Текст книги "Ийэм кэпсиир… (2 чааһа)"

Настаа ону түбэһэ көрөн:

– Бу уолуо, баарыыҥҥаттан киирэн сии сылдьар, аһыыр кэмҥэ аһыаххын, – диир.

– Наһаа да баарыыҥҥаттан буолбатар, биирдэ сиэтэҕим… – дии-дии өссө ылаары илиитин хочулуок диэки уунан эрдэҕинэ Настаа лаппаакынан уол илиитин охсор да, Килэки онно таптара сылдьыа, бэрт хапсаҕайдык аһардан биэрээт, аны үтүөнү көрбөтүн сэрэйэн таска ойор. Мин Килэки атын аҕайдык татыахайданан куотан кыапарыйан эрэрин көрөн күлэбин эрэ.

– Сатана уола мэнигин, – диэн Настаа мөҕүттэр.

Күһүн эбэм улар хабахтарын үрэн баран сабынан баайан балаҕан өһүөтүгэр ыйаталаабыта лаампа сырдыгар килэриһэн тураллар, халҕан аһыллан салгын оонньоотоҕун аайы эргичиҥнииллэр, биэтэҥнэһэллэр. Биир хабах хайдыбыт, иһинээҕи аһа тохтубут. «Өтөргө диэри бүтүн этэ, уолаттар «үлэлэрэ» буолуохтаах» дии саныыбын.

Оргуйан өрө тэппит сылабаарбын көтөҕөн дьиэҕэ киллэрдим. Дьонум арааһы сэһэргэһэн ууларыгар-хаардарыгар киирэн ырааппыттар. Настаа балаҕантан алтан күөскэ буспут куһун көтөҕөн мадьалытан аҕалан состуокка уурар, устунан аһаары тэринии буолар. Кус этэ икки мас нэлэгэргэ өрөһөлүү хоторуллан остуол үөһэ бургучуйар. Күһүҥҥү нэмэнэ кус эмиһэ сүрдээх – биир кэм сыа да хоргун, арай соҕотох ырыган халба баара «сыа быыһыгар былчархай кыбыллыбытыгар» дылы бииргэ, холбуу буһан хаалбыт. Көтөх халбаҕа ким да илиитэ барбата. Нэмэнэни бэл үргүү олордоххуна тарбахтарыҥ килэриһэллэр, оботун обордоххо хоргун хоргунунан.

Оҕолор куспут куртаҕын үллэстэн бэрт минньигэстик хордурҕатан кэбистибит, хочулуок иһэ лэппиэскэнэн, ыт салаабытын курдук, ыраастык кыһыйылынна.

Таалай кыраһыын лаампатын сырдыгар тыйаах түөһүн уҥуоҕун ыйдаҥардан көрө-көрө:

– Бу аата күһүнэ барыта ардах эбит, көрүүй, ардах дии түөрэтэ, – куһун уҥуоҕун ыксатыгар олорор убайыгар уунар.

– Тыйаах түөһүн уҥуоҕа билбэт, атыыр чөркөөкү түөһүн уҥуоҕа билэр, ону да сааскы атыыр чөркөй киэнэ, өйдөөтүҥ дуо хоҥ мэйии, – диир Килэки.

– Өйдөөн… – бии киһибит улгумнук сөбүлэһэр, субуруйан түспүт муннун «дөрөтүн» туора-маары соттон баран, «чэ оччоҕо туһата суох эбит» диэбиттии уҥуоҕун остуол анныгар турар ыт аһыыр иһитигэр, кураанах, эргэ туос чабычахха талыр гына быраҕар уонна салгыы атын кус бөтүөнүн туура тардан ылан сиэн мадьыктаспытынан барар.

Биэрэ кус тылын сөбүлээн сиир, ол иһин дьиэ дьоно бары куспут тылын кыра киһибитигэр өлүүлүүбүт. Балык бустаҕына собо тылын эмиэ Биэрэҕэ мунньабыт, нэлэгэрин эҥэлэйигэр кэчигирэччи ууруллубут собо тылын биир-биир ылан эмэн сиирин олус сөбүлүүр.

Өксөөннөөх аһыы олорон кэпсэтэн айахтара хам буолбат.

Килэки:

– Оҕустарбытын иккиэннэрин илдьэбит дуо? – диэн ыйытар, көҕөн бөтүөнүн тириитин хаҕылаан ылан сиэн сэлибирэтэр.

– Иккиэннэрин буолбакка, – Огдооччуйа хардарар.

Икки Баһылай иккиэн, Быралгы, Хабырыыл, Огдооччуйа уонна Килэки буолан сарсын Өҥсөөччү диэн күөлгэ оттуу бараллар. Өҥсөөччү – холкуос кииниттэн, Айдаҥтан көстөн ордук ыраах сытар уолба күөл. Төһө да уута түспүтүн иһин оттонор ходуһата улахана суох, тула өттө бэс тыалаах кумах сир. Мундулуҥдаттан, биһиги олорор өтөхпүтүттэн, үс эрэ көһү кыайбат. Баһылайдаах онно хоно-өрүү сытан оттуохтаахтар. Дьонум кэпсэтэллэриттэн иһиттэхпинэ, быйыл саас үрэх уута хото киирэн, хаатын таһынан халааннаан баран, олорон хаалбыт үһү. «Күһүн уута тартаҕына оттуохпут» диэн сайын хаалларбыттар. Былырыын кыһын хаар халыҥа сүрдээх этэ, саас уу сута кэлэрэ сылыктаммыта да, хайдах курдук улахан ириэриилэр буолааттарын кытта, халлаан уһуннук биир күрүс күүскэ тыалыран-кууһуран, сааскы уутун ханна да барбытын биллэрбэккэ көтүтэн, симэлитэн кэбиспитэ. Онон Өҥсөөччү былырыын уолбатыйан, үөһүгэр лаппа киллэрэн баһаам оттоппут. Быйыл төһө да кураан сатыылаатар күөл угуттаабыт, дьон ону олус дьиктиргииллэр. Сорох кырдьаҕастар сыккыраан сүүрдэр үрэҕин ото күһүн өртөммөккө, саас саҥа от бүөлүү үүнэн уута барбакка угутурбута буолуо дэһэллэр. Эбэ бэйэтэ да дьикти күөл: хайдах дьыл кэлбититтэн тутулуга суох сороҕор аһыыка суттаах уот куйааһы аахсыбакка сүрдээҕин угутурар, ардыгар астыбат ардах аргыстаах сааскытын аахсыбакка уолбатыйан соһутар үһү.

Баһылайдаах былырыын Күүлэлээхтэриттэн бүтэн баран Өҥсөөччүгэ оттоон тураллар. Кинилэри кытта тэҥҥэ Намыынап биригээдэтэ эмиэ сылдьыспыта. Быйыл буоллаҕына икки биригээдэ оттуохтааҕар буолуох биир биригээдэ эрэ аҕыйах хонукка хоруйар ходуһата тахсыбыт, ону да күһүн арыый уута тардан дэһэллэр…

Мин быйыл окко сылдьыһан бүттүм. Мантан антах бурдук хомууругар үлэлэһиэхтээхпин. Күөлбүт бааһыналара: Сыллыыр уонна Балыа өтөҕүн сонуоктара – сарсыҥҥыттан быһыллаллар. Ынаабы көлүйэтин киэнин эмиэ биһиги хомуйуохтаахпыт.

Аһыы олорон кэпсэтии аны бурдук үлэтигэр көстө. Настаа Өксөөнтөн:

– Антах бурдуккутун быһан ырааттыгыт ини? – диэн туоһулаһар.

Өксөөн нэмэнэ кус хоргуннаах миинин таас тэриэлкэттэн хатыҥ хамыйаҕынан баһан иһэ-иһэ:

– Бүгүҥҥүлүүн икки хонно быспыттара… Маарыйа сайылыгын бааһынатыгар кииртэрэ. Сарсын бүтэрэллэр ини, онтон Оҕонньор Уҥуоҕар барыахтара. Салгыы Тэтиҥ Бааһынатын бурдуга быһыллыа. Быйыл арыый хойутаатыбыт ээ, хата улахан хаһыҥ түһэ илик, баччааҥҥа диэри…

– Элбэх буолуохтара, бурдукка анаммыттарыҥ? – Быралгы ыйытар.

– Сэттиэлэр…

– Табысхаан үгэһинэн кииристэ ини, – аны эбэм туоһулаһар.

– Табысхаан эмээхсин кыыһынаан Ааналыын, Торотуу Сөдүөрэтэ, Уодьас Кыыһа Харытыана саҥаһа Кэтэриинэлиин, Кыычыйа Балбаара кыыһа Маарпалыын… Өссө аҕыстар эбит, салайааччылара Дьэримиэй, – Өксөөн көтүппүт киһитин санаан эбэн биэрэр.

– Хайа доҕор, тойоннорун умнубуккун дии, кэбиһиий, – Быралгы күлэн мүчүҥнүүр.

– Оттон оҕолор сылдьыһаллар дуо? – Өксөөнтөн ыйытабын.

– Оҕолор сылдьыһан, бысыһан көмөлөһөллөр, от үлэтэ буолбатах, атаҕын үөһэнэн да тырылаппыттарын иһин туох буолуой, – Өксөөн күлэр.

Килэки ыйытыыта эмиэ дьээбэ:

– Тоҕо Дьэримиэй ойоҕо Маарыйаны – Табысхаан Маарыйа диэбиттэрэй? – диир.

Өксөөн уолга оттомноохтук быһаарар:

– Оҕо эрдэҕиттэн аата үһү, мин өйдүөхпүттэн Табысхаан Маарыйа. Урут куобаҕы биһиэхэ наар табысхаан диэччилэр, бу кэлин киһи эрэ барыта куобах диир буолла. Оттон тоҕо Маарыйаны Табысхаанынан сүрэхтээбиттэрин дьэ билбэтим, баҕар маҥан «субалааҕын» иһин буолуо…

Өксөөн кэпсиирин истэн санаатахха Маарыйа кырдьыга да кылбаа маҥан эттээх-сииннээх дьахтар.

Эбэм:

– Кини сирэйин күн уота отой сиэччитэ суох, уһун сайыны быһа окко үлэлээччи да, атыттар курдук хараарбата, икки иэдэһэ кып-кыһыл буола тэтэрэн баран, дьэ биир кэм сылдьааччы, – диир.

– Оттон эйигин тоҕо Килэки Болуодьа диэбиттэрэй нохоо? – Өксөөн күлэн мүчүҥнүү-мүчүҥнүү уолтан ыйытар.

– Ээ, мин билэр үһүбүн дуо… – Килэки мух-мах буолар.

Килэки хос аатыгар үөрэнэн хаалан хаһан да өһүргэммэт. Килэки – икки муостаах таракаан иккис аата. Мин да мэлдьи Килэкинэн эрэ ааттыыбын, хата, ол оннугар Болуодьа диэн ыҥырыахпын хайдах эрэ олуона, сатамньыта суох курдук. Санаабар Болуодьа диэн аат Килэкигэ отой барсыбат. Биир эмит хантан эрэ кэлбит ыалдьыт, хоноһо «Болуодьа…» диэн ыҥыран уолу ааттаатахтарына, «ити кими этэр баҕайыларай» диэх курдук санаан баран биирдэ өйдөөн бэйэм-бэйэбиттэн сонньуйарым.

– Одуҥда эбэ быйыл үүммүт дииллэр, Намыынаптаах күөллэригэр күһүүллэр да ини? – Улахан Баһылай Өксөөнүттэн ыйытар.

– Күһээ-эн… хотуурдара онно хаалар дьон, эбэ барахсан быйыл үөһүгэр баҕас киллэрээхтээбит курдук. Хата сылын аайы талаҕа тыатыттан үөһүгэр кимтэр-кимэн иһэр. Ыраастамматаҕына үлэни атахтыыр талах буолуо ээ. Ымсыырдан талаҕын иһэ хойуута сүрдээх, ити айылаах сулуйа охсуу сыраны-сылбаны баҕас дьэ быһар үлэ, хотуур да хотуур буолбат.

– Талах үүнэрэ түргэнэ бэрт дии, быйыл саҥа сэрбэйэн эрэр курдук буолар да, эһиилигэр биирдэ, эмискэ өрө анньан тахсаахтыыр ээ, – Огдооччуйа астына, тото аһаан, ирэн-хорон, сүүһүн көлөһүнэ бычыгыраан тахсыбытын сиидэс былаатынан сэмээр баттыалаан соттор.

– Оннук…

– Бүгүн ити ыйбыт-күммүт хаһыс-хаһыс буолла? – Быралгы хараҕын симириҥнэтэ-симириҥнэтэ, таҥара холоругун анныгар ыйанан турар быһа тардыы халандаары одуулаһар.

– Бүгүн сүүрбэ биир…

– Оок-сиэ, хайыы-сахха… Ол аата аҕыс хонугунан Үһүс Ыспааһаппыт эбит буолба-ат… – Быралгы сэҥийэтин абына-табына бытыгын имэринэ-имэринэ, кыраһыын лаампатын сырдыгар килэпэччийэн көстөр от күөҕэ кырааскалаах араама иһигэр уолун Курустуоһу көтөҕөн турар Буҕараадыста Маарыйаны хараҕын араарбакка одуулаһар.

Кыра Баһылай баарыын сарсыарда быһыллан баран остуолга ууруллубут халандаар лииһин ылан, саппыйатын быатын сүөрэн мохуорка эринэн, лаампа тааһын төбөтүгэр даҕайан уоһун соппоҥнотон уматтар, уулаах табахсыт киһи диэтэххэ, турулус-ирилис көрө-көрө буруотугар чачайан сөтөллөн ылар.

– Үнүр хаһыҥ түһэ сылдьыбыт этэ дии, ити бурдугу үлүппэтэҕэ буолуо дуо? – мин дьоммуттан ыйытабын.

– Суох тоом, ити бурдугу хаарыйбат хаһыҥ, төттөрүтүн хата бурдугу буһарар хаһыҥ, – эбэм быһаарар.

Өксөөннөөх чэй иһэ-иһэ сээкэйи баллыгыраһан өссө да уһуннук олордулар. Табах хойуу буруота дьиэ иһигэр биир кэм тараадыйа уһунна. Өрүүнэ биһикки балаҕаҥҥа тахса сырыттахпытына Маарпа кэллэ. Буспут лэппиэскэни Өрүүнэҕэ туттаран дьиэҕэ ыытан баран, Маарпалыын балаҕаҥҥа киирэн, өһөн эрэр сирэй оһох уотун иннигэр олорон, бэйэбит ычабытынан арааһы сэһэргэстибит.

* * *

Баһылайдаах Өҥсөөччүлэригэр бардылар. Утуйар таҥастарын түүрэн, сэптэрин-сэбиргэллэрин барытын оҕустарын сыарҕатыгар тиэйэн, өтүүлээн, сып-сап хомунан айанната турдулар. Отчуттар тиийиэхтээх сирдэрэ ыраах, бүгүҥҥү күннэрэ барыта айаннарыгар баранар. Айдаҥҥа Өксөөннөөххө чэйдээн ааһыахтаахтар, Мундулуҥдаҕа көһүөхтэриттэн иччитэх турар бэйэлэрин дьиэлэригэр таарыйбаттара чуолкай. Аттаах киһи Өксөөн нэс оҕустаах дьону кытары аргыстаһыа дуо, тэлгэһэттэн бииргэ тахсыбыттара эрээри, сонно иннилэригэр түһэн кудуччу хаамтаран хотоһута турбута. Эдьиийбит миҥэтэ Сэксэкэ Бороҥо – бэйэтэ да сыыдам айаннаах сылгы, хааман-сиимэн чырбалдьыйан, көрөн-истэн чөрбөлдьүйэн сэбэрэлиин сэргэх барахсан.

Сарсыарда Улахан Баһылай илимнэрин тарда таарыйа тиргэлэрин көрөн уонча куһу ылбыт. Уолаттар утуйа сытар буоланнар киирсибэтэхтэр. «Сэптээх дьон сэптэрин бэйэлэрэ көрүнүөхтэрэ», – диэн тыатааҕы тиргэлэри кэрийбэтэх, арай далаһа икки өттүгэр иитиллибит туһахтартан биир халбаны араарбыт.

Быралгылаах ыраах айаҥҥа аттанар дьон отой эрдэ турбуттара, биһиги хаалан наҕылыччы аһаан баран бурдукпутун быһа бараары оҥоһуннубут. Бэҕэһээ буспут куспут сарсыарда да кыаллыбата, миинэ да орто, оҕолор турдахтарына сабдыгыратыахтара диэн буолла. Алҕас буспут ырыган халбаны ким да сиэбэтэх, сытар…

Эбэм ампаарыттан икки сиэрпэни тутан киирдэ.

– Мэ, маны Аана илдьэ сырыт, – биирин миэхэ уунар. Сиэрпэни ылан, бэйэм диэки сүргүөхтээх, үүт-үкчү кус «тииһин» курдук бытыгыраабыт тиистэрин эрбэҕим төбөтүнэн баттыалаан көрөбүн, тутумтан ордуктаах болчуох курдук мас уга тутарга-хабарга, мин санаабар, сөрү-сөп. Испэр «уга хатыҥ дуу… туох мастан оҥоһуллубута буолуой» дии саныыбын, сиэрпэ олордуллубут уктаах кэлэр. «Бу сиэрпэ уга буолбут кый ыраах, соҕуруу дойду маһа, хаһан эрэ, ханна эрэ көҕөрө суугунуу турбута буолуо» дии санаатахпына дьикти иэйии киирэр.

Быралгы кэргэнэ Маарыйа, ону кытта ыалбыт Намыынап кэргэнэ эмиэ бурдук хомуура бүтүөр диэри биһигини кытары сылдьыһаллар. Өтөхпүт дьахталларыттан арай кыра оҕолоох Сөдүөрэ эрэ от, бурдук үлэтигэр кыттыспат. Бэҕэһээ Өксөөн Айдаҥтан үс кыыс көмөҕө кэлиэхтээхтэрин эппитэ…

Намыынаба Маарыйа аргыстаһаары сиэрпэтин туппутунан сүрдьүгэс быыһынан тахсан эрэрин көрөн бары бааһынабытыгар бардыбыт.

Сарсыарда биллэ сөрүүдүйэн халтаҥ соно суох киһи дьагдьайар, ол эрэн күн ортото итийэн соҥҥун уһултарар.

Быһыта тыытан ылан ыспыт курдук лоскуй-лоскуй былыттардаах, улахан тыала суох күн үүммүт. Былыт быыһыттан күн тыкта да сытыы сардаҥалар көхсүгүн угуттуу тыкпытынан бараллар.

Хабырыыл ыта Харабыл биир өтөххө олорор дьонун иччи оҥостон батыһа сылдьар, иннибитигэр сүүрэн сэксэҥэлии-сэксэҥэлии соруктаах аҕайдык күүтэн, кэннин хайыһан «оо, бытаан, нэс да дьоҥҥут ээ» диэбиттии көрөн сэксэллэн турар, онтон эмиэ чугаһаатыбыт да инники түһэн сүүрэн илигириир, субу-субу хас чоҥочох төрдүн аайы тохтоон сытырҕалыыр, кэлин атаҕын өрө көтөҕөн ииктээн чырылатар, хара буору хаһыйа тэбиэлээн ыспахтыыр.

Биһиги ыттарбыт иккиэн, Быралгы ыта Соҕотох иччилэрин кытары барсан тураллар. Аны кинилэри өтөр көрбөккүн, дьоммут кэллэхтэринэ биирдэ көрсүһэбит.

– Харабыл тоҕо Модьуттан хаалла? – Маарыйаны ойоҕолуу хааман иһэн, оол курдук иннибэр сүүрэр ыты көрө-көрө ыйытабын.

– Ким билэр сатананы, батыспатах дии, Модьу уҥуор барбыта ыраатта, ыта түөкүн буоллаҕына хаалан хаалбыт…

Барыларыттан кыра иэннээх – Балыа бааһыната, онтон Ынаабы, хайаларынааҕар да киэҥ – Сыллыыр өтөҕүн сонуога. Маарыйалаах Балыа өтөҕүттэн саҕалыаххайыҥ диэн онно аастыбыт.

Нэчимиэн бурдук барахсан саһарчы буһан, ас кутан буола иһин толору киэптээн, дөрүн-дөрүн, сайа охсор сиккиэр тыалга долгулдьуйан ылбахтыыр. Айан суолунан, Күүлэлээххэ оттуу ааһан иһэн, ойоҕоһуттан көрөрдөөҕөр бүтэй иһигэр киирэн бурдук быыһыгар турдахха отой атын, киһи эрэ хараҕын астыннарар үтүө көстүү. Сүөһү күрүөһүлээн сиэбэтин диэн бурдук бүтэйин тиэриллибит нүөл сиртэн тэйиччи гына туталлар. Атырыаланан хаалбыт аһаҕас – тиэриллибэтэх кырыс.

Боотулу бүтэй иһигэр киирэн дьонум хайа өттүнэн, хайдах быһан баралларын сүбэлэстилэр. Үлэбитин сонуокпут соҕуруу эҥээриттэн саҕалаатыбыт. От охсор курдук бэйэ-бэйэбитин батыаккаластыбыт. Урут дэҥ, биирдэ эмит Илин Кыргыдайга бурдук быһа сылдьар сирдэригэр кэллэхпинэ, сиэрпэнэн кыратык тирдиргэтэн көрөөччүбүн. Настааччыйалаах хайдах тутталларын-хапталларын сыныйа түһэн баран кэннилэриттэн бардым.

Быспыт бурдугуҥ умнаһа тутум буолла да, атахтарын хайаан да тэҥнээн, урут уурбут бурдугуҥ үрдүгэр холбоон эбэн, мунньан иһэҕин. Уонча улахан тутум – «баайыы» бурдук дэнэр. Баайаргар тутум бурдугу ылан ортотунан тэҥ гына хайытан араараҕын уонна астаах өттүлэрин бэйэ-бэйэлэригэр сыһыары тутан эрийэҕин, оччоҕо иилсэн хатыһан хаалар, ону ылан баайыыга сөп гына мунньубут бурдуккун эрийэ тутан аҕалан, төрдүн маҥнай эриллибит сиригэр кыбытан кэбиһэҕин. Аны онтугун уончалыынан биир сиргэ, астаах өттүлэрин үөһэ гына уурталаан соһулуомнуугун.

Манастыырдаан, ортотунан хайытан сонуокпут уҥуор таҕыстыбыт. Тэлбит суолбут хотуур суолунааҕар кыра, от охсор курдук илэчититтэн кыһыйыллыбат, үрдүк буолар. Көөнньүбүккэ дылы нүөл сыттаах бурдук умнаһын төрдүттэн от сиэмэтин курдук кып-кыра күөх аһыыка оҕолоро ыстаҥалаһаллар, ол быыһыгар тооппоордор «тирк!» гына тэбинэн көтөн тилигирээн тиийэн ыраах түһэллэр.

Кэлбит суолбут хаҥас өттүнэн төттөрү быһан барыах курдук гынан иһэн дьон кэпсэтэн ньамалаһар саҥатын истэн көрбүппүт, Айдаҥныыр суолунан, биһигини көрдө-көрбүтүнэн, били бэҕэһээ Өксөөн көмөҕө кэлиэхтэрэ диэбит кыргыттара иһэллэр эбит. Үлэлиирбитин тохтотон күүттүбүт. Настааччыйалаах, ортотунан сүгэнэн мүлүктэнэн кэрдиллибит, төрдө бүтэй таһыгар, төбөтө күрүө иһигэр киирэн сытар араҥах үөһэ олорон табахтыырдыы оҥоһуннулар. Бары да уулаах табахсыттар. Тиити урут күүстээх тыал сөрөөн суулларбыт быһыылаах, араҥах төрдө суон силистэрин өрө адаарытан, буордуун-сыыстыын сиирэн таһаарбыт кырыһыныын сүгүллүбүт. Дьонум табахтыыр кэмнэригэр күрүө таһыгар тахсан буордаах сыгынах кэтэҕин тиийэн көрдүм: үчүгэй баҕайы, олоҥхоҕо кэпсэнэр сүүнэлээх, хомпоруун хотой уйатын курдук. Тиэрэ тардыллыбыт кырыс онно саҥа кырыһынан солбуллан «бааһын» оһоруммут. Сыгынах кэннигэр, бүөм сири булан куобах хорҕойор эбит: кур да, саҥа да сааҕа дэлэй, чыыбаайы оту дэлби үлтү тэпсибит. Биир тооромос кур сааҕы ылан илдьиритэн көрдүм, «үүт-үкчү табах мохуоркатыгар майгынныыр, ол да иһин табах суоҕар сээкэйгэ булаан тардан эрдэхтэрэ» дии саныыбын. Табысхаан бөлүүн чэпчэттибит саахтара арыынан соппукка дылы килэпэччиһэллэр. Дьикти ээ: таба кыыл итиччэ улахан аата үүт-үкчү куобах курдук саахтаах, өссө кыра быһыылаах. Ол эрэн болҕойон, сирийэн көрдөххө: табысхаан сааҕа ньолбуһах, оттон таба киэнэ үс кырыылаах моһуоннаах буолар. Омос санаатахха суолтата да суоҕу сэҥээрэн, сыныйан көрдөххө туох эрэ бэйэтэ туспа дьиктилээх, киһини умсугутар уустуктаах.

Оол курдук, ойуур саҕатыттан ойуччу үүммүт суон тиит ортоку лабаатын төрдүгэр кугас тииҥ чөкөйөн олорор. Уот кугас өҥө суоҕа буоллар киһи таба да көрүө суох эбит. Тыа харамайа хойуу мутукчалаах лабаа устун чэпчэкитик дугуна сүүрэн, ыксатыгар үүнэн турар синньигэс титириккэ ыстанан сылыпычыс гынна. Кэрииттэн бааһынаҕа диэри, хайа сахтааҕы, сүгэнэн кэрдиллибит титириктэр үрдүк чоҥочохторо ырааһыйаны биир гына кэчигирэспиттэр, төрдүгэстэрэ сытыы сүгэ суолунан араастаан кырыылана ытыгыраспыттар, сорох чоҥочох киһи тэптэҕинэ бурҕас гынаат сууллан түһүөр диэри эмэҕирбит, сорох, турбута уһунуттан буолуо, эргиччи үрүҥ тэллэй үүммүт.

Курдары сардаҥаран көстөр буолуохтарыгар диэри кытара ньолҕойон буспут дөлүһүөн астара, «кыһыны да бу курдук турбутунан кыстыахпыт» диэбиттии, иһийэ таалбыттар. Хатыылаах уктар быыстарыгар, хантан эрэ түөрэн аҕалан олордон кэбиспиккэ дылы, дыргыл сыттаах моонньоҕон уктара көҕөрөллөр. Сэмээр икки илиибинэн хаһыйан, хараара буспут астара уктарын төрдүлэригэр саһан сыталларын булан сиэтим…

Били, тииҥ олорбут суон тиитин кэтэҕэ – ыт мунна баппат ычыкына, табысхаан хорҕойор, күнүскү өттүгэр кирийэр сирэ. Киэһэ барык-сарык буолуута, түлүк түүн үүнүүтэ куобахтар, тохтоон тыас иһиллэнэ-иһиллэнэ, ычыкыннарыттан тир-тир ыстаҥалаһан тахсан, бааһынаҕа кэлэн «ирээттэрин, өлүүлэрин» баҕас дьэ сиир харамайдар.

Ычыкын бэтэрээ өттүгэр Харабыл кутуйаҕы дуу, маттаҥааны дуу бултаһар быһыылаах: харса суох буору хаһан тибилийэр, муннун хорооҥҥо анньан баран дьигис-дьигис гына-гына сытырҕалыыр, онтон тииһинэн сир кырсын логлорута тыытан ылан туора илгэр.

Кыратык моонньоҕонноон сии түһэн баран Айдаҥтан кэлбит кыргыттар кэпсэллэрин, сонуннарын истээри дьоммор кэллим.

Мытыйыс Маарыйата уонна Саабынаба Аана – сүүрбэччэлээх эдэркээн кыргыттар. Төкөй кыыһа Огдооччуйа да эдэр – отутун эрэ ааспыт сулумах дьахтар. Кыргыттар сүгэн кэлбит ботуоҥкалаах ыһыктарын устан күрүө тоһоҕотугар иилэ ыйаабыттар. Маарыйалаах Аана табахтыыллар эбит, Огдооччуйалара тардыбат.

– Хайа, Аана, бурдук бысыһа сылдьаҕын дуу? – диэн сээкэйи ыйыталастылар.

– Дьоҥҥутун Баһылайдааҕы Арыылаах ойоҕоһугар көрүстүбүт, – Саабынаба Ааната кэпсиир.

Ону истэн олорон Огдооччуйа:

– Быралгы уола Килэки улаатан эр киһи киэбин ылан эрэр эбит отой. Биһиги Маарыйабытын хараҕа сөбүлээтэҕэ буолуо, кэрэхсээн батыһа көрөөрү оҕуһун үрдүттэн сууллан түһэ сыста, – дии-дии дьүөгэтин дьээбэлээн күлэр.

Биирдэһэ хаадьыга улаханнык кыһаллыбат:

– Кыра оҕону этэҕин дуо, – диир.

Саабынаба Аана аҕата Килээҥкий Ньукулай уонна эбээ Маарыйа кэргэнэ Кудугуй Борокуоппай бииргэ төрөөбүт дьон. Борокуоппай Ньукулайтан аҕа. Мин «Свердловка» кэлэрбэр Ньукулайдаах Борокуоппай иккиэн «төрүттэрин дойдуларыгар» айаннаабыттара ырааппыт дьон этилэр.

Кудугуй саас Саамыттан чугас Кэникээн диэн күөлгэ күһүн муус үрдүнэн укпут туута хаалбытын хомуна киирэн баран, оҕонньор туутун сүгэн тахсан иһэн, олорор өтөҕүн тэллэҕэр кэлэн баран охтубут да ол курдук өлөн хаалбыта үһү.

Саабынаба Аана – Килээҥкий үһүс оҕото. Аананы – Ааната диэн ааттыыллар. Итинник ыҥырыллар ааттаах элбэҕин иһин, маҥнай Килээҥкий Ааната дэнэн баран кэлин Килээҥкийэ түһэн Ааната эрэ хаалбыт.

– Ааната, эдьиийиҥ Харытыана хайдаҕый, оҕото бороохтуйан эрэр буолуохтаах? – Настааччыйа кыыстан ыйытар.

– Этэҥҥэлэр… Амалар…

Ону-маны күннээҕини, балаҕан эргиннээҕини кэпсэтэ түһэн баран үлэбитигэр туруннубут. Бэйэ-бэйэбитин батыаккалаһан, ардыгар нэмин табаары тараахтаан да сылдьан быһан тырдырҕатабыт. Кыргыттар Айдаҥтан сиэрпэлэрин илдьэ кэлбиттэр, арай Огдооччуйаларыгар эрэ суох, онон наар баайар.

Аанаталаах Маарыйа уруккуттан бурдук быһа үөрүйэх буоланнар туттуу-хаптыы мааны. Бурдук быһыытыгар от охсор курдук куотуһа, олус урут түһэн мээнэ инникилээн барбаккын. Биһиги бары кыттыгас үлэлиибит. Арай отой киэҥ иэннээх бааһынаҕа биирдиилээн сырыттахха, ким ордук элбэх сири, ким аҕыйаҕы быспыта тус-туспа учуоттанар. Көлөһүн күнүн төһө соһулуом турбутунан, быспыт сириҥ киэҥинэн ааҕаллар. Сонуок саҥа сир солонон, тиэриллэн кэҥээбэтэх буолла да, кээмэйэ биллэр, чуолкай, сыллата биир.

Балыа бааһыната – тоҕус уон тоҕус суотай, Ынаабы – биир гаа, Сыллыыр Өтөҕүн сонуога – икки аҥаар гаа кэриІэ.

Төкөй кыыһа эрийэ тутан баайа-баайа мунньан соһулуомнуур. Сылын аайы туттуллар сиэрпэ мас уга киһи ытыһыгар аалыллан кип-килэбэчигэс. Төҥкөйө сылдьан бурдук умнаһын төрдүттэн бобуччу тута-тута сиэрпэбинэн сото тардан кыырк гыннарабын. Ойоҕоспор төҥкөҥнөһөр кыргыттар түргэн-түргэнник, ибири-сибири туттумахтаһар тыастара үрүт-үрдүгэр сырдыргыыр.

Сиэрпэ хотуур курдук сытыыламмат, биир илдьэ сылдьыы.

Сорох дьон дьээбэрэн, бааһынаҕа киирэн, хотуурунан дайбаан көрөөччүлэр. Анал оҥоһуута суох хотуурунан охсор табыгаһа суох: бурдук баһа, атаҕа мээнэ ыһыллан хаалар.

Урут Илин Кыргыдайга, тус-туһугар бэрт мыыдарас оҥоһуулаах, чаачардаах хотуурунан бурдук охсоллорун дэҥ түбэһэ түһэн көрөрүм. Били, Боруллуолаах эбэҕэ олорбут Моотор оҕонньор оннук хотууру оҥорорун олус дьиктиргээн ыксатыгар олорон кыҥастаһарым. Чаачардаах хотуур оҥоһуута уустук: өнчөҕүн түөрт-биэс сиринэн үктэнэн үүттэниллэр уонна онно туруору, тобук устатын саҕа курдук үрдүк гына, лааппыга кэлбит сээкэй табаар дьааһыгын баньыаратын эрбээн, эмиэ үүттээн баран хотуур өнчөҕөр ыксары баайан кэбиһиллэр. Онтута хайым диэн ааттанар. Хайыма өнчөҕү усталыы баран, тутум курдук эрэ хотуур төбөтүгэр тиийбэккэ бүтэр. Аны онто хотуур төрдүн диэки үөһээ төбөтүттэн, тирбэҕэ быанан дууска төрдүгэр кэлэн бааллар, оччоҕуна бурдук охсулларыгар хайымын сынан, үтэйэн кэбиспэт…

Кыргыттар сотору-сотору, өндөс гынан, систэрин көннөрөн имиллэҥнээн ылаллар. Төһө да сир кырыарар хаһыҥнара түһүтэлии сылдьыбыттарын иһин кырдаайы син биир эймэҥнэс, бырдах биир эмэ тараадыйа көтөр, күлүмэн баҕас дьэ тохтообут.

Төкөй кыыһа бурдук баайа-баайа, муннун анныгар киҥинэйэн тугу эрэ биир кэм тохтообокко, салгыбакка ыллыыр, тылын ис хоһооно иһиллибэт.

Чэмэлкэй күн, лоппоруттан тахсыбыт одоҥ-додоҥ быстаҕас былыттарга саһан ыла-ыла, чаҕылыччы тыгар, били баарыын сарсыарда киһи этин-сиинин дьагдьатар сөрүүн курдуга да, күнүс күн оройугар лаппа сылыйда, онно эбии бэйэ-бэйэбитигэр көҕүйсэн үлүмнэһэ үлэлээн, харса суох хабытыайданан хамсанан-имсэнэн аны тиритиэх курдук буолан, халтаҥ соннорбутун устан бүтэй тоһоҕотугар, сиэрдийэтигэр ыйаталаан кэбистибит.

«Күһүҥҥү киһи күлбүтүнэн…» дэммит көмүс күһүн барахсан күүһүн-уоҕун ыллар-ылан эрэр бэлиэтэ лаппа биллибит: кэриигэ сэлэлии үүммүт үрүҥ сотолоох дьулугурас хатыҥнар сэлибирэс сэбирдэхтэрэ, кэлиҥҥи аҕыйах хонук иһигэр хагдарыйан саһарчы баран алатыйан хаалбыттар. Мэник тыал суугуначчы үрэн ыллаҕын аайытын туллубут саһархай сэбирдэхтэр салгыҥҥа уйдаран араастаан тэлибирии-илигирии, эргичиҥнии сииктээх сир муоҕар түһэн иһийэллэр.

Килэччи уойбут үөр кустар «эрдэ-сылла сир ыла турбут ордук» диэбиттии, тупсаҕайдык сэлэлээн, үрдүктэрэ бэрдиттэн, мин көрдөхпүнэ сэмээр соҕуруу көтөн ааһаллар…

Уулаах отон кытарчы буста. Эбэм быыһыгар-ардыгар ыамайдарын кытары, дьиэлэрин кэтэҕэр чугас тыаҕа тахсан ыаҕайаҕа отонноон киирэллэр. Отоҥҥо быламмыт минньигэс күөрчэҕи мотуйбуппут хас да хонно.

…Киһи сылдьарын тухары барыта санаа: ардыгар ааспыт урукку ынырык олохпун, дьылҕам дьэбир күннэрин санаан, санаам санньыйан санаарҕаан да ылабын, ол быыһыгар билиҥҥи кэммин эргиччи ыатаран эмиэ да сэк курдук сэргэхсийэргэ дылыбын…

Быһыллыбыт бурдук төрдүттэн сир ийэ күннээх-хонуктаах күрүс ардах уутун тото иһэн көймөстө сыппыт нүөл кырсын кэрэ сыта сүрэҕи-быары хаба ортотунан халыйан киирэр, өрө өндөйөн сискин көннөрөр кэмҥэр, күөл диэкиттэн эҥсэр сиккиэр тыал, сөп-сөрүүн уу ньамаҕын сытын муннугар саба охсор. Бары-барыта: оттуун-мастыын, көтөрдүүн-сүүрэрдиин чэбдигирбиккэ, ырааһырбыкка, тугу эрэ, биллибэт дьиктини кэтэһэн өрө көрөн өрөйбүккэ-чөрөйбүккэ, дьэгдьийбиккэ дылы, киһи эрэ ис-иһиттэн үлэлии-хамсыы сылдьыах үтүө, сэргэх күннэрэ үүнэн тураллар.

Уубутугар-хаарбытар киирэн үлэлии сырыттахпытына: Таалай, Ыстапаан, Баһыычаан буолан, «туос бөтөрөҥүнэн», омун-төлөн оҕолор тыын быһаҕаһа тыынан сүүрэн мэҥилэһэн кэллилэр, сүгэнэн мүлүк-халык салаҥнык төбөлөммүт тоһоҕо тутуурдаахтар.

Бурдук баайа сылдьыбыт Төкөй кыыһа өндөс гынан кыра уолаттары көрө-көрө:

– Хайа бу кимнээхтэрбит атара сэлиинэн астардылар доҕоттор… – дии-дии мичээрдээн тэбис-тэҥ үрүҥ тииһэ кэчигириир.

Таалай ким хайа иннинэ сүүрэн бөтөҥкөстөнөн кэлэн бүтэй сиэрдийэтин үөһэ ыттан олорон, баһыттан бэйэтигэр сөбө суох улахан хортууһун устан аҥаар илиитигэр эргитэн кулахачыта оонньуур. Кыра уолаттар убайдарын икки өттүгэр олорон бурдук быһа сылдьар кыргыттары турулус-ирилис көрбөхтүүллэр, аҕылаһан биир кэм өгдөҥкөлөһүү. Айдаҥтан кэлбит дьону сонургууллар быһыылаах.

Кэрии хатыІын лабаатыгар утуйаары сохсоспут куртуйахтар курдук кэчигирэспит, сытыы сирэйдээх-харахтаах уолаттары көрөн кыргыттар сонньуйан күлсэн ылаллар.

– Бу, тугу гына сылдьар оҕолоруй? – Мытыйыс Маарыйата бастыҥалыы бааммыт сачыын былаатын икки илиитин кэтэҕэр тиэрдэн көннөрө-көннөрө ыйытар.

– Кү-кү-тэр хасааһа көрдүү кэллибит, – Баһыычаан элбэх саҥалаах муҥутаан кэлэҕэйдээн тардыалата-тардыалата хоруйдуу охсор.

Айдаҥ кыргыттара Баһыычаан харахтарын симэ-симэ төлүтэ биэрэн кэлэҕэйдиирин истэн күлэн бычыгыраһаллар.

– Киһини кө-кө-көрө, тоҕо күлсэллэр и-и-ити… – тардыас уол уоһун толлотон кыргыттары сүүһүн аннынан сүргүччү көрөн сөбүлээбэтэҕин биллэрэр. Баһыычаан тымтан олорор сирэйин көрөн аны мин сонньуйабын.

– Эбэҕитигэр көмөлөстүгүт дуо, этэн баран кэллигит ини? – Настааччыйа сүүһүн көлөһүнүн ырбаахытын бэлэнньигинэн соттор.

– Көмөлөһөн…

– Тарбыйахтары уулаттыбыт…

– Ти-ти-тиргэбитин көрөн үс ку-ку-куһу ыллыбыы-ыт… – Баһыычаан ордук улахан сонуннарын кэпсии охсор.

– Икки чыккымайы кытта биир көҕөн иҥнибит, – Таалай хортууһун өрө быраҕан баран хабар.

– Көҕөнө улахан уонна эмис баҕайы дии-и, – Ыстапаан, убайын Таалай уҥа өттүгэр чөкөйөн олорон, күн уотун сытыы сардаҥаларыттан хараҕа саатан халтаһаларын симириҥнэтэр.

– Улахан…

– Биир чөркөөкүбүтүн эбээ «мурук купчугур» диэбитэ буолбат дуо? – Ыстапаан убайыттан ыйытар.

– Си-сиикэй кынаттааҕын иһин, – Баһыычаан эбии быһаарар.

– «Мурук купчугур» буолбатах, «муҥур купчуу» диэриий, – Таалай сурдьа Ыстапаан сыыһа саҥарбытын көннөрөн биэрэ-биэрэ, атахтарын тумсун бүтэй ортоку сиэрдийэтигэр «олуйан» баран, кэдэччи түһэ-түһэ, күлэр. – «Мурук купчуу» буолар ээ…

– Ол сай баччатыгар диэри хайаан көппөтөх сордооҕуй? – Быралгы Маарыйата сиикэй кынаттаах чөркөй тиргэҕэ иҥнибит сураҕын истэн дьиктиргиир.

– Ээ, оннооҕор буһук саҕана кытта, кынатыгар уйдара илик кус оҕото баар буолааччы, – Настааччыйа Маарыйаҕа хардарар.

– Оҕолорбут барахсаттар, эр дьоннорбут буоллахтара буолан, хата баһаам куһу бултаабыттар дии, бэйи күнүс тахсан эмис кус сииһикпит, – Мытыйыс Маарыйата кылбаа маҥан кыраһыабай дьүһүнүн эбии тупсаран мичээрдиир, үс үөс гына мөлбөччү өрбүт уһун суһуоҕа иннигэр кэлэн эйэҥэлээбитин көхсүгэр илгэ-илгэ, уолаттары саҥардаары дьээбэлэнэр.

– Ити эл-элбэх саҥалаах кыыска «муҥур купчууну» сиэтиэхпит, – Баһыычаан Мытыйыс Маарыйатын көрө-көрө кэлэҕэйдиир.

Настааччыйалаах, кыргыттар бары күлсэн тоҕо бараллар.

– Онноо-ок!.. Көр да маны өссө, миэхэ сиэтээри гыммыт дии «муҥур купчуутун», – Маарыйа өһүргэннэҕим аатыран сирэйин оттомурдубута буола-буола, харахтарын кэҥэтэ-кэҥэтэ Баһыычааны супту одуулуур.

Бу кэмҥэ аҕыйах саҥалаах, кыраҕы харах Ыстапаан, бааһына уҥуор боотулу бүтэй үөһээ сиэрдийэтинэн кутуругун хоротон баран сүүрэн субуруҥнаан эрэр күрдьүгэһи таба көрөн, олорбут күрүөтүн ортоку маһыгар ойон турда:

– Дьирики!!. – диэн омуннаахтык саҥа аллайда.

– Ханна?!. – Таалай эмиэ өндөс гына түстэ.

– Ол, ол!.. – Ыстапаан сөмүйэтинэн ыйан көрдөрөөт, бүтэйиттэн ыстанан кэбистэ. Таалай күрүө сиэрдийэтинэн сүүрэн субуруҥнуур моҕотойу дьэ таба көрөн инитин кэнниттэн түһүннэ.

Баһыычаан ойон туран көрөөрү, омунугар буолан, тоһоҕотун төлө тутан, онтун харбаары сыыһа туттан, сүһүөҕүн сүтэрэн, икки атаҕа адаарыйбытынан бүтэй тас өттүгэр таралыс гынан хаалла…

Уол суулларыгар тугун эмэ өлөрдөҕө буолуо диэн биһиги: «Һук!..» – дэһэ түстүбүт, онтон, ойон тураат, тоһоҕотун туппутунан, ньыкыйа-ньыкыйа «буут быстарынан» доҕотторун кэнниттэн «тилэҕэ хараарбыт» Баһыычааны көрөн күлсэн тоҕо бардыбыт.

– Оо дьэ, омун да булчуттар, – Ааната бэркиһээн баһын быһа илгистэр.

– «Улуу» дьон диэтэҕиҥ, – Огдооччуйа баайыы бурдугун эрийэ тута-тута кыра бөтөстөрү одуулаһар. Оҕолор дьирикилэрин хорооҥҥо киллэрэн саҥа-иҥэ буоллулар. Хордоҕойго дулҕа быыһыгар бурҕаалыы сылдьар Харабылы таба көрөннөр, кинилэр обургулар, ыҥыран аҕала оҕустулар: «Тук-тук-тук!.. Бу-бу-бу!.. Тук-тук-тук!…» – диэн ыттарын көҕүтэр саҥалара иһиллэр. Уолаттар биһигиттэн кыайан көстүбэттэр даҕаны, бүтэй уонна ыарҕа талахтар мэһэйдээн барбах барыгылдьыһаллар эрэ…

Холкуос сыл аайы нэчимиэн бурдугу үүннэрэр, арай, Уолбут күөлүгэр эбиэһи ыһаллар. Онтуларын кыһын сылгыга сиэтэллэр. Бурдук кэннэ өссө Айдаҥҥа хортуоска, Арыылаах, Кыдыбыл эбэлэргэ турунуопус, эриэппэ үүннэрэллэр. Хортуоскаларын сирэ син киэҥ, эһиилги, аны сааскы ыһыы сиэмэтин хаалларан баран онтон ордугун, күһүн сонно, көлөһүн күнүн суотугар дьон аайы абаанса түҥэтэллэр. Кирээдэлээн олордуллубут хортуосканы Айдаҥ эмээхситтэрэ: уу кутан, көмөн, сыыс отун үргээн сайын устата көрөн-истэн бэрийэллэр. Күһүн хортуоска дохсун ардах кэннэ кирээдэ тас өттүгэр буорун «дэлби» көтөн тахсан кытара сытар буолар. Барыта кыһыл эрэ өҥнөөх хортуоска.

Эбиэһи бурдук курдук сиэрпэнэн быһаллар, эмиэ соһулуомнууллар.

Турунуопустаах эриэппэҕэ анал бааһына суох, ирдэниллибэт, күөл кытыытыгар көннөрү, тааҕы-таах ыһан кэбиһэллэр, уу эҥин кутуллубат, арай ынах сиэбэтин диэн эргиччи бүтэйдэнэр.

Турунуопус кыралаах, бөдөҥнөөх, ол эрэн үксэ тутумтан ордук суоннаах, сүөм, харыс кэриҥэ уһуннаах, үрүҥ өҥнөөх ас.

Эриэппэ үрүллүбүт улар хабаҕын саҕа улахан, атына диэн хаптаҕай моһуоннаах, эмиэ кыралаах, бөдөҥнөөх. Таһа араҕас, хайыттахха иһэ маҥан.

Турунуопуһу, эриэппэни ынах да сиир, киһи да сиир, иккиэн төбөлөрүгэр уһун синньигэс сэбирдэхтээх буолаллар. Эбэм мундуну, күөнэҕи кытары бииргэ булкуйан буһардаҕына бэрт минньигэс, тотоойу ас тахсар, аҥаардастыы да сииргэ куһаҕана суохтар. Сүөһүгэ эбии аһылык быһыытынан биэрэллэр, ынахтар сүрдээҕин оҕоргоон, сөбүлээн хордурҕаталлар. Ынах эриэппэни, турунуопуһу сиэтэҕинэ үүттэнэр…

Күнүс күн оройугар чэйдии таҕыстыбыт, халтаҥ соннорбут күрүөҕэ ыйаммытынан хааллылар. Кыргыттар бүтэй тоһоҕотугар иилэ ыйаабыт ыһыктаах ботуоҥкаларын ыллылар.

Төкөй Огдооччуйата Намыынаптарга барда, икки кыыс биһиэхэ тохтоотулар. Таска суунан баран дьиэҕэ киирдибит. Эбэм собо буһарбыт. Оҕолор бэҕэһээҥҥи куһу «охсон» кэбиспиттэр, били ырыган халба эрэ көхсө мас нэлэгэр түгэҕэр «көтөх буоламмын хата бүтэһик ортум ээ» диэбиттии умса түһэн сытар.