Текст книги "Ийэм кэпсиир… (2 чааһа)"

Сарсын Балаҕаччыга барыахтаах оҕолор сүпсүгүрүүлэрэ, тэриниилэрэ, хайдах эрэ, бэйэтэ туспа кэрэ, туох эрэ ураты дьикти иэйии – үөрэниэхтээх да, үөрэнэ да барбат оҕолору барыбытын долгутар курдук… Дьиэ-дьиэ аайы төттөрү-таары сүүрэкэлэһии. Чоҕунан итийэр чугуун өтүүк, бүгүн киэһэ баҕас, икки дьиэнэн таскайданан, туттулла түстэ быһыылаах…

Оскуола оҕолоро сарсыарда эрдэ туран сып-сап аһаан, таҥнан-саптан баран аргыстаһан Балаҕаччыларыгар үөрэнэ бардылар. Биһиги, хаалааччылар, оҕолору атааран тиэргэммит күрүөтүн айаҕар тахсан турдубут.

Быралгы Маарыйата уолаттарыгар туһаайан:

– Баран иһэн дьирикилии дуу, күтэрдии дуу сытаайаҕыт, таҥаскытын киртитиэххит, хайа түһүөххүт, ордук эн Таалай, үгэскинэн, ыстааҥҥын ыыра көтөөйөххүнүй, нөйөн… – диэн сүбэлии хаалла.

Өрүүнэ кыргыттартан хаалсыбат, тэбис-тэҥҥэ хаамсар. Кини Балаҕаччыга отой сылдьа илик, онон кыра кыыска бары-барыта сонун, «антах тиийэн хайдах эрэ көрөн-истэн чоҕулуҥнуур» дии саныыбын. Маҥнай утаа, урут хаһан да дьиэтиттэн тэйбэтэх киһи, дьонун ахтан мундуйдаабатаҕына туох буолуой, салгыы үөрэнэн иһиэ буоллаҕа…

Арай бу атаарыыга, сайыһа арахсыыга төрүт кыһаллыбакка Баһыычааннаах Ыстапаан утуйан бырылата сыталлар уонна, биллэн турар, былтаҕар иэдэс, бэлтэҕэр сирэй Биэрэ кыыс.

Кыра уолаттар бэҕэһээ киэһэ суунан баран тарбыйах «айааһаан» мөҕүллүбүттэрэ, Таалай эмиэ хаарыллыбыта. Модьу баттаҕын кырыйтара олордоҕуна, мин кууруссалары аһата сылдьыбытым, арай, иһиттэхпинэ, хотон кэннигэр оҕолор күлсэн бычыгыраһаллара иһиллэр. Күрээтинньик хотону кытары силбэһэр иһинээҕи халҕана аһаҕас турара, сэмээр сыбдыйан аанынан хотоҥҥо киирэн, киитэ суох эркин быыһынан көрбүтүм: Ыстапаан, Баһыычаан, Таалай буоланнар, эргэ хотоҥҥо ууруллан турбут Кыра Баһылай атын ыҥыырын аҕалан, оҕус тарбыйахтарын ыҥыырдаабыттар уонна дьэ «айааһыы» ахан сылдьаллар эбит. Баһыычаан саҥа мииниллэр миҥэтиттэн хайыы-сах бырахтаран «сүрэхтэммит» быһыылаах: сибилигин сэнэх таҥас дуома кэппитэ түөрэтэ сыыс-буор буолбут, баттаҕа, сирэйэ барыта хара тураҥ. Баарбын биллэримээри, туома тыыммакка да, көрөн турдум, хайдах эрэ күлүөх санаам кэлэр, ордук кыра уолаттар кэпсэтэллэриттэн. Оҕус тарбыйах үүнэ суох, моонньугар ситии быалаах… Таалай тарбыйаҕын «көнтөһүттэн» арыый сэнэх киһиэхэ Ыстапааҥҥа туттарар:

– Дьэ эрэ, быраатым барахсан, киһи эрэ буолларгын кытаанахтык тут, хайдах этигиний, уол оҕо барахсан уон уһуктааҕа… – диир.

– Ээ, ынырык буоллаҕа дии, – били аҕыйах саҥалаах Ыстапаан дьээбэҕэ-дьиибэҕэ бэйи тиллэр.

Мин кыра уолаттар оттомноох аҕайдык тутта-тутта кэпсэтэллэрин истэн сонньуйабын, устунан, санныбын титирэстэтэн, тыаһа суох күлэбин.

Таалай сиргэ соһулла сыспыт иҥэһэҕэ аатыгар атаҕын үктээн тарбыйаҕын үөһэ олорор, көлөтө мөхсүбэт.

– Көрүүй, отой да мөхсүбэт, – дии-дии Таалай сибилигин аҕай оҕустан бырахтаран муҥур эмэһэтинэн буору хоруйбут Баһыычааны тургутардыы көрөр.

– Ти-ти-тиҥ-тиҥилэхтээриий онтон! – Баһыычаан төлө биэрэн кэлэҕэйдиир.

– Һы, убайгыт Таалай диэн аты айааһыыр көкөт буоллаҕа, итинник ааттаах эр бэрдин, элик үтүөтүн истэ иликкит дуо, бу да дьон… – Таалай «атын» үөһэ олорон киһиргиир.

– Ээ, хаһан аты айааһаан, сымыйанан… – Баһыычаан тарбыйахтан бырахтарбыт кыһыытыттан сымыһаҕын быччыҥын күүрдэн, абаран ахан тыл ыһыктар.

Мин өйдөөн көрбүтүм: оҕус тарбыйах кэлин атахтарын аччаччы соҕус туттан ииктээн чоккурата турар эбит, бэркэ хабаҕарбыт быһыылаах, уһуннук ииктээтэ, онтон аҕыйахтык тыккырдатан бүтэрээт, дьэ эбэтээ, «ат» баҕайы «үтүө быһыытын» көрдөрбөт дуо!.. «Эр бэрдэ, элик үтүөтэ» тарбыйаҕын ситии быатыттан саҥа уҥа-хаҥас тардыалаан эрдэҕинэ, кыра оҕус илин-кэлин атахтарын экчэҥнэтэн мөхсөн барда, хата, Таалайыҥ кырдьыга да «киһи сыыйыыта» буолан маҥнайгы мөхсүүнү тулуйда… онтон ханна баар… ньирэй тэбиэһирэн саҥа уутугар-хаарыгар киирэн күөдүлгэхтэниэх курдук буолан эрэрэ баара да, саха ууһа кыһан-кыладыйан оҥорбут хатыҥ ыҥыыра түҥнэри эргийэн холбуруйаатын, Таалай икки атаҕа адаарыс гынна, хортуус баҕайы киэр эһилиннэ… Торбос өрөҕөтүгэр түспүт ыҥыыртан өлөрдүү сиргэнэн, «өссө да сэниэм бүтэ илик ээ, көрүҥҥүтүүй» диэбиттии, мэктиэтигэр орулуу-орулуу мөҕүстэ…

Ат ыҥыырын холуна ньирэй муҥнаах кыра таһаатыгар хантан сөп буолуой, уолаттар холуннарын бүтэһик хараҕар диэри тардан көрөн баран, киэҥин иһин көннөрү, быаны ыйылыннары баайардыы бооччойбуттар. Аҥаара сөллүбүт, иккиһэ тарбыйах төһө да мөхсүбүтүн иһин төлөрүйэ, сөллө охсон биэрбэтэ.

Ньирэй төһө да улаханнык сиргэннэр, кини да инчэҕэй эттээх сылайара, сындалыйара ханна барыай, хайдах куруук мөхсө сылдьыай, тохтоон аҕылыы-аҕылыы түөрт атахтарыгар дьыраччы тэбинэн турдаҕына, Таалай ситии быатыттан ылан Ыстапааҥҥа туттаран баран ыҥыырын эргитэн, сөллүбүт холунун хат баайда.

Мин испэр «уолаттар ити кэннэ баҕас тохтууллар ини, ама туох баһаамай, куттанар, саллар оҕо саллыан да сөп» дии санаабытым ханна баар, дьонум баламаттарын, харса суохтарын бэйэм да сөхтүм. Аны Ыстапаан:

– Дьэ, билигин эһэҕит оҕонньор бэйэтинэн «ат» айааһыа, – дии-дии тарбыйаҕын үөһэ ыттаары гыммат дуо.

Торбоһу Ыстапаан миинээри өгдөҥөлөөбүтүн көрөн, кыра оҕуһу аһынаммын:

– Хайа, бу кимнээҕий ээ-э!.. – диэн соруйан куоласпын уларытан, эбээ саҥатын үтүгүннүм.

Уолаттар соһуйан ходьох гына түстүлэр, ким саҥарарын, хантан саҥа кэлбитин билбэккэ, атын аҕайдык тула-мала көрүөлэммэхтээтилэр.

– Ким саҥарда? – Таалай сиргэ түспүт хортууһун кэтэҕэр ууруммутун куондарыттан тутан уҥа-хаҥас эргичиҥнэтэр, харахтарын кэҥэтэн ол-бу диэки олоотоомохтуур. Ыстапаан иҥэһэҕэ ынах этэрбэстээх хаҥас атаҕын төбөтүн үктээбитэ-үктээбитинэн турар. Баһыычаан обургу сүүрэн тиийэн хотон түннүгүнэн өҥөс гынна, дьиэ диэки хантаарыҥнаата:

– Ким да с-с-с-суох… – диэн кэлэҕэйдээтэ.

Бэл оҕус тарбыйах, уолаттар бэрт дьиктитик таалбыттарын муодарҕаата быһыылаах: умса нөрүйэн, өчөһөн турбут, саҥа лочойон эрэр өҥүргэс муостаах төбөтүн өрө көтөҕөн, таллаҕар кулгаахтарын хамсатан «бу дьон тугу иһиллээтилэр» диэбиттии чөрбөйөн турда.

– Ити ким саҥарда даа?!. – Ыстапаан Таалайтан ыйытар.

– Билбэтим…

– Ким эрэ саҥарта буолбат дуо?..

Уолаттар билигин да тула-мала көрүөлэнэллэр, оҕус тарбыйахтара «бу түгэни мүччү тутумуохха» диэбиттии дал иһигэр үүммүт чыыбаайы оту өрүһүспүттүү быһыта тыытан тордурҕатан бэрт минньигэстик сиэн барда.

Мин тулуйбатым:

– Бу туох буолбут оҕолоруй, тарбыйаҕы сиэбиттэр дии… өссө ыҥыырдаабыт буола-буолалар!.. – диэн атын аҕайдык көөҕүнээтим.

Таалайдаах маҥнай утаа эмиэ мээнэ мэлээриҥнэһиэх курдук буолан иһэн, хотон эркинин быыһынан көрөн турарбын дьэ биллилэр.

– Ээ, эбээ буолбатах, би-биллэр баҕайы, – Баһыычаан эбэтиттэн атын киһи куолаһын эндэппэтэ.

Маарпалаах Аана кыра ыамайдары дьээбэлээтэхтэринэ куоластарын уларытан саҥарааччылар, ол иһин уолаттар Аана дуу, Морууса дуу диэтилэр быһыылаах:

– Ээ, Морууса дьээбэлэнимэ, таҕыс!.. – Таалай хаппыт ынах киитин ылан бырахпыта эркиҥҥэ кэлэн түһэн бытарыс гынна, сороҕо быыһынан киирэн, хайа күрдьүллэргэ элэйэн, мутуктара былларыттан тахсыбыт титирик муостаҕа ыһылынна.

– Аана буолбат дуо… – Ыстапаан харахтарын кэҥэтэн көрбүт аҕай. Намыынаба Аана дии саныыр быһыылаах.

Мин күлэн баран:

– Тоҕо тарбыйаҕы миинэҕитий, сиһин өлөрүөххүт дии, кып-кыра оҕуһу, – диэтим, уолаттар миигин дьэ биллилэр.

– Ээ, биһиги Аанабыт эбит буолбат дуо, – Ыстапаан миинээри турбут «атыттан» тэйдэ, дьыгынаал ыстаанын өрүтэ тардыммахтаата, туур-таар сыыҥтаата.

– Аанаа, биһиги көннөрү ньирэйбитин боруобалаан көрдүбөө-өт, – Таалай чанчыгын тарбанар.

Баһыычаан дэлэҕэ да тулуйан туруо, хотоҥҥо сүүрэн кэлэн, киитэ хоҥнон атыгыраабыт эркин быыһынан көрө-көрө усталыы кыйа хааман иһэн, эмискэ, уун-утары одуулаан турарбын түбэһэ көрөн чинэс гынна, мин уол соһуйбутуттан күлэн тоҕо бардым.

– Һуу, киһини ку-куттаата! – Баһыычаан сыыҥын өрө сыҥа-сыҥа күлэн үрүҥ тииһэ килбэйэр.

Бу кэмҥэ Быралгы Маарыйата, ала чуо, оҕус тарбыйаҕа анараа далга суоҕун, сүппүтүн дьиктиргээн көрдүү сылдьан, ньирэй орулуур саҥатын иһиттэҕэ буолуо, хотон кэннигэр кэлэн баран, уолаттар туралларын көрөн:

– Хайа бу тугу гынаҕыт, нохолор, ньирэйгитин тоҕо манна аҕаллыгыт… өссө ыҥыырдаабыттар… – диир саҥатын иһиттим.

– Ээ бэйэбит… – Ыстапаан мух-мах буола-буола хоруйдуур.

Мин «куһаҕан» буолан эрэриттэн «ытырыктатан» уонна уолаттар дьээбэлэриттэн сонньуйан, күлэ-күлэ, «бэйэлэрэ быһаарыстыннар» диэн төттөрү кэлэн кууруссаларбын аһаттым. Хотон кэннигэр саҥа-иҥэ иһиллэ түһэн баран сүттэ «…бу улахан киһи саатар Таалай…» эрэ диэни арааран иһиттим. Сотору Таалай саҥа айааһаабыт «атын» ыҥыырын сүгэн тэлэкэччитэн эргэ хотоҥҥо киирбитин көрдүм, кини кэнниттэн Ыстапаан тарбыйаҕын сиэтэн, Баһыычаан кэнниттэн үүрэн, оол курдук, үөс диэки мэччирэҥ далларыгар ыстааннарын эмэһэтэ холбуйан аастылар. Быралгы Маарыйата кыра чыпчырхай тутан испитин сиргэ быраҕан баран, күлэрин кыатана сатаан мүчүҥнүү-мүчүҥнүү, дьиэҕэ барда. Маарыйа төһө да чыпчырхайданнар оҕолорун син биир таарыйта биллибэт, аатыгар эрэ суоһурҕанан дуомнанаары мастанар-оттонор, наай гыннар, алыс абардаҕына эмэһэҕэ бэрт кыратык тэп гына охсон ылара, бүттэҕэ ол…

Маарыйа Таалайдаах оҕус тарбыйаҕы ыҥыырдаан мииммиттэрин эбэлэригэр кэпсээбитэ. Сарсыардааҥҥы чэйгэ оҕолор түмсэн аһыы олордохторуна эмээхсин:

– Тарбыйахтаргыт барахсаттары, өҥүргэс уҥуохтаахтары кэбис, улахан дьоҥҥут дии, аны бадьыыстаабат буолуҥ, – диэн сүбэлээбитэ.

Уолаттар турулус-ирилис өйдөөх баҕайытык эбэлэрин диэки көрөн ылсыбыттара, саҥа-иҥэ суоҕа. Атын киһи күргүйдээн-көбүөлээн, ыххайан саҥарбыта эбитэ буоллар, оҕолор баҕар итинник бэйэ-бэйэлэрин көрсө-көрсө иһийиэ суоҕа этилэр. Эбээ эмээхсин ылыннарыылаах намыын куолаһа оҕо эрэ өйүгэр-санаатыгар хатанан хаалар туох эрэ ураты дьиктилээҕэ, кини куруук холкута, майгыта эйэҕэһэ-сайаҕаһа, хайа да ыксаллаах түгэҥҥэ ыгылыйан барбат, сөптөөх санааҕа, толкуйга кэлэр өйдөөх эмээхсин. Эбээ киэһэ өттүгэр, утуйуох иннинэ ыамайдары сэмэлиири, мөҕөрү-этэри төрүт сөбүлээбэтэ: «Курус-сарыс санньыар санаалаах утуйбут оҕо уута уоскулаҥа суох буолар…» – диирэ. Обургу да дьон утуйан сынньаныах иннинэ ар-бур дэсиһэн айдаарсан баран ороннорун булаллара – ол куһаҕаҥҥа диэччи. Оттон остуолга аһыы олорон тылтылга киирсибэккэ айдаарыстахха, быртах тылынан быраҕыстахха – аһаабыт ас абырыан оннугар сүлүһүннүрэрин ахтааччы…

…Оҕолор оскуолаларыгар бараннар, дьиэбит, тэлгэһэбит иһэ иччитэхсийэн хаалбыт курдук буола түстэ. Төһөтүн да иһин, бэйэтэ да иккиэйэх дьиэнэн, сэттэ киһи бардаҕа, элбэх ээ… Хайдах эрэ, куһаахарык, курус санаа кууспукка дылы, бэл өтөхпүт чаллах тииттэрэ, сай устата сэргэх саҥаларынан саараппыт оҕолорун сайыһан, санньыччы туттан, тыаһы иһиллээбит курдук наҥнаспыттар… Сайын куйааска, бадараан түгэхтээх диэн аахсыбакка, таас кыырпаҕын курдук өрө сандаарда ыһан, сөтүөлээн чомпооттонон аймыыр уубут, далаһа таһынааҕы кыра култук оҕото, күөх халлаан урсунун иэнигэр түһэринэн сиккиэр тыалга сэмээр ирбинньиктэнэр… Саатар бүгүн сарсыарда болдьообут курдук кыырпах да былыта суох, сууйбукка дылы ып-ыраас чэмэлкэй күн үүммүт, кыра биллэр-биллибэт мэник тыал оҕото дөрүн-дөрүн ил гынан тиэргэҥҥэ үүммүт «киис кутуругун» хоҥкуҥнатан ааһар…

Өтөххө хаалбыт дьон олоруохпут дуо, дьиэбит күннээҕи түбүгэр оройбутунан түһэн үлэлээбитинэн бардыбыт. Эбээ өтөҕүн кэтэҕэр куопчахаанныы таҕыста. Настааччыйа балаҕан оһоҕун оттон, уу сылытан атыйахха кутан, долгураска дэдигирэтэ анньан таҥас сууйар.

Били «дьахтардарын быттанар куйааһа» буолан эрдэҕэ дии саныы-саныы үөскэ тиргэ көрө киирдим.

Бүгүн оҕолор оскуолаҕа барбыт күннэрэ, онон сарсыарда аһаабыт иһиппитин сууйбатыбыт, дьиэбитин сиппийбэтибит. Бу дьикти үгэс, итэҕэл былыргыттан хаалан хаалбыт, ону мэлдьи тутуһабыт. Дьиэ иһинээҕи дьонтон ким эмит ыраах барда да – ол күн кини аһаабыт иһитэ сууллубат, дьиэ хомуллубат, сиппиллибэт…

Кырдал үөһэттэн аллара орҕочуйар ыллык устун түһэн истэхпинэ, арҕаа тыаттан кыра холорук сүүгүнээн тахсан Ыачай Ыкынаачай дьиэтин холлоҕоһун иннинэн, өтөхпүт ортотунан кэлэн маҥнай эргэ хотон аттыгар эриллэн тура түстэ, онтон тугу эрэ көрдөнөр курдук сүөһүлэр турар хотоннорун эргийэ көтөн, куурусса күрээтинньигин нөҥүө өттүнэн ааһан түптэ күлүн ытыйан бурҕас гыннарда уонна кыра оту-сыыһы өрө өрүкүппүтүнэн өтөхпүт илин тыатыгар тахсан, саҥа өндөһөн, үүнэн эрэр хахыйахтар лабааларын илигирэтэ хамсатан баран симэлийэн, сүтэн хаалла… «Хата оҕолор барбыт аартыктарынан батыһан барбата» диэн бэрт дьиктитик санаан аһардым. Ити курдук кыра холоруктар, баалларын биллэрэн, өтөр-өтөр эбэ иэнин быһа охсоллор. Улахан иччилээх холоруктар дэҥ, биирдэ эмит көстөллөр. Биһиги өтөхпүтүнэн, киһи эрэ дьиктиргиэх, саас, эбэ мууһа бараатын утаата хайаан да, болдьообут курдук, дьоһуннаах холорук кэлэн «билсэн» ааһар. Оҕолор холоругу көрдүбүт да: «Билэбит!.. Билэбит!.. Билэбит!..» – дии-дии куота көтө сатыырбыт, тоҕо инньэ диирбит эбитэ буолла, улахан дьон итинник тыллаһалларын иһин ону үтүктэн эрдэхпит, хайаан да туох эрэ көмүскэнэр тыл буолуо, арааһата…

Үөстээҕи тиргэлэри эбэм бэйэтэ илимин тарда таарыйа тыынан сылдьан көрөр, мин Улахан Баһылай тыаҕа ииппит тиргэлэрин кэрийэбин. Далаһаҕа баар тиргэлиин – аҕыс тиргэ. Ыстапааннаах кэлин кус ылбат буолан хааллылар. Кыра уолаттар саҥа туһаҕы иитэллэригэр сатаан да аанньа атыппаттар быһыылаах. Туһахтара эрийэ баран көтөрдөрө тиргэ айаҕынан тахсарыгар моойугар кэппэт, сороҕор наһаа улахан гынан кэбиһэннэр иһинэн да ааһар… Кус иҥнибит туһаҕа дэлби эриллэн чаачахайданар, онон Ыстапааннаах хат иитэ сатаабаттар, хортуустарын иһигэр эрийэ укта сылдьыбыт туһахтарын таһааран баайаллар, онтулара, хайа-хайа муҥнаналлара эбитэ буолла, ардыгар көтөрдөрө туһаҕын кэппитинэн баран да хаалар… Улахан Баһылай моойугар туһахтаах куһу тиргэтиттэн хаста да ылан турар. Атын да сиргэ, күөлгэ, үрэххэ тиргэһиттэр бааллар бөҕө буо, ким-ким киэнэ кэлэн иҥнэрин туох билиэ баарай, көтөр кынаттаах чугастааҕы эбэлэртэн төһө гынан кэлиэй, аҕыйахтык сапсынан эрдэҕэ. Баһылай биирдэ туһаҕы кэтэн барбыт куһу тиргэтигэр хат иҥиннэрэн ылан тахсыбыта, кыл туһах өҥүттэн, хатыытыттан, түмүгүттэн бэйэтин киэнэ буоларын эндэппэккэ билбитэ, мээнэ көрдөххө туһах барыта биир курдугун иһин, булчут дьон тус бултуур сэптэрин баҕас чуолкай араараллар.

Ыстапааннаах тиргэлэрин көрөн-истэн сатаан дьаһайан ииппэттэриттэн кус иҥнибэтэ тута билиннэ. Бэҕэһээ киэһэ Килэкилээх Модьу тиргэлэри тоҥуулуун кытары оҥорон-тутан, сөргүтэн саҥалыы баайбыттара: бастакы икки тиргэҕэ иккиэннэригэр моонньоҕоттор иҥнэн чиккэһэ охсубуттар, үһүс тиргэ кураанах, төрдүскэ мороду иҥнибит. Кустарбыттан туһахтарын арааран ылан ууга уган илитэн баран такыммар, ньилбэкпэр тардыалаан көннөрөн хат иитэлээтим, сүгүн турбакка эриллэн хаала турар төрдүс туһахпын «элиэлээн» кыбыттым. Дьыгынаал ыстааммар туһахпын көннөрөөрү тардыалаабыт сирим сурааһын буолан ойууланан хаалар…

Күөлгэ кус баһаам, тоҕо эрэ, бэтэрээ кытыы диэки суохтар, ол оннугар, хата, уҥуоргу кута сиэлин анныгар бэрт элбэх кус тиксэ сытар, ордук хойуута күөл ортотугар аһаан ампаалыктаһыы, эмэһэлэрэ күөрэҥнээн олорор. Хантан эрэ бэрт дьиибэ, хара өҥнөөх кустар кэлэн, күөлү эрдэ булбут атын көтөрдөргө холбоспуттар, көрдөхпүнэ көҕөннөөҕөр бөдөҥнөр, хайа эрэ айан кустара, этэҕэлээх күөлү түбэһэ түһэн аараабыттар быһыылаах.

Били, бэҕэһээҥҥэ диэри эбэ ортотугар тыкаахтаан аймаммыт биир үөр тыыраахы баара мэлийбит, арааһата айаннарыгар дьэ туруммуттар, «бачча хойутаан баран, булан тиийэллэрэ буолуо дуо, баһылыктара, сирдьиттэрэ суох тыыраахылар хаалаллар диэччилэр» дии саныыбын.

Күөл кытыытынан хааман истэхпинэ, эмискэ от быыһыттан, атаҕым анныттан «чарт!..» диэбитинэн, тыастаах аҕайдык үгүрүө көтөн тилигирээн тахсыбытыттан өмүрэн «һук!» диэн улаханнык соһуйан саҥа аллайа түстүм, «аныаха диэри бара илик эбит дуу, сатана көтөрө» испэр ити айылаах соһуппут көтөрү мөҕүттэн ыллым. Бэйэм да дьикти айылгылаахпын: сороҕор киһи өмүрүөн да курдугуттан, хата, отой да соһуйбаппын, ардыгар буоллаҕына дуона, солуута да суохтан, туома, били эппиккэ дылы, «кутум көтө сыһыар» диэри татыахайдана түһэбин… Дьикти ээ – ити тоҕо, туохтан буолуой – испэр арааһы бары эргитэ саныыбын. Соһуппут үгүрүөм аҕыйах хаамыыны бараат чугас, хагдарыйбыт от быыһыгар сарыкынайан түспүтүн көрбүт буоламмын, кирийбит туһаайыытынан кэлэн:

– Һуу!.. Һуу!.. – диэн көтүтээри ытыспын таһына-таһына саҥардым да үгүрүө көппөтө, түһэн баран ханна эрэ туора сүүрбүт быһыылаах: «Сатана буҕарҕанаҕа дылы буоллаҕай…» – ол-бу диэки тула-мала көрүөлэнэбин. Арай, буҕарҕана таһынньахтанан тиийэн түспүт сиригэр чуо көрбүтүнэн тиийэн көрдөөтөххө да ити курдук «ууга тааһы бырахпыттыы» таһы-быһа, сирдээн тимирбитэ, халлааннаан көппүтэ биллибэккэ сүтэн хаалара…

Бэһис тиргэбэр чугаһаан иһэн, ыраахтан көрбүтүм, хайа эрэ бөдөҥ кус туһахха иҥнэн баран, аҥаар кынатын ууннаҥнатан бадарааны таһыйар. Мородулаах моонньоҕоннорбун төннөн иһэн ылыам диэн бэлиэ соҕус дулҕа ыксатыгар бырахтым, тиргэҕэ иҥнэн мөхсө сытар куспун көрдө-көрбүтүнэн сүүрэн тиийбитим – кынатыгар күөх толбонноох атыыр тыйаах эбит. Киһи сүүрэн кэлбитигэр эбии тилигирэйдэ, кыл туһаҕы хаҥас кынатыгар уонна атаҕар холбуу эрийэн кэбиспит, иннин диэки дьүккүҥнүү-дьүккүҥнүү мөҕүстэҕин аайы, тэптиргэтэ суох талах тиргэ тоҥуута туллан барыахтыы дьигиҥниир… Кэллим да куһу кынаттарын хомуйа, ботуччу тутан ыллым, тыйаах моонньун уһата-уһата мөхсө, төлө көтө сатаата, онтон төбөтүн эргитэн, уһуга суох мултугур тумсунан, тутан турар илиибин тоҥсуйбахтаата, харса суох ытырбахтаата да, ол тугу туһалыай. Кус эрэйдээх өлөрдүү куттаммытыттан кыракый сүрэҕин сыыһа битиргэччи тэбиэлиирэ ытыстарбар субу биллэр, мэктиэтигэр түүтэ кытары ип-итии курдук. Тыйаах төгүрүк харахтарын кэҥэппит ахан… дьүккүҥнүүрүн тохтотон синигэр түспүт, киһи аһыныах, уу-хаар баспыт харахтарынан, мээнэнэн уҥа-хаҥас мэндээриччи көрбөхтөөтө…

Мин куһу туох да сүрдээҕин аһынным, «маннык барахсаны ама хайдах, туох муус сүрэхтээх киһитэ өлөрөн кэбиһиэй… ама сүрүү-үн…» дии санаан аһардым… Сэрэнэн кус кынатыгар, атаҕар эрийбит туһаҕын араардым, тыйааҕы көхсүттэн сыллаан ыллым, долгуйар түгэммэр мэлдьи да буоларыныы, көмүскэлэрим иһэ ууланан, туманныран кэллилэр, «кэбис, ол-бу буолума, тоҕо куруук ытыыгыный, наһаа кэбирээн хаалыма эрэ…» диэн бэйэм-бэйэбин уоскутунабын… куспун ботуччу туппутунан аҕыйах атылы оҥороот, култук буолан үтэн тахсыбыт күөл ыраас уутун кытыытыгар, дулҕа үөһэ тобуктаан олорон тыйаахпын өссө биирдэ сыллаан ылан баран ууга олордон кэбистим:

– Сотору соҕуруу, сылы эргитэн мэлдьи итии дойдуга айанныаҥ дии-и, оччоҕо онно тиийэн, ыраах да ыраах Мундулуҥда диэн күөл өтөҕөр олорор кыыс миигин өлөр өлүүттэн быыһаабыта диэн ол дойдуга баар доҕотторгор кэпсээр… – диэн куспун кытта бүтэһикпин кэпсэттим, хайдах да туттуна сатаабытым үрдүнэн, көмүскэбэр туолан кэлбит хараҕым уутун уһун сайыны быһа кэтэн ойуутун сүтэрэн кубарыйбыт сиидэс ырбаахым сиэҕинэн хардары-таары сотуннум…

Тыйаах ууга олорон баран, маҥнай көҥүл барбытын итэҕэйбэтэхтии тула-мала көрүөлэннэ, онтон даллах-даллах гынан туһахха бааллан көһүйбүт хаҥас кынатын көннөрүннэ, төбөтүн илгистимэхтээн дьигиһийэн ылла, дьэ уонна түргэн үлүгэрдик үөс диэки кудуччу устан ууну талбаарта. Култуктан тахсан, кутаҥныы сытар кутаны ааһан баран, ойоҕоһунан эргийэн моонньун уһатан кытыл диэки көрөн ылла, онтон эмискэ эргичис гынаат иннин диэки дьүккүйбэхтээт, дайан лаһыйда, уу кырсынан сатамньыта суохтук көтөн тилигирэйэн тиийэн үөскэ аһаан ампаалыктана сылдьар кустар быыстарыгар түстэ уонна туох да буолбатаҕын курдук, хата, аһаан булумахтаммытынан барда, мин ону көрөн сонньуйан ыллым: «…Һы, аһаан барда…» – диэн таспар таһааран саҥардым…

Хаалбыт икки тиргэлэрбин көрөттөөтүм: биирэ – кураанах, иккиһигэр – халба иҥнэн өлбүт. Төннөн иһэн аара хаалларбыт кустарбын ылан – түөрт кустанным. Ыыппыт тыйааҕым холбоспут үөрдээх кустарын олойо-олойо одуулуу, кичэйэн көрө сатаатым да чопчу «бэйэм» куспун арааран булбатым, бары биир курдуктар, саатар эчи элбэхтэрэ да бэрт…

Халлаан сарсыарда чэмэлийбитин мэлдьэһэн, соҕуруу саҕахтан уулаах-хаардаах, лоппоруттубут халыҥ былыттар халҕаһалыы анньан тахсан бардылар, эмискэ тыалырда… Сотору тыал лаппа күүһүрдэ, ардыыр чинчилэннэ. Соҕурууттан сайа охсор сылаас тыалы кытта муннубар уу ньамаҕын сыта билиннэ, ытаан-ытаан баран чэпчээн уоскуйбут киһилии туох барыта, оттуун-мастыын чэбдигирбиккэ дылы буола түстэ.

Настааччыйа сууйан баран ситии быаҕа ыйаталаабыт таҥастара тыалга охсуллан, эҥин араастаан эрийэ бара-бара, тэлибирэһэ-талыбыраһа тыаһыыллар; сайыҥҥы балаҕан ураатыттан тахсар буруо, балаһа тыал охсон, уҥа-хаҥас бурҕаҥныы оонньуу-оонньуу, сүтэн-симэлийэн хаалар. «Тоҕо түргэнэй, халлаан дьүһүн кубулунара, баарыын аҕай чэмэлкэй, чуумпу халлаан этэ дии» диэн дьиктиргии санаан аһардым. Кустарбын дьиэҕэ киллэрэн иттэннэри остуолга кэккэлэччи уурталаатым, ким да суох, оҕолор туран ханна эрэ бара охсубуттар, хас да күн кураанаҕы кууһаннар тиргэлэрин бүгүн «сойуппуттар» быһыылаах. Балаҕаҥҥа тахсан Настааҕа көмөлөстүм.

– Халлааммыт ардаары гынна… – Настааччыйа туттара-хаптара түргэтээбит, тэтимирбит.

Сууллубут ырбаахылары, ыстааннары, былааттары тыал түһэриэ диэн ситии быаҕа баайталаан ыйаатыбыт.

Кууруссалар хотоннорун иһигэр киирбиттэр, бөтүүктэр да көстүбэттэр, арай Чымырыыты кытта өссө биир кутуруга суох куурусса күрээтинньик иһигэр хаппыт буорга тугу эрэ таба көрбүтэ буолан сымыйанан тоҥсуйбахтыыллар.

Далга хааллыбыт тарбыйахтар тыал түспүтүгэр дьиктитик тэбиэһирбиттэр: кутуруктарын өрө хорото-хорото сырсыакалаһаллар, ол быыһыгар, сиэрин ситэрэн, өссө орулаһан ылаллар.

Эргэ хотоҥҥо киирэн, тутан кэлбит дьэбин сиэбит чаанньыкпар, баҕана кэннигэр турар кыраһыыннаах тимир бөтүөнтэн, иһиппэр арыый быһаҕас гына кыраһыын куттум, ол сылдьан хотон аһаҕас түннүгүнэн көрбүтүм – эбэм Быралгы Маарыйатыныын Сөдүөрэлээхтэн кэлэн дьиэлэригэр киирдилэр, Маарыйа Биэрэни көтөхпүт, кэннилэриттэн Харабыл батыспыт.

Тыал эбии күүһүрдэ, халлаан күөх киэлитин биир кэлим халыҥ былытынан саба тардынна…

Кыра уолаттар Ыачай Ыкынаачай дьиэтин иһиттэн, түннүгүнэн бытарыһан тахсан, сырсан кэлэн миигин кытта дьиэҕэ тэҥҥэ кииристилэр. Остуол үөһэ нанаһа сытар кустары көрөн омун-төлөн дьон саҥа аллайа түстүлэр:

– Оо, наа… Бу эбээ ыллыҥ дуо?

– Һуох, ити Аана ылан тахсыбыт.

– Хайдах бачча элбэх кус иҥнибитий? – Баһыычааан иттэннэри сытар нэмэнэ кустар түөстэрин имэрийэр.

– Аанньа ииппэккит буо, убайдаргыт сөхсүйээттэрин кытта ити кус бөҕө иҥнибит дии, – Быралгы кэргэнэ балык уҥуоҕунан туолбут ыт аһыыр чабычаҕын тутан Харабылы аһата таска таҕыста.

Мин тыйаах иҥнибитин аһынаммын ыытан кэбиспиппин кэпсээбэтим.

– Сарсын баҕас бэйэбит көрө киириэхпит, – диир Ыстапаан.

– Ы-һыы… – Баһыычаан сөбүлэһэ охсор.

– Сарсын хайыай, иҥниэ дуо? – Ыстапаан миигиттэн ыйытар.

– Туох билиэй, халлаан тыалыран хаалла дии, кус балаһа долгуҥҥа хайа кытылга тиксэрин, хорҕойорун билбит суох. Эһиги тиргэлэргит баар сирэ наһаа аһаҕаһа бэрт, тыал арааһата түүнү быһа силбиэтэнээри гынна быһыылаах, кутаны да быһан аҕалан сыбаатаҕына көҥүл, кустар суй аһаҕас сиргэ олорботторо буолуо ээ.

Кыраһыын лаампатын олохторун состуок иннигэр уурталаан баран сэрэнэн истэрин толортоотум, кэриэрбит битииллэрин кыптыыйынан кырыйан саркааҕырбыттарын тэҥнэтэлээтим. Настааччыйа оҥостон олорон лаампа таастарын, Биэрэҕэ үрдэрэ-үрдэрэ, кылбаччы сототолоото.

Ыт аһата тахсыбыт Маарыйабыт саҥарбытынан киирдэ:

– Намыынап кэллэ… Арааһата оттоон бүтэннэр кэллэ быһыылаах, ардах түһүөн иннинэ уонна тоҕо биллиэй.

– Соҕотох дуо?

– Бэйэтэ эрэ…

– Ол аата үлэлэрин түмүктээтэхтэрэ, Өксөөн күрүөлэрин тута сылдьаллар диэбитэ, – эбэм Намыынап кэлбитин сэргии иһиттэ.

– Аһаан хайаан, нуҥ-наҥ буолан баран киириэҕэ, сонунун кэпсии, – Настааччыйа оһох кэннигэр өрөһөлүү кыстаммыт хардаҕастары ылан уотун оттордуу оҥостор.

Маарыйа бэйэтин дьонун, отчуттарын санаан:

– Оттон биһиги дьоммут хаһан бүтэллэр, – диир.

– Ол да дьон уһаабаттар ини…

– Хата ардах түһэн атахтаары гынна быһыылаах.

– От отууга ардахха хаайтаран сытар соччото суох буолааччы, – Настаа хардаҕастарын туруору уурталаан, куопчахааны хайа тардан ылан маһын быыһыгар симэ анньан уматан кэбистэ, хаппыт туос түүрэ сиэнэн чачыгырыы түстэ.

Биэрэ ийэтэ кутан биэрбит суоратын сиэн бүтэрэн баран икки дьабадьытын туора-маары соттор.

– Тоттуҥ дуо, тоом? – эбэтэ ыйытар.

Биэрэ иһэ кэлбитин биллэрэн, быры-былтаҕар иэдэстэрдээх сирэйин кэҕис гыннарар.

Дьиэ иһигэр олорон иһиттэххэ таска тыал тыаһа күүһүрэн кэлэ-кэлэ сэллиир.

– Бу күнүскүгэ диэри бэрт халлаан турбута дии, тоҕо түргэнэй уларыйа охсоро, дьикти…

– Баччатааҕы күһүҥҥү халлаан син биир сааскы халлаан курдук буоллаҕа, уларыйара-тэлэрийэрэ түргэнэ, балаҕан ыйа син биир кулун тутар ыйдыы кубулҕатырар үгэстээх, сааскытын баттарар… Бэйэтэ да сайын улаханнык ардаабакка, онтун ситиһээри гынар ини, көрөөрүҥ эрэ, күннээх-хонуктаах күрүс ардах түһүөҕэ, тугу эппэтэҕэ диэйэҕит, – Настаа халлаан уһуннук ардыаҕын билгэлиир.

– Түһүмүнэ, түһэр түһүүтэ баччаҕа, – диир Маарыйа.

Уһун битииллээх сарпаны, арыый да быһаҕас куппут кыраһыыннаах лаампам олоҕор эрийэн, Настаа ыраастаабыт таастарын олордон баран: биири хаҥас, биири уҥа илдьэн анал тоһоҕолоругар иилэн ыйаталаатым. Күн биллэ кылгаан онно эбии былытыран дьиэбит иһэ хайыы-сах боруорсуйан эрэр.

Саҥардыы күүһүн-уоҕун ылан күлэ-үөрэ бачыгырыы умайбыт уоппут иннигэр олорон, тиргэттэн ылан тахсыбыт кустарбын биирдии үллэстэн, иннибитигэр чабычах уурунан үргээн тордурҕаттыбыт. Эмис кус түүтэ сыстыгана суох, үргүүргэ судургу. Эбэм кус түүтүн уокка төрүкү бэрдэрбэт, бырахтарбат, атын да көтөр, кыыл-сүөл түүтэ уокка киирэрин сүрдээҕин аньыыргыыр. Ким эмит баттаҕын сэрбэттэрдэҕинэ, кырыйтардаҕына, эмээхсин кус тулаайаҕынан чөкө харбаан, хомуйан суулаан баран, ханна эмит кыбыта анньан ууран кэбиһэрэ. Түү уокка биир түгэҥҥэ эрэ бэриллэр, ол – сылгы үрүҥ сиэлинэн сыт таһааран, айах тутан, алгыс этэн, аал уот иччитин Бырдьа Бытык Хатан Тэмиэрийэни аһатарга.

Сөп буола-буола, арыт-ардыгар, ис-испиттэн баҕаран кэлэн, уотум иччитин аһатар үгэстээхпин, оччоҕо, кырдьыга да олус чэпчиибин, санаам сайан үөрэбин, үтүө, эрэл санаа арыаллаһар… Эһэкээним барахсан, күлэн-салан, миигин олус таптыыр, араҥаччылыыр, куруук көрө-истэ, бүөбэйдии сылдьар курдук санаа киирэр, улахан көмүскэллээх, тирэхтээх киһилии сананабын… Киһи муҥнаах санаанан сылдьар буоллаҕа, уонна бүтэй эттээх-сииннээх, орто оҥоһуулаах икки атахтаахха биллибэт-көстүбэт, улахан «улуу күүстэр» баалларыгар ис-испиттэн эймэһийэн, арыллан туран чахчы итэҕэйэбин…

Эбээ Маарыйа, саас күөл мууһа сулбутун кэннэ, ийэ айылҕа барахсан күөгэйэ тыллан эрдэҕинэ эбэтин мэлдьи аһатар үгэстээх. Ыаҕайаҕа, үрүҥ илгэтиттэн өлүүлээн: үүт, сүөгэй, суорат тутан киирэн сиэллээх хамыйаҕынан уҥа-хаҥас ыһыахтыыра уонна тугу эрэ ботугураан саҥарара, биһиги тэйиччи туран көрөрбүт, тылын номоҕун истибэппит. Эбээ ити курдук күһүн эмиэ, эбэ мууһа туруон иннинэ, от-мас сар кутуруга өҥүнэн саһарчы баран, сэбирдэҕин, көтөҕөтүн түһэринэн суйдаммытын, ыраастаммытын кэннэ эбэтин аат ааттаан аһатар. Эмээхсин өссө өтөҕүн илин өттүгэр, аартык суолуттан тэйиччи, күөл кытыытын диэки үүнэн турар, ситии салама ыйыыр кырдьаҕас хатыҥнаах. Аарыма аар хатыҥ төһө да өр сыл үүнэн сааһырбытын иһин сүрдээх чэгиэн, биир да мутуга хаппатах-ииммэтэх… Үтүө үгэстэри тутуһан ураты уһун тыыннаммыт ытык кырдьаҕас киһини санатар… Эбээ эмээхсин курдук… Хатыҥ лабаата бэйэ-бэйэтиттэн сырса үүнэн тахсыбыт элбэх салаалардаах, сайын силигилии сиппит кэмигэр сүдү хатыҥ барахсан күп-күөх сэлибирэс хойуу сэбирдэхтэринэн симэнэн, лаглайан түһэн көрүөхтэн кэрэ. Биһиги оҕолор ити ытык хатыҥҥа, эбэбит ыйыытынан, мээнэ чугаһааччыбыт суох, ыраахтан кэрэхсии эрэ көрөрбүт. Арай сүөһүлэр хатыҥ аннынан ыллык таһаарынан ааһаллар. Саламалаах хатыҥ, аарыма кырдьаҕас такыйбыт тарбахтарын курдук боллоруттубут, лоппоруттубут силистэрэ – ынах, сылгы да аарыырыттан буолуо, таска тахсан араастаан ытыгыраһа сыталлара… Эмээхсин саламатын өтөҕүн хатыҥар эбэтин аһатан баран ыйыыра. Оҥостон олорон ньилбэгэр хатайдаан үрүҥ уонна хара кылтан хаппыт ситиитигэр, тутум гына-гына үрүҥ сиэли уонна араас өҥнөөх өрбөх кырадаһынын кыбытар. Дьиктитэ диэн – саламатын баайбат, хаппыт ситиитин атыта-атыта ол быыһынан кыбыта субуйан кэбиһэр…

– Һуу бу, бытаайылаах кус ала чуо миэхэ түбэһэрин, – Настааччыйаҕа мороду тиксибит, онтута, күһүҥҥү бараары сылдьар кус диэтэххэ нуолаҕайа сүрдээх эбит уонна эмиһэ суох, көтөх.

– Кимиэхэ эрэ түбэһиэхтээх буоллаҕа, – Быралгы Маарыйата күлэр.

– Миэхэ бөҕө буоллаҕа уонна кимиэхэ буолуой…

Маарыйа Настаа үргүү олорор мородутун көрө-көрө:

– Бу бачча күһүҥҥэ диэри хайдах уойбатах сордооҕуй, соҕуруу тиийбэккэ «ыһыга бүтэн» аара быстарыыһы дии, – диир.

Маарыйа саҥатын истэн, биһиги кус үргүүрбүтүн көрөн олорбут Ыстапаан:

– Ол кус «ыһыктаах» үһү дуо? – диэн ыйытар.

– Тыый тоом, ыһыктаах бөҕө буо, ыраах ыырга айанныыр көтөр хайдах өйүөтэ суох буолуой, көрөөччүҥ суох дуо, ботуоҥка, манааҕа сүгэһэрдээх кустар: «Ыстапаа-ан ыстааҥҥын тардаа-ан, сыыҥкын сотоо-он!..» – дии-дии соҕуруу көтөн ааһан иһэллэрин, – Настааччыйа Ыстапааны көрө-көрө күлээри мүчүҥнүүр.

– Ээ, сыбыс-сымыйанан!.. – Ыстапаан өрө татыахайдана түһэр. Маарыйалаах Настаа күлсэллэр. Баһыычаан тугу эрэ атыны саныыр быһыылаах, умайан күлүбүрүү турар сирэй оһох уотун чыпчылыйбакка да одуулаан олорор, буспут моонньоҕон курдук хараҕар сырдык кыымнар чаҕылыҥнаһаллар…

Настаа мородутун көхсүн, түөһүн үргээн баран дабыдалын түүтүн тур-тар турута тыытан иһэн:

– Оо бу, ол иһин, хойобуун буолан ыраахтаабыт дии, дабыдалын тоһуттарбыта, бу, болооруччу оһон эрэр, – диэбитигэр көрбүппүт, мороду кынатын уҥуоҕа тостубута, сатамньыта суохтук самыы оспута көстө сылдьар.

– Бу саҥа хойобууннаммыта буолуо дуо? – Ыстапаан ыйытар.

– Саанан ытылыннаҕа.

– Баҕар тыҥырахтаах көтөр дэҥниэн да сөп.

– Буолуо…

– Арааска түбэһэрэ ханна барыай, син биир киһи кэриэтэ буоллаҕа…

Киэһэ куспутун сиэн аһаан бүппүппүт кэннэ, сэрэйбиппит курдук, Намыынап Хабырыыл киирэн сэһэргэһэн таҕыста. Эбэм чэй куппутугар: «Ыал аһа тоҥсук…» – диэн аккаастаммата, уһуннук олорон сээкэйи бары баллыгыраста…

Ардах Настааччыйа эппитин курдук хас да күнү быһа түстэ. Маҥнай дохсуннук курулатан баран кэлин иһириктээн биир кэм намылыта турда. Бэл тиэргэн иһинээҕи үлтү тэпсиллэн лоһугуруу хаппыт буор, хас да хонуктаах тохтоло суох күрүс ардахха хотторон, бадараан буолан баллайданна. Кырыс сир өлгөм ууну тото истэ, оҥолох-чоҥолох аҥхалааттар, хотойбут хотооллор дьэҥкир уунан толору туолан хааларын таһынан дьалкыйдылар…

Ардах хас да күнү быһа тунаарыйан баран син сэмээр сэллээн, устунан тохтоото, ол эрэн уулаах-хаардаах устаҕас былыттартан билигин да иһирик самыыр дөрүн-дөрүн ибиирэн ылар. Өтөхпүт тулатынааҕы кырдьаҕас тииттэр лоппоруттубут болоорхой хатырыктара харааран, хагдарыйан эрэр саһарбыт хойуу мутукчалаах лабааларын намылытан, сибилигин аҕай суунан-тараанан бүтэн дьэгдьийбит киһилии, сиккиэр тыалга сэмээр бигэтэн биэтэҥнэһэн, тэлбиҥнэһэн ылаллар. Дөрүн-дөрүн курас тыал суугуначчы үрэн күүһүрэн ыллаҕын аайы окко-маска ыйаммыт ардах уута саккырыы тохтор… Хатыҥнар түүҥҥү кырыа хаһыҥҥа, күнүскү чуумпу курааҥҥа хачыгырыы хаппыт сэбирдэхтэрэ ардах уутуттан уула сытыйан, ураты кэрэ, күһүҥҥү көймөстүгэс сүмэһин сытын көөнньөрөн таһааран сири-дойдуну бүтүннүү толорон кэбистилэр… Бары-барыта суунан-тараанан ырааһырбыкка, чэбдигирбиккэ дылы буола түстэ… Өтөххө үүнэн баран өрдөөҕүтэ хаппыт куруҥахтар лабааларыгар тураахтар кэлэн түһэн олорон дааҕырҕаһаллара, хайдах эрэ, күһүн барахсан күүһүн-уоҕун ылан чахчы кэлбитин туоһута буолан, санньыар санааны саҕар…