаах… – Маарыйа, мас кытыйаҕа сылаас уу кутан, иһит сууйа турар кыыһын диэки ыйыппыттыы көрөр.

– Өрүүнэ үөрэниэххин баҕараҕын дуу? – ыалдьыт кыыс ыйытар.

– Баҕарабын… – биирдэһэ биир тылынан симиктик хоруйдуур.

– Хайа оттон били «сүүнэ» үөрэхтээх киһибит, Таалайбыт ханнаный? – хассабыык тула-мала көрүөлэнэр.

– Ээ ол киһи олоро сылдьыа, тиргэтин көрө тилэҕэ хараарбыта ыраатта, хата кэлиэх буолла ини, – эбэм алтан күөстээх үүтэ кыынньыбытын кэтээн туран уоһун чорботон үрэ-үрэ тыаҕа тардар.

– Обургу, аны булчут буолан турбут дии.

– Эн этэҕин, бэйи, уолаттарбыт хата салаҥ сааһыттааҕар элбэх куһу сиэттилэр, кинилэринэн оонньоомо, отунан-маһынан оонньоо, – Настааччыйа сыпсыынан кыһыл чоҕу ытыртаран ылан, саҥа оргуйбут уулаах сылабаарыгар укпута чуучугуруу, чыычыгырыы түһэр.

– Тыый, оннук бөҕө буо, эр дьон аата эр дьон, этэҥҥэ сылдьаллара быраап, туһалаан иһиэхтэрэ, – отутун ааһыар диэри кэргэннэнэ, оҕолоно илик хассабыык Аана, тоҕо эрэ, ис-иһиттэн үөһэ тыынан ылар. Билигин да тура илик, утуйа сытар оҕолору таптаабыт харахтарынан хардары-таары көрбөхтүүр.

Хассабыык Аана – уруута-аймаҕа, дьоно-сэргэтэ суох, турар бэйэтэ. Эмиэ бэйэм курдук төгүрүк тулаайах үөскээбит кыыс. Тастыҥ, аймах убайдааҕа икки сыллааҕыта сэриигэ ыҥырыллан баран сонно сотору өлбүт сураҕа кэлбит.

– Амыдайым Аана от бөҕөнү оттостуҥ быһыылаах, сай устата кэлэ-бара сылдьарым тухары мэлдьи суох буолаҕын?.. – дьонум сэһэргэһэллэрин истэ-истэ үүттээх чэрии чэйи сэмээр сыпсырыйа олордохпуна хассабыык Аана ыйытар…

Аананы – Түктүкэ Аана диэн хос ааттыыллар, кыыс онтон өһүргэммэт. Уҥуоҕунан кыратын, эт лахсатын иһин кыратыгар дьоно итинник таптаан ымманыйбыттар. Кырдьыга да намыһах уҥуохтаах, кэннинэн турдаҕына киһи кыра оҕо диэх курдук, ол эрэн түргэн туттуулаах, атын иҥэһэтигэр үктэнэн эрэрэ, үрдүгэр тахсан лах гына түспүтэ эрэ баар буолар.

Түктүкэ Аана үөлүллүбүт эмис собо сиэн, чэй иһэн баран үлэлээх, соруктаах киһи соругун толоро атын миинэн Айдаҥнаата…

Мин сайыны быһа от үлэтиттэн соло до орпотох буолан, ынахтары кытары бодьуустаспатаҕым ыраатта. Күнүс туҥуй бургунас уонна Кучур дал таһыгар мэччийэ сылдьалларын көрөн, сэмээр тиийэн:

– Кучур, Кучур кэл… Туҥуй, Туҥуй… кэл, кэлиҥ!.. – диэн ыҥырбыппар өс киирбэх Кучур ыҥыранан баран «эмээхсин» атын аҕайдык аа-дьуо алтахтаан ыксабар кэлэн тохтоон, моонньун уһатан, уунан турар ытыспын сииктээн муннунан анньан сыллаан көрдө: «Ыҥыы!..» – диэн ыҥыранна. Ынах дьикти ураты минньигэс сыта муннубар саба биэрдэ, эмиэ да үүт, эмиэ да туох эрэ киһи тылынан сатаан эппэт кэрэ сыта сылаанньыта сайарга дылы. Урут, атах балай ыал устун мээнэ ускаай хаамаайылыыр эрдэхпинэ, хайа эрэ алаас хонноҕор, быттыгар холкуос сүөһүлэрэ мэччийэн дээдэҥнэһэ сылдьалларын көрдүм да, сүүрэн тыбыгыраан кэлэн, ити ураты сыты ылаары аттыларыттан арахпакка уһуннук аарыырым. Үүт сытыттан туос аччык оҕо киһи мэктиэтигэр мэйиим эргийэрэ, сыҥааҕым уута дьаралыйа сүүрэрэ…

– Ээ, Кучур, кини буо: киһи ыҥырдаҕына кэлээччи, ыҥыранан ылааччы, – диэн ынахпын таптыыбын, оргууйдук, сэмээр силтэйбит сииктээх муннун аннын, сэҥийэтин имэрийэбин, устунан моонньун, сэргэхтик уҥа-хаҥас эргичиҥнэтэн хамсатар таллайбыт кулгааҕын кэннин тарбыыбын. Кучур тарбаттаран астынар быһыылаах, харахтарын симириҥнэтэ-симириҥнэтэ таалан, иһийэн, хамсаабакка хам бааччы турар, барбах кутуругун холбутар.

Туҥуй бургунас ыҥырдахха кэлэн бэрт, «тоҕо итиччэ айылаах ымманыйда, мэҥийдэ, бэһирдэ» диэбиттии кэннин хайыһан ахсарбатахтыы көрөр, онтон эмиэ умса нөрүйэн, хаһыҥҥа хаарыйтарбатах, күөх чыыбаайыны тур-тар тордурҕатан, быһыта тыытан сиэбитинэн барар.

Муоһа Суох, кини обургу, үгэһинэн быралгытыйа, тэлэһийэ охсубут, суох. Кырдьаҕас ынах диэтэххэ сырыыргыырын баҕас сөбүлүүр сүөһү. Ханна эрэ атын аҕайдык маа бэйэлээх бас-көс буолан хотолдьуйа сырыттаҕа. Хата ол эрэн онтуҥ, үчүгэйэ диэн, ыамыгар кэлэн иһэринэн бэрт, биллэн турар биирдэ эмит «тардыллан» хааларын аахсыбатахха.

Сайын сүөһүлэр бары да түүлэрэ-өҥнөрө тупсан: килэриһэн, моторуһан хаалбыттар. Бэйэтэ да баччаҕа ынах да, сылгы да сүөһү уойар кэмин уотаҕата. Үөн-көйүүр сүтэн, от сүмэһиннээҕин, сөлөгөйүн наҕыллык аһаан, сытан-сынньанан, сүөһүгэ ордук бэрт кэм – күһүн. Хата ол оннугар «үчүгэй куһаҕана суох буолбат» диэбиккэ дылы: бырдах суҕараатаҕына – дьиэмсэҕэ, оҕомсоҕо суох сүөһүлээх ыаллар ынахтара ыамнарыгар кэлбэккэ эрэйдииллэр, төһө эмэ ыраах сиргэ баран тэлэһийэн хаалаллар. Устунан уччуйан, хастыы эмэ хонукка ыаммакка, синньээн уолаллар. Ардыгар, отой да өрүс айааннарыгар тиийэ, арыы сирдэринэн кый баран сүтэр, хаар түстэҕинэ биирдэ өтөхтөрүн булар сүөһүлэр кытары бааллар. Иччилэрэ «уҥуох тирии» сүппүт сүөһүлэрин көрдөөн-көрдөөн сири-дойдуну бараан баран: бастакы, суол тахсар, кырпай хаара түспүтүн кэннэ хайаннар, сороҕор киһи соһуйуох, бэрт чугас сиртэн, хайа эрэ от үрэх хонноҕор-быттыгар бүгэн туралларын булаллар. Хата ол сүөһүлэриҥ кыралыын, бөдөҥнүүн килэччи уойаллар, дэлэҕэ «сүөһү – муус үрдүнэн ордук уойар» диэхтэрэ дуо.

Сай устата тарбыйахтар киһи хараҕар биллэ улааттылар. Аһаҕас халлаан анныгар, киэҥ далга көҥүл ыытыллан таптаабыттарынан көччүйдүлэр. Ньирэйдэргэ уу баһан дьалкытан таһааран уулатааччылар, от үргээн эбэтэр охсон аҕалан аһатааччылар – оҕолор.

Тарбыйахтар дал иһигэр тойтохоччуһаллар. Оҕус-оҕус курдук Муоһа Суох оҕото уҥуоҕунан улаханнара, урут төрөөччү эмиэ кини. Хара саадьаҕай оҕус тарбыйах, кыра да буоллар, сиппит-хоппут атыыр оҕус курдук, саҥа чорбойон эрэр өҥүргэс муостарын икки ардынааҕы сүүһүн түүтэ будьуруйа эриллэн тахсыбыт. Харахтарын симириҥнэтэ-симириҥнэтэ биир сиргэ туран сыҥааҕын уҥа-хаҥас хамсатан тыастаах аҕайдык кэбинэн кирдиргэтэр. ТуІуй бургунас оҕото Дыаба, Кучур оҕотун Маҕантыгы кытары харсыһа сатаан, эминньэх курдук муостаах сүүһүнэн сигэн да сигэн. Маҕантык харсыһар санаата суох быһыылаах, кыһаллыбат, көрсүөтүк туттар, үтүрүлүннэҕин аайы туора халбарыс гынан биэрэ сылдьар. Дыаба «тоҕо бу эн саатар оонньоон саатаабат томуйаххыный» диэбиттии Маҕантыгын супту одуулаан дьиктиргээбиттии көрөр, онтон эмиэ эйэргэһэ, мэниктии сатаан доҕоругар сигэммитинэн барар.

Дыаба – аатын курдук дыабахаччыйа көтөн барыларыттан эрэ ордук сэргэхтэрэ, өрөйөн-чөрөйөн тарбыйах да тарбыйах. Мэлдьи да, кэлэ-бара сылдьан көрдөххө: тэбиэһирэн кутуругун хоротон баран өрө ыстана-ыстана сүүрээччи кини, бэл хара саадьаҕай, бэйэтинээҕэр быдан улахан оҕус борооскуну кытары харса сатаан тиргиллээччи эмиэ кини. Дыаба өҥө – кугас маҥаас, сирэйэ кулгаахтарын кэннигэр диэри маҥан, хаҥас хараҕа эргиччи, ачыкы курдук, эмиэ кугас өҥнөөх түүлээх. Барыга-бары тииһэр мэник майгытыттан киһи эрэ күлүөх тарбыйаҕа…

Намыынаптар уонна Дьабадьы Хабырыыллаах ньирэйдэрэ бииргэ доҕордоһон, туспа хаһааҕа хааллан мэччийэллэр. Кыргыттар ардыгар дьээбэрэн, «хайдах буолаллар эбит» диэн, тарбыйахтарын быалаан баран сиэтэн аҕалан биһиги ньирэйдэрбитигэр холбууллар. Дьэ оччоҕо онно буолар «көөчөөн көрө», орулуу-орулуу ойуоккалаһыы, мэҥирии-мэҥирии мэтэһийэ көтүү, сыптарыйа-сыптарыйа сырсыакалаһыы. Эгэ харсыһалларын туһунан тугу этиэҥ баарай. Ол эрэн тарбыйахтар харсыһаллара судургу, сиппит-хоппут бөдөҥ оҕустар курдук аҥаардастыы кыайан-хотон силбиэтэнээччи суох буолар, харсыһа-харсыһа тохтууллар, ардыгар ол быыһыгар салаһан да саатыыллар, кулгаахтарын эмсэллэр. Дьэ маннык түмсүүлэргэ, оонньооһуннарга, харсыһыыларга, эгэ эрэ, биһиги Дыабабыт «күнэ тахсар»…

Эбэм сарсыарда тиргэтиттэн икки куһу: моонньоҕонноох чөркөйү ылан таҕыста. Таалай бүгүн кураанах. Ол мэлийбитэ бэйэтэ туспа кэпсээн…

Дьоһуннаах атыыр тыйаах тиргэтигэр иҥнибит үһү. Ону уол тыыннаахтыы таһааран оҕолорго көрдөрөөрү, куһун кыл туһаҕыттан арааран баран, икки илиитигэр ботуччу тутаат дьиэтигэр сүүрбүт. Бу кэмҥэ Маарпа ыаҕастарын тоҕоноҕор иилинэн күөлгэ утары уу баһа киирэн испит. Таалай кыыһы көрөн: «Маарпа!.. Маарпа!.. Тыыннаах тыйаах!..» – дии-дии омуннаахтык ойон-тэйэн иһэн «өлүү түбэлтэлээх» дулҕаттан иҥнэн сирэйинэн тураҥ буору хоруйа түспүт, төбөтүттэн хортууһа туллубут, куһун төлө туппут… Атыыр тыйаах «бу дьолу, аны маннык түгэн тосхойуо биллибэт» диэбиттии, атын аҕайдык тардыргыы түһээт, өрө көтөн тилигирээн тахсыбыт да кыһытыаҕын быатыгар «эн курдук булчукка бу да сөп» диэбиттии убаҕаһынан ньылк гыннараат, күөл уҥуор, титиик туһаайыытынан көтөн тэлибирэйэ турбут… Тиргэһит мэлийдэҕэ, булдуттан илии сотуннаҕа ол…

Сибилигин аҕай көтүөн кыната эрэ суох үөрэн-көтөн өрө тэйбит уол сирэйэ түөрэтэ тураҥ буолан баран, хаарыан бөдөҥ куһу төлө туппут абатыттан, кыһыытыттан уу-хаар баспыт харахтарынан мээнэнэн мэндээриччи көрөн олорорун аһынан Маарпа маҥнай утаа күлүөх курдук гынан иһэн туттуммут: «Кимиэхэ да кэпсиэхпит суоҕа», – диэбит, Таалай охторугар баһыттан туллубут хортууһа сытарын тэбээн кэтэрдибит. Ол эрэн уол куһу кыһыылаахтык куоттарбытын тахсаат да дьонугар тута кэпсээбит, кистээбэтэх…

…Тарбыйахтарбар уу баһан таһааран уулатан, үөскэ киирэн, хагдарыйбыт да буоллар син төрдө күөх оту охсон, сүгэн таһааран, дал иһигэр быраҕан баран тымтайдаах собобун сүгэн уҥуор титииккэ бардым.

Сайылык өтөҕүн бэтэрээ өттүнээҕи Чоҥоро көлүйэҕэ Модьу ииппит хас да тиргэтэ турар. Ааһан иһэр суолбуттан чугас биир тиргэ баарыгар халба иҥнибит, дэлби туһаҕар эриллэн хайыы-сах чиккэйбит. Өссө биир тиргэҕэ хайа эрэ кус иҥнэн эмиэ бөһүйбүт, тэйиччи буолан туох куһун арааран билбэтим. Испэр: «Модьу соторутааҕыта титииккэ барда диэбиттэрэ дии, тоҕо тиргэтигэр иҥнибит кустарын көрөн, арааран ылбатаҕай…» – диэн дьиктиргии санаатым…

Өтөххө киирэн баран хотон кэтэҕэр дьон кэпсэтэн ньамалаһар саҥаларын иһиттим…

Миигин көрөн утары ыанньыксыт Суоппуйа күөрт ыта үрэ-үрэ утары сүүрэн кэллэ.

– Чот!.. – диэбиппэр, киһи тылын истэр эбит, ньылайа-ньылайа хаптас гынна, онтон аны тула көтөн эккэлээн барда.

Хотон кэтэҕиттэн ыт үрбүтүгэр оҕолор быгыалаһан көрдүлэр.

– Аана кэллэ… – дэһэр саҥаларын иһиттим.

Собобун балаҕаҥҥа киллэрэн ууран баран, тахсан хотон кэтэҕэр сүүрдүм. Тиийбитим титиик дьахталлара дыгдайа үллүбүт истээх кырдьаҕас ынах сытарыгар тула түһэн ньамалаһа сылдьаллар эбит.

Намыынаба Маарыйа, Суоппуйа, Аҕааппыйа – ыанньыксыттар бары бааллар. Модьу ынах үүрэр чыпчырхайын аҥаар илиитигэр туппут, тобуктаан олорон атын ытыһынан сүөһү сараччы үллүбүт иһин сэмээр баттыалаан көрөр.

– Хайа тоом, балыккын аҕалаахтаатыҥ дуу? – Аҕааппыйа мэлдьи күлэ сылдьарга дылы эйэҕэс харахтарынан көрө-көрө ыйытар. Кини куруук холку, ис-иһиттэн наҕыл майгылаах. – Маарыйа ынаҕа «оту» сиэн дьэ бу… – ынах ытыстыбыт айаҕын атытан Суоппуйалыын көмөлөөн бытыылкалаах үүтү куталлар да сүөһүлэрэ кыайан ыйыстыбат. Омурдун иһигэр туолбут үүт хаҥас өттүнэн сытар ынах уҥа дьабадьытынан, мин көрдөхпүнэ, түөрэтэ үргүлдьү да ааһар курдук.

– Паа, кыайан ыйыстыбат эбит, иэдэйбээт… – Суоппуйа киэҥник атыта сатаан тардыалаһар да кыаллыбат.

– Ыл, Модьу, ампаарга эрбии ыйанан турара буолуо, аҕал эрэ, – үүттээх ынахтарыттан биирдэстэрэ өлөөрү өрө мөхсө сытарыттан ыксаабыт Маарыйа тугу да гыныан билбэккэ, Аҕааппыйалаахха көмөлөһө сатаан илиитин даллаҥната олорон, эмискэ өй була охсон уолу соруйар.

Модьу иһиттим-истибэтим диэбиттии тэп гынан хаалар.

Титиик таһыгар сүөһүлэр көстүбэттэрин иһин дьиктиргээн:

– Бу хантан кэлэн охтубутуй? – диэн ыйыттым.

– Мэччийэ сылдьан кэлээхтээбит ээ, сордооҕуҥ, – Маарыйа ыанньык ынаҕын улаханнык аһыйара тылын тамаҕыттан да тута биллэр.

– Кырдьаҕас ынах «оту» сиэн куһаҕан буолан эрэрин билэн, өрүһүйтэрээри муҥнанан, доҕотторуттан быстан кэлээхтээтэҕэ.

Ынах харахтарын өҥүргэһинэн көрөн, иҥиир-ситиитин тартаран дьигиһийбэхтиир, сэниэтэ суохтук орулаан ылбахтыыр, ол аайы муннунан үрүҥ үүт ыһыллар… Ортоһуор уҥуохтаах, эт лахса, маҥан ала өҥнөөх ынах кырдьыга да үүттээх ахан сүөһү быһыылаах, бэриІэ билгэйэн, эт-этэ күүрэн мөҕүстэҕин аайы эмиийдэриттэн хойуу үүт тыккыраан ылбахтыыр.

– Төһөҕө кэлбитэй?

– Субу, сибилигин, оҕолор көрөннөр, айманан киирэн эппиттэригэр таҕыстыбыт.

– «Сүөгэй оту» сиэбит!.. – Маарыйа уола Тэйгэ миэхэ туһулаан эттэҕэ буолуо киэҥник саҥарбытыгар, ханна-ханна олорон тыл ыһыктар бэйэтэй диэн тула-мала мэлээриҥнээн баран биирдэ эрэ өйдөөн түбэһэ көрдүм: Тэйгэ, Аҕааппыйа уола Чочоллох, Суоппуйа кыыһа Быгыапчаан буолан титиик хотонун үөһэ тахсан, дьонноро ынаҕы бодьуустаһалларын, үөһэттэн аллара кыҥастаһан, умса нөрүйэн чохчоһон олороллор эбит.

– Хайа, били оҕо туох ааттаахха дьөлө түһэн хаалла… – диэн Суоппуйа саҥа мөҕүттүөх курдук буолан эрдэҕинэ, Модьу эрбиитин туппутунан, хотон муннугун эргийэ көтөн, субу сүүрэн тэлибирэйэн кэллэ.

Маарыйа уолтан эрбиитин эһэ охсон ылаат да ынаҕын икки дьэҥкир муоһун иккиэннэрин, ортотун аллараа өттүлэринэн туура эрбэтэлээн кэбистэ, инньэ гынаатын кытта хойуу хаан тыга түһээт тохтубутунан барда. Аны Аҕааппыйа Модьу өттүгэр тэйгэҥнии сылдьар кыыннаах быһаҕын таба көрөн, уолтан быһыччатын ылан ынах икки кулгаахтарын төбөлөрүн хайыта сототтоото, эмиэ хаан тохтон, санньылыйа сүүрэн сиргэ таммалаата.

«Сүөгэй оту» сиэбит сүөһү иһэ сараччы үллэр уонна хойуута кэлбэт буолан хаалар эбит. Маарыйа аһара баран ынаҕын хойуутун аҕала сатаан, салгынын таһаараары, ырбаахытын сиэҕин ньыппарынан, ытыһын быычаһыгар уган хасыһа сатаата эрээри, ол да туһалаабата. Ынах иҥиир-ситиитин тартаран титир-татыр мөхсүмэхтээн сыта түһээт өІүргэһинэн көрбүтүнэн өлөн хаалла…

– Дьэ баччаҕа «оту» сиэн сыл да аайы сүөһү өлөр өлүүтэ, – Суоппуйа ынахха иһэрдэ сатаабыт, түгэҕэр хаалбыт бытыылкалаах үүтүн тобоҕун, чукаа тоһоҕотун төрдүгэр уурбутун, хотон үөһэттэн ыстанан түспүт Аҕааппыйа уола Чочоллох «бу да хаалбат ас» диэбиттии тобоҕолоон кэбистэ.

– Һыы, хаарыан үүттээх ынаҕым… Ааната Алакайым барахсан, – Маарыйа харытын ортотугар диэри ынах хойуута биһиллибит илиитин, хагдарыйбыт өтөх отун үргээн ылан соттор.

Тэйгэ хотон үөһэттэн түһэн мин иннибэр кэлэн туран өлбүт ынаҕы куттаммыттыы одуулаһар. Онно өйдөөн көрбүтүм, кыра уол барахсан ынах этэрбэһин отой онньоччу үктээн кэтээхтиир эбит, уллуҥнара букатын, төрүт сатамньыта суохтук уҥа-хаҥас баран, таска көрө сылдьаллар.

– Хайа Тэйгэ, этэрбэһиҥ иэдэйбит дии, көннөрөн кэтиэххин, – диибин.

Маарыйа уолун диэки көрө-көрө:

– Ээ, кэтэр кэтиитэ, – диир.

Тэйгэ эмиэ да маадьаҕар, эмиэ да туотаайы атаҕын курдук кыпчыгыр атаҕа суох эрээри, туох да диэбит иһин, этэрбэһин бэрт эриэхэбэйдик, «астыктык» кэтэр киһи эбит. Эҥин араас ханна барыай…

– Оту сиэбит сүөһү өрүһүллээччи дуо? – ыанньыксыттартан ыйытабын.

– Сороҕор өрүһүллээччи, төһө элбэҕи сиэбититтэн тутулуктаах. Баччаҕа бэйэтэ да ордук сүлүһүннүрэр.

– Сэрэҕэ да бэрт эбит дии, атын ынахтар эмиэ сиэхтэрин сөп буо.

– Таҥара илиитигэр…

– Оттон оннук от суох сиригэр мэччиттэххэ хайдаҕый? – Тэйгэ ыйытар.

– «Сүөгэй от» үүммэт сирдээх ходуһа биһиэхэ суох да ини, – диир Модьу. – Сүлүһүнэ тугар баарый: отугар дуу, силиһигэр дуу?

Аҕааппыйа ынах муоһун эрбээбит тимир эрбиитин угуттан тутан туран, этэрбэһин оһун топ-топ охсо-охсо:

– Сүлүһүнэ силиһигэр, хортуоска курдук быдьыгыраан үүнэр, көрөөччүҥ суох дуо.

– Ээ ону өйдөөбүт да суох, – Модьу бысталаммыт ынах муостарын төбөлөрө сыталларын тайах маһынан тарыйтыыр.

– Күһүн уонна саас уоҕурар. Хаар ууллан бүтэрин саҕана «оту» сиэн сүөһү эмиэ өлөөччү. Угут дьыл халаан уута ылан, уу анныгар тимирдэҕинэ арай сэрэҕэ суох.

– Оччоҕуна түбэһэ түһэн сиэтэҕинэ саас эмиэ өлүүһү дии.

– Оннук, «сүөгэй от» сүлүһүнэ баҕа ыатаҕына биирдэ сүтэр.

– Ол баҕабыт хаһан ыыр? – Модьу ыйытар.

– Ии сатана, күөл балыга ыыр кэмигэр ыыр ини, – Суоппуйа бэйэтэ да чуолкай билбэт быһыылаах.

«Оту» сиэн өлбүт сүөһү этэ сиэнэр. Бэтэринээр кэлэн көрөн-истэн, чахчы сүлүһүннүрэн өлбүт диэн аах оҥорбутун кэннэ биирдэ астанар.

– Айдаҥҥа баран бэтэринээри аҕалабыт буо, – диир Суоппуйа.

– Модьу ити ханан кэлбиккиний, тиргэҕэр хас да кус иҥнибит этэ дии.

– Тыыламмытым ээ, көрүөхтээх этим. Ону бу ынах бэйэтэ эрэ быстан бэрт дьиктитик байааттаҥнаан иһэрин көрөммүн көлүйэнэн эргийбэккэ судургу титиик анныгар тиксибитим… Оо, оччоҕо сибилигин ойдум, аны сиэҥ сиэн кэбиһиэ…

– Тохтоо нөйөн, оттон Айдаҥҥа ким барар, бэтэринээри аҕала?! – диир Аҕааппыйа.

– Ээ, кырдьык да оннуктаах этибит буолба-ат…

– Мин барыыбыныый, били Дьэримиэйдээххэ дьукаах олорор Дьаакынап Маппый диэн киһи буолбат дуо бэтэринээр, – диэн бэйэбинэн тылланным, – Модьу тиргэлэргин көр ээ. Сотору ынаҕыҥ хомуура да буолуо дии.

– Уҥуортан Маарпаны дуу, Моруусаны дуу илдьэ бар, доҕор гынан, – Суоппуйа мин этиибэр сөбүлэһэр.

Модьу тиргэлэрин көрө хаалар киһи буолан үөрдэ:

– Мин сатыы барыам, бэйэм да киэһээ ыамҥа ынахтарбын сылгылаан баран биирдэ төннөрдүү кэлбитим, хата эн уҥуор мин тыыбынан таҕыс, сатыы эргийэ барардааҕар түргэн буолуо.

– Саатар эрэ, – кырдьыга да үөрүүнэн сөбүлэстим, оҕо киһиэхэ, бэйи, тыынан уста сылдьар бэйэтэ туспа ураты кэрэ.

– Сыарҕалаах көлө хайаан да кэлэр… – Маарыйа аны умнан кэбиһиэ диэбиттии санатар.

– Ээ ону баҕас антах бэйэлэрэ да өйдүөхтэрэ, «оту» сиэн өлбүт ынах сураҕын истэн баран хайдах ыытыахтара суоҕай, – диир Аҕааппыйа.

Модьу тиргэтигэр хас да кус иҥнибит сураҕын истибит киһи тэп гынан хаалла. Көлүйэлэргэ уонна күөл култуктарыгар иитэлээбит туһахтарын барытын кэрийэр буоллаҕына уһуура чуолкай.

Мин аһа сүөкэнэн баран иһэ сайҕаммыт тымтайбын тутан, уҥуор өтөхпүн быһардыы үөскэ киирдим. Хойутуом, күн ыраатыа диэн эмиэ чэйдээбэтим. Чочоллох, Тэйгэ, Быгыапчаан тыынан устан барарбын көрөөрү саппай уопсан батыаккаластылар. Быгыапчаан кырдьык да аатын курдук, онон-манан быгыалаан, иннибэр-кэннибэр түһүөлээн, икки тоҕоноҕун ойоҕосторугар сыһыаран баран, түргэн-түргэнник ибигирэччи сууралаамахтаан тойтохоччуйа сүүрэр. Баара суоҕа биэс саастаах кыра кыыс аата, такымыгар охсуллар уһун суһуохтааҕын, саҥа таба көрөн сүрдээҕин дьиктиргээтим. Ыас хара суһуоҕун өрөн баран, төбөтүн өрбөҕүнэн баайбыттара мэктиэтигэр сиргэ соһуллубут, ону Чочоллох этэрбэһин төбөтүнэн үктүүр, Быгыапчаан хантас гынан кэдэрийээт, тобуктуу түһэр, онтон ойон тураат куотан эрэр доҕорун сыыһа охсон хаалар.

– Ити хайдах буолаҕыный, тоҕо кыыһыҥ баттаҕын үктүүгүн, – диэн уолу сэмэлээн ыллым…

Ыанньыксыттар уу баһар далаһаларын олохтоохтук, чиҥ-чаҥ гына бэркэ оҥостубуттар. Дыгдаҥныы сытар кута үөс өттүгэр диэри суоруллубут сиэрдийэлэри быраҕаттаан баран, тимир тоһоҕонон тоҥор диэри батары анньыллыбыт атахтарга саайталаабыттар. Далаһа тумса тиийэн бүтэр сирэ – ып-ыраас дириҥ уу, киһи ыаҕайаны сомсон баһарыгар этэрбэһин уллуҥун да сиигирдиэ суох.

Модьу тыытын далаһаны ойоҕолуу кута үөһэ тардан олордьу уурбут, кэтит салбахтаах эрдиитэ туорайыгар сытар, тэрдэ кыҥнары барбытын көннөрөн биэрдим. Тымтайбын искэ ууран баран, кэннинээҕи тумсун туорайыттан ылан, далаһа устун хааман, тыыбын состум. Түгэхтэри, ойоҕостору тиит хаптаһынтан оҥоһуллубут тыы тэс курдук, сахсайбытын иһин олордьу уурбуттара ууну да «испит» быһыылаах. Ырааһыгар кэлээппин тута чэпчии түстэ. Олохпун үчүгэйдик булунан баран эрдиим салбаҕынан далаһа тумсуттан анньынан кэбистим. Аллаах тыы ууну тыыран үөс диэки кудуччу дьулуруйда. Эргитэн, тумсун өтөҕүм диэки туһаайаат, уҥа-хаҥас эрдэн тэлбиҥнэтэн бардым.

Кэннибин хайыһан көрбүтүм: титиик оҕолоро, далаһаларын тумсугар миигин атааран, сайыспыттыы көрөн тойтоһон тураллар. Чочоллох Быгыапчаанын кыракый ытыһыттан ылан сиэппит, били, дьээбэлэһэн кыыһырсыбыттара ханна да суох. Быгыапчаан тобуктуу түһэригэр инчэҕэй кырыска сиигирдибит, бэйэтигэр сөбө суох улахан, хайа сууллууга эргэрэн, кубарыйан хаалбыт, хас да сиринэн самыы ууруу абырахтаах дьыгынаал ыстаанын тобуктара харааран көстөллөр. Уҥуоҕунан арыый обургу киһи Тэйгэ, уоллаах кыыһын кэннилэригэр туран эҥил бастарыттан тутан, сүүһүн аннынан сүргүччү көрөн, тонолуппакка миигин одуулуур…

Оҕолор санаарҕаабыттыы саҥата суох санньыһан туралларын көрөн, хайдах эрэ, эмискэ, кутум-сүрүм кутугунайа хамсаан өрө тыынан ыллым, устунан отой да уйадыйан бардым… Хаһан да сүппэт, оспот сүрэх баастаах киһи, тоҕо эрэ, ис-испиттэн этим сааһа аһыллан, икки көмүскэлэрим иһэ ууланан, туманныран бардылар… Дьэҥкир таммахтар иэдэһим устун сүүрэннэр айахпар тута аһыы амтан билиннэ… Аны ытыырбын оҕолор көрүөхтэрэ диэбиттии, халтаһаларбын түргэн-түргэнник симириҥнэтэн, сымыһахпын быһа ытырбытынан түргэн-түргэнник эрдэн күөл үөһүгэр дьулустум…

Лаппа тэйэ түһэн баран кэннибин хайыспытым – оҕолор далаһаларын тумсугар, иһийэ таалан, син биир тойтоһон тураллар – ити миигин өссө ордук аймаата, «манна баҕас ким да истибэт» диэммин тыас таһааран ытаан бардым. Тууйуллан хаайтара, хаатыйалана сылдьыбыт ыар санааларым харса суох халыйар хараҕым уутун кытары таска ыгыллан тахсарга дылылар… Төһө да тас дьүһүн, сэбэрэ, дьон омос көрүүтүгэр сэргэххэ, ардыгар күн кыһалҕата да суох курдугун иһин, эн ис санааҥ, сүрэҕиҥ оһон биэрбэт сырҕан бааһын, тугу да тулуйан оһоруна, умна сатыыр эрэйгин, кыһалҕаҕын – арай харахтар, аньыыга-хараҕа киирбэтэх сырдык, дьэҥкир, ыраас харахтар эрэ кыайан кистээбэттэр, сатаан саһыарбаттар. Ардыгар күлэр да кэмҥэр эн харахтарыҥ ытыыллар… Арай ол ону таба көрөр туора дьон кыраҕы хараҕа сэдэх да буоллаҕа… Санаам барыта миэнэ Тээкиччэ өтөҕөр… Дьоммун санаары гыннаҕым аайы, ол ахтылҕаммын атыҥҥа аралдьыта, «умна» сатыыбын… инньэ гыммакка салгыы сайыннаран бардым да иэйэртуойар иэйиилэрбиттэн иэдэйэрбин, санаа ытылҕаныттан саппаҕыра самнарбын билэрим, букатын кыайан тулуйбатым… Ол иһин санаам ол утаҕын атыҥҥа, күннээҕи бүгүҥҥү олохпор салайа сатыырым… Итинтэн атыннык быыһанар албаһым миэхэ суоҕа…

Харса суох ытаан хайдах эрэ чэпчээтим… Эмискэ «бу айылаах энэлийэ иһэрбин аны эбэ иччитэ истиэ» диэбиттии ах бардым… Тула-мала көрүөлэнним… Сыҥыргаамахтаан баран уоскуйдум… Кырдьыга да лаппа чэпчээтим… эрдиибин тыыбар туора ууран, былааппын баспыттан устан баран, ытыспынан эбэм ыраас уутун сомсон ылан сирэйбин-харахпын сууннум. Өрө сэгэс гынан чэлгиэн салгыны түөһүм муҥунан иҥсэлээхтик эҕирийтэлээн дьигиһийдим… Тута дьэгдьийдим…

Бу курдук, сөп-сөп, испэр тууйуллан, хаайтаран муунтуйбут санааларбын хараҕым уутунан таска таһааран чэпчиирим. Улаатан, ситэн эрэр киһи сиэринэн ырааҕы-киэҥи санаан син уоскуйарым. Айылҕам барахсан араҥаччылааһынынан этим-сииним чэгиэн, ол – мин улахан дьолум. Хара үлэ эгэлгэтигэр харса суох хачыгырайа үлэлээн «балык» буолан «муостуйбут» быһыылааҕым. Хайа да күүс үлэтин, дьонтон итэҕэһэ суох үлэлиирбэр саарбахтаабаппыттан олус үөрэрим. «Мин да бэйи, киһи сиэринэн сылдьыам» дии саныырым…

Былааппын бастыҥалыы баанан баран, ити ыккардыгар кытара испит харахтарбынан титиик диэки эргиллэн көрбүтүм: оҕолор балаҕаннарын диэки сүүрэн туораахтанан эрэллэр.

Өрүтэ тыыммахтаан ылаат, уҥуор, оол курдук көстөр өтөҕүм дьиэтин көрбүтүнэн, кудуччу эрдинэн бардым.

Эрдиим салбахтарыттан сып-сырдык, ып-ыраас таммахтар чоккуруу тохтоллор, кырачаан буруулар эрилиһэ-эрилиһэ кэннибэр хаалаллар. Хас эртэҕим аайы тыым уҥа-хаҥас тэлбиҥниир…