Текст книги "Ийэм кэпсиир… (2 чааһа)"

Күөлбүтүгэр билигин да кус элбэх, хайа да күүстээх ардахха түүлэрэ сиигирбэт хата кинилэр быһыылаах: көтө-көтө түһэллэр, төттөрү-таары күөлтэн-күөлгэ сулукуччуһаллар. Ардах кэмигэр тиргэлэргэ кус иҥнибэтэх, эбэм түргэн үлүгэрдик киирэн илимнэрин тардан тахсар.

Уҥуор титииктэн балык ыла ким да кэлэн барбата, эбээ: «Бу айылаах дохсун ардахха тугу гына кэлэ турдахтарай, аны, эчи силбигэ да бэрт…» – диир.

Сүөһүлэр ардаҕы ардах диэбэккэ, мэччийэн кэлэ-кэлэ, уота умуллан буруолаабат буолбут түптэлэрин аттыгар кэбинэ-кэбинэ сыталлар. Ыаналларыгар эрэ хотоҥҥо баалла түһэн тахсаллар. Тарбыйахтар өссө эрдэ киллэриллибиттэрэ.

Дьиэбит төһө да халыҥ үрүт буордаах буоллар, иэппэт ынах курдук кэлэ-кэлэ түспүт, биир күрүс уһун ардахтан хас да сиринэн тэстэн таммалаата. Халыҥ буор, эбиитин кур саах сыбахтаах сэбэргэнэ ууну тото испитэ кэлин төһө да куйаас, тыаллаах күннэр сатыылааталлар уһуннук туран баран биирдэ эрэ куурар. Аны дьиэ үрдүгэр үүммүт ото хойуута сүрдээх, охсуллубатыттан хас эмэ сылы быһа лаҥхаран сииги тутарын оҕото сыттаҕа.

Оҕолор ардахтан хаайтаран дьиэбит иһиттэн быкпатыбыт, өтөхпүтүттэн тэлэһийбэтибит. Сайыҥҥы балаҕаҥҥа, ампаар да дьиэ иһигэр, эрдэ оттук маспытын бэлэмнээн кэбиспит буоламмыт, сирэй оһохпутун отто-отто олордубут…

Намыынап Хабырыыл ардах кэмигэр ханна да барбата-кэлбэтэ. Маарыйа кыыһа оҕолорун суохтаан ньырдыргыыр, ол иһин өтөр-өтөр халтаҥ сон кэтэн тахсан билсэн, сааратан киирэбин. Онно сылдьан көрдөххө Хабырыыл, биригэдьиир киһи, дьыалатын-куолутун кумааҕытын бэрийэр, тугу эрэ бэркэ кичэйэн сурунар, үлэһиттэрин, отчуттарын «көлөһүннэрин күнүн» ааҕар быһыылаах… Хаҥас диэки олохсуйан олорон бэйэтэ-бэйэтигэр, уоһун иһигэр ботугуруу-ботугуруу, муннун аннын ньуххана-ньуххана, бэрт үөрүйэхтик суотун туорааҕын тардан лыһырҕатар.

Модьу балта хааман тоотоҥнуур. Тастан киһи киирдэҕинэ сүрдээҕин үөрэр киһи диэн – кини. Хайаан да көтөҕөн «илиибин сымната түһэн баран» тахсабын. Кыра кыыс бэйэтэ да куруук көрөр оҕолоругар үөрэнэн хаалан билэр. Киирдиҥ да көтөхтөрөөрү, кыракый илиилэрин сыысчаанын даллаппытынан кэлэр. Тахсаргар хайаан да сүрдээҕин сайыһар, ол иһин сороҕор кэлбит соруккун көстүбэккэ эрэ этэн бара сатыыгын. Биир үксүн оскуолаҕа үөрэнэ барбыт убайын, кыргыттарын да суохтаан кыҥкыйдыыр быһыылаах, ийэтэ: «Маарпалааҕын суохтаан хаппырыыс хаата буолан хаалла», – диир. Кыра кыыс, баар-суох убаммыт киһитэ – убайа Модьу. Модьу балтын уу кыһыл эрдэҕиттэн оҕолообут оҕото. Маарыйа уолун оҕолонон баран уонтан тахса сыл быысаһыннаран кыыһын төрөөбүт, онон Модьу, урут ханыыта суох сылдьыбыт уол, баар-суох балтын букатын туох эрэ курдук көрөр, бүөбэйдиир.

Мин бииргэ төрөөбүттэрдээх оҕолорго наһаа ымсыырабын, олус ордугургуубун: «Оо абалаах, саатар биир сурдьулаах, балтылаах дуу, эбэтэр убайдаах, эдьиийдээх дуу буолбатахпыан, төһө эрэ астык буолар этэ, эчи үчүгэй да буолуо ээ… хайдахтаах курдук бэйэ-бэйэбитин өйөһөн-убаһан сылдьыа этибитий…» – дии санаан испэр олус айманабын. Биллэн турар итинник баҕа санаа киирдэр эрэ үгэспинэн хараҕым уута халыс гынар… Эбэм эмээхсин этэринии кырдьыга да: кытта төрөөбүт эдьиий диэн – иккис ийэ, оттон убай – иккис аҕа кэриэтэ дьон буоллахтара. Оттон балты, сурус – оҕолоруҥ кэриэтэлэр…

Кэм-кэрдии кэлэн иһэрин туох тутуо, тохтотуо баарай. Ардах астыбытын иккис күнүгэр, күнүс, дьоммут оттоон бүтэн Өҥсөөччү эбэлэриттэн кэллилэр. Күһүҥҥү, бараары сылдьар, үргээтэххэ «муус курдук» килэйиэхтэригэр диэри өннөммүт эмис куһу үгэстэринэн баһаамы бултаан аҕалбыттар. Биһиги оҕолорбут бараннар дьиэбит иһэ кураанахсыйан, чуҥкуйан олорбуппут баара эмиэ сэргэхсийэ, күө-бараа буола түстүбүт. Соҕотох Быралгы да дьээбэтэ-хообото, саҥата-иҥэтэ, күлэн-салан бэйэтэ уон киһини солбуйар. Баһылайдаах барбыттара төһө да ый аҥаарын курдук эрэ кэм аастар, биһиги санаабытыгар бэрт уһуннук сүтэ сылдьан баран кэлбит дьон курдуктар: сэҥийэлэрин, муннуларын аннын бытыга үүнэн дьүһүннэрэ уларыйбыкка дылы. Үлэни-хамнаһы кыайар, дурда-хахха буолар эр дьоммут, ахтыбыт санаабытыгар, күн уота быһа сиэн килэрийбит сэргэх сирэйдиин-харахтыын, бэл хааман-сиимэн даадаҥнаһардыын кытары ураты кэрэтик көстөллөр.

Буолускай сылабаар оргуйан, аһаҕас «чыычааҕынан» үрүҥ чаан өрө уһууран бургучуйда. Дьоммут кэлэллэрин билбэт буолан буспут собобутуттан уурсубатахпыт, ол эрэн эбээ элбэх собону үчэһэҕэ үөлэн бэлэмнээн, айах хамсатар баҕас баар. Эмээхсин үөлбүт соботун сөрүүн сиргэ, балаҕан уҥучаҕар чабычахха ууран сабан кэбиһэр. Буспут собо түргэнник буортуйар, оттон үөлүллүбүт, хаппыт балык хас да хонугу быһа туох да буолбат. Маарыйа оттон кэлбит дьонугар, баран бүппүт чэрии чэйин ынах аһыыр солууругар таҥнары тутан сүөкээн баран, маҥхааһай кирпииччэ чэйин арыйан, эмти тутан култайбыт таас сойутарыгар кээһэн, саһарчы барбыт хойуу үүттээх чэйи кутуталаата. Эр дьон суунан-тараанан баран аһаатылар. Үөлүллүбүт собоҕо эбии халбыллыбыт сүөгэйдээх лэппиэскэ холбосто…

Кыра Баһылай аһаан бүтээт, «Дорообо» чэй курдук улахан түөрт муннуктаах сиэркилэни иннигэр уурунан олорон, сулардыы үүммүт бытыгын кичэйэн хорунна.

Настаа дьоно чэй испит чааскыларын сайҕаталаан ыскаабыгар уурталыы сылдьан:

– Кэлиҥҥи оккут баҕас түөрэтэ уула сытыйда ини? – диир.

– Бөдөҥ гына бугуллаабыппыт, онон син тулуктаспыттар эрээри, эрдэтээҥи сииктээх лэкээ бугуллары, ардаҕа да дохсуна, курдары ааспыт, ол иһин «ураалаан» кэбистибит, – Кыра Баһылай муннун аннын бытыгын маҥнай кыптыыйынан кырыйан баран, бытык хорунарынан кичэйэн хоруйаары уоһун олдьу-солдьу тутта-тутта саҥарар.

– Кэлиҥҥи бугуллар кырдьыга да «ат» бугуллар буолан абыраатылар, – Быралгы сирэй оһох иннигэр кэргэнинээн кэккэлэһэ олорон табахтыы-табахтыы кэпсэтиигэ кыттар.

Быралгы «ат» бугул диэн бэйэтэ бугуллаталаабыт, бүтүн сыарҕа туола сыһар бөдөҥ бугулларын ааттыыр.

«Ураалаан» кээһии диэн – түөрт сиэрдийэни ураһа маһын курдук туруору уурталаан төбөлөрүн талаҕынан баайан баран, онно сыбаан бугулгун кэрискэлээн кэбиһэҕин, оччоҕо от иһэ көҥдөйдөөх буолар, ардахха илийбит бугул сытыйбат. Кэбиһиллибит от төбөтө аһаҕас, сиксигэр эмиэ хас да сиринэн дьөлөҕөстөнөр. Бу курдук «урааламмыт» оттору, сарсыарда эрдэ, сиик көтүүтэ көрдөххө – үүт-үкчү, ураһа иһиттэн буруо бургучуйан тахса турарын курдук көстүүлэнэр. От иһинээҕи сиигэ – «ураатынан» салгын оборон таска тахсар, оччоҕо от куурар… Хонуу биригэдьиирэ бэйэтэ холоон көрөн, куубун суоттаан быалыыр.

Быралгы аҥаар хараҕын симэн, табах хойуу буруотун быыһынан кылата-кылата, кыра уолаттартан сээкэйи ыаспайдаһан ыйытар:

– Хайа доҕор, баһыы киһи Баһыычаан, куһуҥ, куобаҕыҥ?

Баһыычаан адарай орон үөһэ олорон, орон сыҥаһатыттан икки илиитинэн туттан баран, тумса хантаччы барбыт ынах этэрбэстээх атахтарын хардары-таары хамсатан биэтэҥнэтэр.

– Атаххын биэтэҥнэтимэ, аньыы, – Маарыйа уолу сэмэлиир.

Баһыычаан атаҕынан оонньуурун тохтотор.

– Нохоо, Баһыычаан, куһуҥ, куобаҕыҥ диибин дии, бу уол кулгааҕар куба саахтаабыт дуу, туох дуу?! – Быралгы үөннээх харахтарынан кыра уолу көрө-көрө хат нэмийэн ыйытар.

– Ба-баарыын биир моонньоҕону, би-биир мородуну ылбыппыт, – Баһыычаан Быралгы ыйыппытыгар дьэ хардарар, онтон тохтуу түһэн баран салгыы: – Куобах бу-буоллаҕына һ-һуу-һуох, хантан кэ-кэ-лиэй… – диэн кэлэҕэйдээн кирдиэхтэтэр.

Уол хоруйуттан биһиги бары күлсэн ылабыт.

– Дьэ дьиибэ, дьээбэ, дьаабы киһи… – Быралгы күлэн, үөл ынах тириитин сытыы быһаҕынан быһыта соппукка дылы кыараҕас харахтара отой да сүтэн хаалаллар.

Баһыычаан күлбэт, оттомноох аҕайдык «хайдах-хайдах буолалларый, итиннэ киһи күлүөҕэ туох баарый» диэбиттии Быралгыны супту көрөн олорор, ол быыһыгар сөмүйэтинэн муннун хастан эрилиҥнэтэр.

– Оҕобун бадьыыстаамаҥ, уолаттарыҥ, хата, биирдиилээн баһаам куһу сиэттилэр, – диир эбэм.

Ыстапаан собуруоккаҕа сыһыары турар сыҥаһа ороҥҥо түүрүллүбүт утуйар таҥаһын сыттанан, уҥа атаҕын хаҥас атаҕын ньилбэгэр туора ууран, сүрдээҕин дьоһумсуйан ахан, хайа сахтааҕы, саһаран хаалбыт «Холкуос Суола» хаһыаты кини обургу хантан эрэ булан ылан «ааҕар», биир кэм:

– Дьабы-дьабы-дьабы, дьэби-дьэби-дьэби… – диэн субурутар.

Улахан Баһылай, табахтаабат киһи, аһаан бүтэн оронугар кэтэх тардыстан сытан Ыстапаан хаһыат «ааҕарын» истэр.

– Дьабыланан-дьэбилэнэн түһэн бэрт сонуннаах хаһыат эбит, – диир онтон улаханнык ахсарбатах киһилии, хараҕын Ыстапаантан арааран, дьиэ өһүөтүн кыҥастаһар.

Кыра Баһылай Ыстапаан хаһыат «ааҕарын» көрөн:

– Бу эн тоҕо дэмэй, саатар хаһыаккын сөпкө тутан «ааҕыый», доҕор, – диир. Ыстапаан кырдьыга да «Холкуоһун Суолун» таҥнары тута сытар эбит.

Уол хаһыатын эргим-ургум тэнимнэтэн көрөн баран:

– Ээ, чэ, хайа… – диэт улаханнык сэҥээрбэтэхтии орон кэннигэр элитэр.

Улахан Баһылай, ис-иһиттэн дьигиһийэн, сыҥааҕырдан ылар:

– Титииктэргит ити хаһан көһөллөр, быйыл хойутаабыттар дии.

– Субу көһүөхтээхтэр, ардахтан хаайтардылар ини, Настааччыйа Баһылайга хардарар.

– Оттон биһиги төһөҕө көһөбүт? – Улахан Баһылай салгыы ыйытар.

Дьахталлар хоруйдуохтарын иннинэ бытыгын хорунан бүппүт Кыра Баһылай быһа түһэн:

– Бааһыналарбытын паардаан бүттүбүт да, биһиги да туохпутугар тутуллуохпутуй, – диир.

– Эрдэ баран дьиэбитин-уоппутун өрө тардан сөхсүйэ түһэн кэлиэхпит, сууллубатаҕа, сотуллубатаҕа туома киһи үйэтэ буолла, – диир Настааччыйа.

– Тоҕо уһунай доҕор… – Быралгы соһуйбута буолар.

– Хаһан? – мин ыйытабын.

– Оттон бу күннэргэ…

– Ньукулайдаах онон быйыл манна кыстыыгыт дуу? – Огдооччуйа аҕыс кырыылаах чэрэниилэтин таас иһитин ылан, төһө хаалбыт эбит диэбиттии, түннүк сырдыгар ыйдаҥардан көрөр.

Быралгы табахтаан бүтэн хамсатын саппыйатыгар угар, хаста да көхсүн этитэр:

– Кыстаан буоллаҕа…

– Оҕолорбут үөрэнэллэригэр чугас буолуо этэ, быйыл манна олорон көрүөхпүт, эһиилгини эһиилги бэйэтэ билиэ… Ордук улахан тымныыларга ыамайдар төттөрү-таары Балаҕаччыттан Айдаҥҥа хас субуота аайы кэлэллэрэ, бэйи, ыраах ээ, балтараа көстөөх сир, – Быралгы кэргэнэ Маарыйа санаатын этэр. – Өссө арыый да бөдөҥ киһи Таалай убайын Килэкини батыһан сылдьыа да этэ буо, оттон Өрүүнэбит баар дии, ахсынньы, тохсунньу аам-даам тымныытыгар хантан субуота аайы кэлиэй, хааллаҕына сатаммат киһи, сайыһара биллэр. Убайдара хайа да халлааҥҥа иҥнибэт дьон, дьиэлэрин ахтан син биир өтөхтөрүн быһа тураллара чуолкай, уонна мантан Маарпалааҕын кытары бииргэ сылдьыа дии, Ааналаах Морууса да кыыстарын хааллара кэлбэттэр, оҕолоругар Өрүүнэҕэ дэлэ буолбатахтар.

Настаа Маарыйа саҥатын истэн олорон:

– Кырдьык кыра оҕоҕо ыраах сир, мантан кэм судургу, – диир.

– Сэттэ биэрэстэ да, бэйи, тэйиччи, – аны эбээ кэпсэтиигэ кыттар.

– Саатар, сатаналар, кыһын ыксал-тиэтэл муҥутаан, таҥастарын да аанньа бэринэн таҥныбакка кэлээччилэр, маҥнай утаа, бытарҕан үлүгэрдэргэ, оскуолатыттан дьиэтигэр кэлэригэр Килэки сирэйин иһэлиппэккэ эрэ буолааччыта суох, эгэ Таалай…

– Кэлин, били Быркылаахха олорбут Тиит кыыһа Дуунньа муҥнаах үлүйүөҕүттэн, оҕо кэлиитин-барыытын улаханнык хаарчахтыы сылдьыбыттара. Билигин интэринээт үлэһиттэрэ оҕолор таҥастарын-саптарын көрөн-истэн ыытар буоланнар, хата «таҥара көмөтүнэн» этэҥҥэлэр, – Маарыйа хаҥас түннүккэ баран «халлаан хайдах эбитий» диэбиттии, бөкчөйөн туран өрө хантаарыҥныыр.

Тиит кыыһа Дуунньа аҥаар атаҕын үс тарбаҕа үлүйэн, сытыйбыт хортуоска курдук харааран-харааран баран, ууллан түһэн хаалбыттар диэни урут истибитим. Дуунньа Балаҕаччы балыыһатыгар сытан эмтэнэн үтүөрэн баран, билигин эмиэ үөрэнэ сылдьар, хата, улаханнык быһа-хото, быстара үлүйбэтэх этэ. Дуунньа муҥнаах сылдьыбыт да сирэ ырааҕа бэрт ээ, кинилэр өтөхтөнөн олорбут Быркылаахтарыттан Балаҕаччы – икки аҥаар көс. Уончалаах эрэ кыыс диэтэххэ сүрдээҕин да хаамар эбит, ахсынньы, тохсунньу аам-даам тымныытыгар, төһө да бөдөҥ аргыс оҕолордооҕун иһин, төһө да сэттэ хонук баһыгар биирдэ баран кэлбитин иһин!..

Кыра кылааска үөрэнэр оҕо улахан киһи арыалдьыта суох буоллаҕына интэринээттэр билигин аны ыыппаттар. Сорох оҕолору дьонноро баран ылаллар, төттөрү илдьэллэр, табыллыбыттар өссө ат, оҕус көлөлөнөллөр.

Түптэлэс, тоһуттар бытарҕаҥҥа ат дуу, оҕус дуу үөһэ уһуннук мэҥэһиннэххэ тымныы өтөн киирэрин иһин, оҕолор субу-субу миҥэлэрин үрдүттэн ыстанан түһэн сырсан туораахтаналлара. Ардыгар, Маарпалаах Балаҕаччыттан Өксөөҥҥө ат сыарҕатыгар олорсон, хас да хаттыгас таба, тайах арбаҕаһы бүрүнэн, ол быыһынан көрөн-истэн кылахачыһа-кылахачыһа кэлэллэрэ, ирээри өтөр-өтөр сыарҕаны ойоҕолуу сүүрэн тырыпаайданаллара. Сороҕор сатыы кэлэн истэхтэринэ биир эмит ат, оҕус көлөлөөх киһи ситэн аараттан олордоро.

* * *

Дьоммут оттоон кэлтэрин кэннэ аны бааһына паардаатыбыт. Үлэбитигэр сарсыарда эрдэттэн туруннубут. Айдаҥтан Өксөөн кэлэн үлэбитин-хамнаспытын ыйан-кэрдэн, аттаран, сүбэлээн турар. Кыра Баһылай Дьабадьы Хабырыыллыын бүтэй абыраҕар бардылар. Күүлэлээҕинэн, Саамынан эргийэ сылдьан сылгы, ынах хаарчаҕын көрөн-истэн сөргүтүөхтээхтэр. Хас күһүн аайы бүтэй абыраҕа – үгэс буолбут дьарык, сир ириэнэҕэр боотулуу бүтэй тоһоҕото үчүгэйдик батары киирэр, онон бигэ буолар. Саҥа бүтэй тутуута эмиэ от үлэтэ түмүктэммитин кэннэ анал биригээдэ тэриллэн ыытыллар…

Биир булуугу икки оҕус тардар, онон хас да булуугунан тэҥҥэ паардыыр дьон, сайылыктартан, бэйэбит оҕустарбытыгар ханыы өссө икки ат оҕуһу уларыстыбыт. Огдооччуйа сарсыарда эрдэ көлөлөрү тутан аҕалбыт.

Бааһынабытыгар кэлэн саас сир хорутан баран адарай үөһэ умса ууруллубут булууктары түһэрэн көлүйдүбүт. Соҕотох киһи өндөтөн көтөҕөр. Туорай маһыгар оҕустарбыт аралларын модьу ситии быанан баайдыбыт. Оҕо киһиэхэ саҥа үлэ ымпыга-чымпыга барыта сонун. Урут икки оҕус тардар булууга үс аралланара буолуо дии саныырым, онтум син биир соҕотох оҕуһу көлүйэр курдук хас биирдии оҕус иккилии аралланар эбит.

Мин – Улахан Баһылайга, Огдооччуйа – Быралгыга оҕус сиэттибит. Биһиэннэрэ – Ньалтааскылаах Ураанньы, Огдооччуйа киэннэрэ – титиик көлө оҕустара. Сайылыктар ат оҕустара бөдөҥнөрүнэн-садаҥнарынан биһиэннэриттэн хаалсыбаттар, куруук көлүллэр буоланнар сымнаҕастара, улгумнара сүрдээх, оҕустар барахсаттар кырдьыга да үтүө көлөлөр буоллахтара, дэлэҕэ да сымнаҕас майгылааҕы эрэ барытын, бэл киһини кытары, «оҕус курдук сытыары сымнаҕас барахсан» диэн өс номоҕо оҥостуохтара дуо. Былыр-былыргыттан саха оҕустара барахсаттар кэтит, киппэ түөстэринэн оо, төһөлөөҕү эрэ тардан, соһон кэллилэр… Оҕус арай айана нэһэ, бытаана акка тиийбэт да, бэйи, ааттаах хаамыылаах аллаах оҕустар эмиэ баар буолаллар. Оҕуһуҥ өссө ыҥыырдамматынан, сулардамматынан, үүннэммэтинэн – бэрт судургу көлө. Аны туран туһаныаҥ иннинэ ат курдук анаан-минээн бааллан ыаннарыллыбат, төһө да тот оҕуһу, далга, өртүккэ аһыы турдаҕына тутан ылан бурҕалдьытын кэтэртиҥ, миинниҥ да таҥкыччахтата тураҕын. Оҕус сэрэҕэ – муоһа, анаан сорук оҥостон кэйбэтэр да, алҕас, сыыһа-халты, дэҥ туттан таарыйтарыаххын сөп. Онно-манна сылдьан, сүөһү муоһугар тэһэ астаран аҥаар кылатардарыттан маппыт дьону киһи көрөөччү да, истээччи да. Сүөһү да араастаах, ардыгар сүһүөҕэ суох бүдүрүйүүк оҕустар эмиэ бааллар, онон хайа баҕарар үлэҕэ курдук көрүнэн-истинэн, сэрэнэн-сэрбэнэн сырыттаххына табыллар.

Өрдөөҕүтэ соломмут, сылын аайы хорутуллар бааһына буора сымнаҕас, көпсөркөй, булуук быһаҕа иҥнибэккэ биир кэм бөһүйбүт арыыны быспыкка дылы судургутук тыырар. Бэйэ-бэйэбитин батыаккалаһан, Балыа сонуогун хаба ортотунан хайа тэллэрэн уҥуор тиийэн төттөрү иэҕилиннибит. Ити курдук үстэ баран кэлбиппит кэннэ Баһылайдаах оҕустарын тохтоттордулар. Баһылай Быралгылыын иккиэн булууктарын эргитэн, оҥостон олорон, быһаҕын улахан хаптаҕай игиинэн кичэйэн сытыылаатылар. Сайыны быһа бааһынаҕа сыппыт булуук төһө да сабыылааҕын иһин сииккэ дьэбиннирэр, ол иһин бастаан буорга аалларан дьэбинин ыраастаан баран сытыылыыллар эбит.

Тимир булуук бааһына булкаас буорун эриэ-дэхситик тэлэн, баһан таһаара-таһаара уҥа диэки иттэннэри ууран иһэр. Төһө да оҕус сиэттэрбин, эргиллэн булуук айанын көрөбүн, ардыгар кэннибинэн хаама-хаама сиэтэбин. Сотору тиэриллибит хара сир кэҥээтэр-кэҥээн барар, уҥа көлүллүбүт Ньалтааскы кэннибиттэн иһэр, хаҥас көлүллүбүт Ураанньы өссө да тиэриллэ илик сиринэн хаамар, онон оҕустар үөһэ-аллара соҕус буолан кэккэлэһэллэр, ол эрэн ити булуук сырыытыгар туох да мэһэйи үөскэппэт.

Саҥа тиэриллибит бааһына буоруттан, сүрэҕи-быары хаба ортотунан дьикти уратытык сайа охсон киирэр сир сыта муннубун кычыгылатар. Сүмэһиннээх нүөл сир сыта өйү-санааны ордук дьэҥкэрдэргэ дылы. Булуук өрө ханарытан таһааран тиэрэ уурбут буоругар арыт-арыт кыһыл чиэрбэлэр кыймаҥнаһаллар. «Чиэрбэ көрдүм» диэн кэпсээтэхпинэ эбээ эмээхсин: «Чиэрбэ буору көпсөтөр, уоҕурдар, онон, бэйи, итинтиҥ улахан туһалаах үөн», – диир. Кырдьыга да ийэ айылҕа барахсаҥҥа үөскүүр үөн-көйүүр, кыыл-сүөл бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн биэрэр аналлаахтар, быстыспат ыкса ситимнэнэн туһаны эрэ аҕалаллар, ону сатаан болҕойон, кыраҕытык сыныйа ырыҥалаан таба эрэ көрүллүөхтээх, кэрэхсэниллиэхтээх.

Булуук тутааччылар кэлэн иһэн аараттан быстыбыт талах чыпчырхайдарынан оҕустарын соруйан биэрэллэр. Төһө да сиэтээччилээх буоллаллар көлөлөр сүрэҕэлдьээн нэһирэллэр, оччоҕо дьэ талах кымньыы «үлэлиир». Салгыҥҥа сытыы чыпчырхай куһурҕаата да оҕустар хаамыылара тэтимирэ түһэр.

Оҕус сиэтиитэ – туораттан көрдөххө төһө да судургу курдугун иһин, тус-туһугар сылаалаах, илистиилээх үлэ. Мөдөөн көлөлөргүн биир кэм соһон иһэҕин, оҕустар кытыан чурумчулаах силтэҕэр муннуларын өрө хонотон, тугу эрэ сытырҕалаан эрэргэ дылы туттан, хаамсан сүгүллэҥнииллэр. Дөрөлөрүн холбуу баайан баран сиэтэбин. Тарбыйах үтүлүкпүн илиибиттэн араарбаппын, булуук тутааччылар эмиэ хайаан да үтүлүктээхтэр.

Улахан Баһылай көлөлөрүн дэҥ-дэҥ «һайдыыр», оттон Быралгы оҕустарын соруйар саҥата «дэлэгэйдик» иһиллэр.

Бааһына паардыырбытыгар күҥҥэ биирдэ наҕылыччы омурҕанныыбыт. Сарсыарда эрдэ үлэбитигэр турунабыт, күн ортото дьиэбитигэр тахсан аһыыбыт, онтон киэһээҥҥэ диэри биир туруу. Күнүс оҕустары үөскэ киллэрэн уулатан таһааран баран сонуок бүтэйин иһигэр ыытан мэччитэбит, бүтэй аанын сабан кэбиһэбит.

Биһиги икки төгүл түһүмэхтээн үлэлиир, паардыыр күммүт – от үлэтин толору күнүгэр тэҥнээх, киэһэ боруор буолуор диэритин сылдьабыт, бэйэтэ да күһүҥҥү күн кылгаан, халлаан хараҥаран күн бүтэ охсоро түргэнэ сүрдээх. От үлэтигэр буспут-хаппыт этим-сииним ураты чэбдик, улахан дьону кытары тэҥҥэ «көлөһүн күнэ» аахсарым да астык. Бааһына паардааһына от үлэтигэр тэҥнээх буолуо дуо – чэпчэки, аны бырдаҕа, кырдаайыта суоҕа үчүгэйэ, ардах кэннинээҕи салгына ырааһа, сөрүүнэ…

Уһун күнү быһа сонуокка тэпсэҥнир киһи аҥаардас биир омурҕаҥҥа аһаабыта тук буолбат, онон улахан алтан чаанньыкка чэй уонна өйүө илдьэ киирэн быстахха өл хаба түһэбит, аһыыр кэммитигэр оҕустарбытын булгутан от хабыалатабыт…

Маҥнайгы оҕус сиэппит күммэр икки илиим, хонноҕум анна уонна бүлгүнүм көһүйэн хаалан минньигэстик дьырылаан нүөлүйдэ. Нөҥүө күнүгэр, хат хамсанан-имсэнэн, этим-сииним көһүйэ ыалдьыбыта ааһа быһыытыйда. Төһө да сайыны быһа окко мискиллибитим иһин, оҕус сиэтиитигэр илииҥ, атаҕыҥ атын быччыҥнара, иҥиирдэрэ үлэлээн эрдэхтэрэ.

Бастакы күн Балыа өтөҕүн паардаан бүтэрэн, аны Ынаабы бааһынатын тиэрдибит…

Буолаҕа сылдьан көрдөххө үөрдээх, араас кустар үрдүк мэҥэ халлаанынан халҕаһалыы анньан соҕуруу субуллан ааһаллар. Үс хонуктааҕыттан бэттэх хаас билиннэ. Дьонум: «Хаас быкта, хоту хаардаары гынна быһыылаах…» – дэһэллэр. Бөдөҥ көтөрдөр барахсаттар ала бэлиэлэр, сирдьиттэрин кэнниттэн эриэ-дэхситик сэлэлээн, саҥалара халыкынайан, күнүс айаннаан ньулуһан иһэллэрин сир тиэрбиппит иккис күнүгэр хаста да көрдүбүт.

Күн иккис аҥаарыгар добуоччу тартара түһэн баран сэмсэ аһылыкпытын аһаан өл хаптыбыт, оҕустар эмиэ булгутуллан сынньаннылар. Күнү быһа биир кэм күкүрүйэн үлэлии сылдьар көлөлөр бааһына бүтэйин иһигэр кыйа үүммүт оту, сирбэккэ-талбакка, туох сэрбэйэрин барытын бэрт минньигэстик тордурҕаталлар. Атын кэм эбитэ буоллар, сонуок иһинээҕи, сүөһү тэпсэн күөх сөлөгөйүн сиэн бүтэрбит отун сирэн, атын сиргэ адаҥхастаабыттара ыраатыа этэ. Аччык киһиэхэ, сүөһүгэ – ас буолла да барыта минньигэс. Сыа-сым курдук салбаан аһыы сылдьар оҕустары көрөн, арааһы бары саныыбын. Бары ат оҕустар, онон көрсүөлэр, боотурҕаһыы, харсан харсаахтаһа сатааһын суох, эйэ дэмнээхтик биир кэм көөһүлдьүйэллэр. Сайылык оҕуһа Мултуукуйа – муоһа суох, хомуолай, ол оннугар сүүһүгэр болчойо сылдьар кырыылаах уҥуохтаах, онтунан бэйэтин хайа да муостаах оҕустааҕар итэҕэһэ суох көмүскэнэр. Айылҕа да араастаан айарын киһи сөҕөр: Мултуукуйаҕа муоһу биэрбэтэх, онтун солбуйан итинник дьикти, ураты сүүстээбит. Мултуукуйа холун үрдүнэн сылгы дьаҕылын курдук маҥаннаах, атына барыта хара өҥ, арай, хаҥас самыытыгар дьураа буолан кэккэлэһэ үрүҥ түүлэр көстөллөр, ити «тыатааҕы оҕонньор» тыҥырахтарын суолун хаалларбыт бэлиэтэ. Маҥнай сүрдээх дириҥ, ырдьайа сылдьар баастар эбитэ үһү, кэлин оһон тардыбыттар. Баастарын силбэһэ ыпсан оспут сиринэн үрүҥ түү үүммүт.

Бааһына иһигэр, бүтэйи кытыылата, хорутуллубатах кырыс сиргэ аһыыбыт. Быралгы бүтэй таһыгар обургу дулҕа сытарын көтөҕөн мадьалытан аҕалан уурунан баран, хороонуттан тахсан тыас иһиллэнэн мултукуччуйа олорор күтэр курдук, ол үөһэ дьоройор. Огдооччуйа биһикки халтаҥ соммутугар тобуктаан, алтан чаанньыктан куруускаҕа сойбут чэйи кулдугураччы куттан иһэбит.

Баһылай кулун үтүлүгүн кэккэлэһиннэри быраҕан баллаччы олорор, ардыгар өттүгэстээн да ылар.

Үөлүллүбүт собону сии-сии сээкэйи кэпсэтэбит.

– Ити Мултуукуйаны тыатааҕы хаһан бадьыыстыы сылдьыбытай? – кимтэн эрэ үһү-таамах курдук истибиппин чуолкайдаары ыйытабын.

Баһылай соботун ойоҕоһун уҥуоҕун сыыйан ылан туспа мунньа-мунньа ыстаан ыллаҥнатарын быыһыгар:

– Ыраатта… өссө көлүллэ илигинэ, тиҥэһэ эрдэҕинэ… – диир.

– Түөрдүгэр сырыттаҕына быһыылаах этэ, – Огдооччуйа чуолкайдыыр.

– Түөрдүгэр буоллаҕына тоҕо тиҥэһэний, өҕүрүмэр буолбатах дуо? – диибин.

– Суох… үһүн туола илигинэ… үһүгэр сырыттаҕына быһыылаах этэ, – Баһылай соботун баһын кучур-хачыр ыстыы-ыстыы, мунаахсыйан, оччотооҕу ааспыт кэми ыатаран саныы сатаан хааһын түрдэһиннэрэн толкуйдуур.

Огдооччуйа Мултуукуйа сааһын чуолкай билэр эбит:

– Тоҕо үһүн туола илигинэ буолуой… түөрдүгэр сырыттаҕына, – диир. – Эһиги, били, Саамыга титиик маһа кэрдэр сылгытыгар саас төрөөбүтэ. Сүөдэр Эриэнин оҕото дии, Мултуукуйаҥ. Ол кэннэ икки сайын Ылдьаалыын Күүлэлээххэ оттообуккут, үһүс сайыныгар Барчалыырга сырыттаххытына, чуолкай онно, Мултуукуйаны эһэ тардыбыта… Оннук, оннук, ол баҕас чахчы чуолкай…

– Ээ сөп-сөп, түөрдүгэр эбит… – Баһылай дьэ сөбүлэһэр.

– Аттаммыт кэмэ этэ дуо?

– Аттанан, тыһаҕаһыгар Дьабараах оҕонньор аттаабыта, – Огдооччуйа хата барытын тэһиппэккэ өйдүүр.

Быралгы бэлэм биһиллибит сүөгэйдээх лэппиэскэ кэрчиктэрэ бэйэ-бэйэлэригэр сыһыарыллыбыттарын хоҥнорон ылан ойу ыстаан сии-сии:

– Маладьыаһыҥ, хата, отой «тартаран» кэбиспэтэх, син куоппут ээ, бу обургу, – диэн, оол курдук, бүтэйи кыйа мэччийэр оҕуһу көрө-көрө хайҕаан саҥарар.

– Ыанньык ынахтары кытта Саамыга, Абаҕара үрэҕин тыа өттүгэр, Киччээрийэ өтөҕүн анныгар, мэччийэ сырыттахтарына тыатааҕы ала чуо кинини бултаспыт этэ. Мултуукуйаҥ үһүн ааһыар диэри лахачах курдук кыра уҥуохтааҕа, ыанньык сүөһүлэртэн өндөйбөтө, ити кэлин, аттанан баран тыыллан-хабыллан турбут… Онон баҕар, эһэ кыра уҥуохтааҕы таба көрөн, сэнээн бултаспыта буолуо. Аны саатар биһиги оҕуспут – хомуолай. «Лэппэрдээн оҕонньоруҥ» «муоһа суоҕу итини бултаһан көрүөххэ» дии санаатаҕа, кини да син ону-маны санаан, ырыҥалаан, толкуйдаан көрөр «оҕонньор» буолуо…

– Онто ханна баар, биһиги киһибит Мултуукуйа обургу мултурус гынан куотан кыаһалыктанан хааллаҕа, – Быралгы субу күлэн барыахтыы уоһун үмүрүтэн мүчүҥнүү-мүчүҥнүү биһигини кэриччи көрөр.

Быралгы «үөннээх» сирэйин көрөн сонньуйабын.

Баһылай ыстаан ыйыстыбыт лэппиэскэтин кэнниттэн куруускалаах чэйин сыпсырыйар:

– Кырдьаанайыҥ ол да буоллар суол-иис хаалларбат буола сылдьыа дуо, силтэҕэр мурун Мултуукуйа самыытыгар үйэ-саас тухары сүппэт бэйэтин «бэчээтин» ууран дьэрэлиттэҕэ дии.

– Аар тайҕа, эргэнэ хара тыа муҥур тойонуттан «бэчээт» уурдарбыт оҕус Мултуукуйа, кутуругун өрө хоротон баран, төһө эрэ сүүрэн мултукуйданна… һэ-һэ-һэ… һы-һы-һы… – Быралгы күлэн ыгыстар.

Мин оҕустан буолбакка, Быралгыны бэйэтин көрөн күлэбин.

Баһылай, кыраҕа ымыттыбат киһи, дьээбэни истэн көннөрү сирэйэ эрэ сырдаан ылар.

– Эһэ да, бөрө да мөлтөөбүтү, аһааҕырбыты, бэйэтин кыайан көмүскэнэр кыаҕа суоҕу көрөн тутар, ордук соҕотох хаамаайылаабыт адьырҕалар, оттон үөрдээх бөрөлөр, тугу этиэҥ баарай, ханныкка, хайдахха баҕарар холонор түөкүттэр…

Эмискэ үрдүбүтүгэр хаастар саҥалара халыкынаспыттарыгар көрбүппүт – сүүрбэччэ хаас бэрт намыһаҕынан, Күүлэлээх күөлүн туһаайыытынан көтөн ааһан иһэллэр эбит. Кэпсэлбитигэр, саҥабытыгар, айахпыт айдааныгар буолан көрбөккө олорбуппут. Бэйэлэрэ да тугун дьиктитэ эбитэ буолла, биһиги үрдүбүтүгэр кэлэн баран биирдэ халыкынаспыттар.

Быралгы муҥнаах хараҕа мөлтөҕө диибин диэн, билбэт киһи «ама бу айылаах далласпыт хаастары көрбөт үһү дуо» диэн сымыйаргыа да этэ. Хаастар айманар саҥаларын төһө да иһиттэр:

– Ханна… Ханна баалларый ити ээ-э… ханналарый?.. – диэн үрүт-үөһэ саҥара-саҥара, сайыны быһа күн уота сиэн, арыы-сыа биспиккэ дылы килэрийэ хараарбыт сирэйин өрө мылаарыҥнатан хантаҥнаа да хантаҥнаа…

– Бу… бу ааһан иһэллэр дии… сонуок тыа диэки өттүнэн… ол… ол… сүүрбэччэлэр… – мин ойон туран аҥаар ытыспын Быралгы санныгар ууран, аҥаарбынан, умса нөрүйэн сөмүйэбинэн ыйан таба көрдөрө сатыыбын.

– Ээ… дьэ таба көрдүм… Оо, барахсаттар сэлэлии анньан түһэн астыктарыа-ан… барыларын хоһулаан баран үчүгэй аҕайдык биирдэ биэрэн түһэрбит киһи баар иниэ-э… Күһүҥҥү, баччатааҕы хаастар дэлэ эмис үһүлүө-ээр… оо аа-абалаа-аах… – Быралгы, оол курдук, хайыы-сах ыраата тэйэн эрэр хаастары сайыспыттыы батыһа көрөн олорон саҥа аллайар.

Били кыра аайы ымыттыбат Улахан Баһылай Быралгы саҥатын истэн сонньуйан баран, дьэ күлэр:

– Кэм биһиэнэ айахпыт айдаана буоллаҕа… – диир.

Тураахтар бараллара билигин да тойук, ону туоһулаабыт курдук аа-дьуо төттөрү-таары, туохха да ыксаабакка, уолуһуйбакка, уоскулаҥ туругу саҕан, дааҕыргаһа-дааҕыргаһа тэлбиҥнэһэ көтөллөр. Баарыын сарсыарда кэлэн истэхпитинэ, саҥа тиэриллибит Балыа бааһынатыгар түһэн, өрө сүгүллэн тахсан бытарыйбыт хара буорга, аттыларыгар ыстаҥалаһар кыра чыычаахтарга тойорҕоон атын аҕайдык хаамсан хоноохтууллара: бурдук туорааҕа хаалбытын итигэстээн, үөнү-көйүүрү булан сиэн эрдэхтэрэ…

Баһылай тиргэтигэр кус ханнык эмит иҥнэр, уолаттар киэннэригэр отой мэлийдэ, бэҕэһээ Баһылай тыатааҕы тиргэлэри эһитэлээн, хомуйан тахсыбыта.

Айан куһа күөлгэ элбэх эрээри үөһүгэр түһэ сытар, кытыыга соччо тиксибэт. Күнүс да көрдөххө оннук, үөрдээх кустар үөһэнэн ааһан иһэн, эмискэ олорбутунан күөл ийэ уутугар түһэллэр, аһаан тоттулар да эмиэ ол курдук өрө көтөн тахсан салгыы айанныыллар. Бэҕэһээ өссө отучча анды түһэн бартарын көрөн турабыт, онтон да атын «дьикти» кус баһаам аараан ааһар быһыылаах, эҥин-араас эгэлгэ саҥа-иҥэ элбэх…

Аһаан баран сонуокпутун иккиһин эргийэн эрдэхпитинэ Огдооччуйа булуугар күтэр хасааһын бастаран таһаарда, саҥа аллайбытыгар тиийэн көрбүппүт – бурҕаа соччо элбэҕэ суох бурдук куолаһын мунньубута көпсөркөй буорга булкуллан дэлби ытыллан хаалбыт, онон хомуйа да сатаабатыбыт.

Киэһэ сөпкө соҕус Ынаабы бааһынатын тиэрэн бүтэрэн дьиэбитигэр таҕыстыбыт, боруор буолла да, хараІаны харахтаммыт аҥыр көтөр «аҥаахтыыр» саҥата онно-манна элбии түһэр…

* * *

Сыллыыр өтөҕүн сонуога бүгүн тиэриллэн бүтүөхтээх, бэҕэһээ улахан аҥаарын хоруппуппут. Сарсыарда туран бааһынабытыгар бараары аһыы олордохпутуна эбэм тастан киирэн:

– Сайылыктарбыт айгыстан-аарыгыран дьэ көһөн эрэллэр, – диэтэ.

– Сүөһүлэрин үүрэн эрэллэр дуо? – Кыра Баһылай ыйытар.

– Үүрэн…

Мин оччо сонуну истибит киһи сүүрэн тибигирээн тахсан дьиэ үктэлигэр туран олойо-олойо көрбүтүм, күөл уҥуор, титиик сүөһүлэрэ илим хотоҕоһунуу субуллан, Айдаҥ туһаайыытынан баран эрэллэр эбит. Күһүҥҥү чуумпуга ыанньыксыт дьахталлар сайдыыр саҥалара иһиллэр; биир тураҕас аттаах киһи титиик кэнниттэн сэргэхтик сиэллэрэн тахсан баран эмискэ хорус гыннаран тохтоото уонна аа-дьуо хаамтарда, хас да ыт аттаах киһи иннигэр-кэннигэр түһэн элэҥнэһэллэр. Тарбыйахтар, аны куота барыа диэбиттии, ийэлэрин ойоҕолуу хааман тойтоҥолоһоллоро чуолкай көстөр. Атыыр оҕустар ынахтар быыстарыгар үрдүк арҕастара сүгүллэҥниир…

Ыалбыт Намыынап Хабырыыл турбута ырааппыт, хоспоҕун кэннигэр уһанар тыаһа иһиллэр, тоҥсуйан тобурҕатар, хахха кэннигэр түбүгүрэр буолан көстүбэт. Ити Хабырыыл кыһын көлүнэригэр ат сыарҕата оҥостор, бэйэтэ кэтэх миҥэтэ суох да буоллар, биригэдьиир киһи холкуос атын куруук миинэр, көлүнэр…

Оҕустар үөстээҕи киэҥ бүтэй иһигэр киирэн мэччийэ сылдьаллар, тыыннара буруолуур. Бөлүүн улахан хаһыҥ түспүт, ити ыккардыгар ырбаахынан тахсыбыт, атах сыгынньах турар киһи дьагдьайа оҕустум. Сир тиэриитигэр анаммыт титиик көлүүр оҕуһа Дьөрөллөөн эрэ доҕотторуттан быстан, сүрдьүгэс аан аттыгар кэбинэ сытар. Биһиги оҕуспут Ураанньы, төһө да улахан хаар хаһыҥнар түспүттэрин иһин, билиҥҥэ диэри күөх өҥүн сүтэрэ илик чыыр оту тутур-татыр туура тардан ылан кэбийэн курдурҕата-курдурҕата, саллаҕар баһын өрө көтөҕөн көһөн эрэр титиик сүөһүлэрин одуулаһар, онтон эмиэ салгыы аһаабытынан барар.

– Ньирэйдэр ити ийэлэрин эмпэттэр дуо? – дьиэҕэ киирэн чэй куттан салгыы аһыы олорон эбэбиттэн ыйытабын.

– Эмэллэр буо, күнүскүлэрин баҕас…

– Быркылаахтан сайылыгы көһөрсө дьоннор кэлбиттэр, сээкэй тиэниилээх, сыарҕалаах үс оҕус көстөр.

– Тороостоох кэллилэр ини, – Огдооччуйа таайан саҥарар.

– Үнүр Мытыйыс Маарыйата титиик көһөрсө кэлиэхтээхпит диэн эрэрэ, – мин хайыы-сах ыкса дьүөгэлэһэ охсубут кыыһым эппитин өйдүү охсобун.

– Онтон оччоҕо кини да кэллэҕэ дии, – диир эбэм.

Аһаан бүтэн талах олоппоско ынах этэрбэһин быатын баана олорбут Улахан Баһылай:

– Бөлүүн таска тахса сырыттахпына күөлбүтүгэр хаастар саҥарсаллар этэ, арааһата түүн түһэн аһаан бардылар быһыылаах, сарсыарда илим тардарбар суохтара, – диир.

– Түөкүттэр киһи көрбөтүгэр бүөмнээн, саһан аһаан эрдэхтэрэ, – Быралгы сэҥийэтигэр онон-манан абына-табына үүммүт бытыгыттан биири туура тардан ылан «бу тугуй» диэбиттии кыараҕас харахтарын анныгар тиэрдэн кыҥастаһар.

Кыра Баһылай убайын сонунун истэн:

– Үрэх айаҕын төрдүгэр дурдаланан олорор киһи хайыа эбитэ буолла, чэ ол эрэн, эн олордоххуна түбэһэ кэлиэхтэрэ диэтэҕиҥ дуу, дэлэҕэ да… Төһө эрэ хаас түһэн ааста ээ-э?… – диир.

– Ээ сатаналары туох билиэй, саҥарсаллар этэ… – Улахан Баһылай соччо ахсарбатахтыы туттар.

* * *

Бурдук бааһыналара паарданан бүттүлэр. Мантан антах аны кыстык түбүгэ. Сүрэхтээх киһиэхэ үлэ хаһан да бүппэт. Бииртэн-биир иирбэҕэ-таарбаҕа түбүк, дьарык кэлэ турар. Түбүккэ аралдьыйан күн уһунун да билбэккин, сарсыарда туран эрэр буолаҕын, киэһэ утуйан эрэргин өйдүүгүн…