Текст книги "Ийэм кэпсиир… (2 чааһа)"

– Аана улаатан, дьоройон хаалбыт дии, көрбөтөҕүм хас да сыл буолла, – Ылдьаа миигин эйэҕэс харахтарынан одуулаһар.

– Ити аата сэриигэ икки сыл сырыттыҥ дуу? – Улахан Баһылай чэйдии олорон ыйытар.

– Икки сылтан ортум ээ, онтон бу хаҥас атахпын быстараммын кэллим.

Харса суох аһаан сабдыгырата олорбут Килэки, ыалдьыт атаҕа чахчы суох дуо диэбиттии, соботун уҥуохтаан сиирин кубулуппакка эрэ, барантабыык атаҕын чинчилиирдии көрбөхтүүр.

– Атахпын сүтэриэм иннинэ гуоспуталга хаста да киирэн эмтэммитим: биирдэ мэник буулдьа окумалым көп этин усталыы хайа көтөн ааспытыгар, хата уҥуохпун таарыйбатах этэ; биирдэ аттыбар чугас сэнэрээт эстэн түөспэр оскуолах хатанан уонна кулгаахпынан хааным кэлэн, кыайан истибэт буолан. Иккис сытыыбар наһаа уһаабатаҕым, уонча хонугунан таһаарбыттара. Хонтууһуйам дьайан уҥа кулгаахпынан аанньа истибэппин, кэлин ааһыа диэбиттэрэ да хайдаҕа буолла, ааһар эрэ ааспат, – Ылдьаа сэриигэ сылдьыбытын наҕылыччы кэпсии олорор.

– Онтон атаххын ханна сүтэрбиккиний? – Килэки обургу ыйыппыта эрэ баар.

– Бу да уолуо-а, токкоолоһон түһэн, – ийэтэ Маарыйа сүөргүлээбиттии саҥарар.

– Ыйытара сөп бөҕө буоллаҕа, оҕо киһи билэ-көрө охсорго хаһан баҕарар тиэтэл буолааччы, – Бусулаайап муннун аннынааҕы тор курдук бытыгын имэринэр.

– Тустаах дьоҥҥо илиитэ-атаҕа суох буолан кэлии ыарахан буолуо эрээри, биһиэхэ эһиги тыыннаах эрэ эргиллиҥ, дойдугутун булуҥ, саатар… – эбэм адарай ороҥҥо олорон, ыксатыгар турар талах олоппос хаппыт сутуката хоҥнон түһээри гыммытын ытыһынан баттыалаан, баҕар сыстан, саманан хаалыа диэбиттии, кичэйэн имэрийэ-имэрийэ өрө тыынан ылар.

– Оннук… – остуолга күөс кэһии турбут Огдооччуйа эбэм санаатыгар холбоһор.

Уҥа, аан чанчыгынааҕы сыҥаһаҕа, түүрүллүбүт утуйар таҥас үөһэ, өрбөх кыыһынан иҥэ-дьаҥа суох бэйэтэ-бэйэтигэр саарыы олорбут Биэрэ, утаппытын дьэ санаата быһыылаах, ийэтигэр Настааччыйаҕа тимир куруускаҕа чэй куттаран баран, мэктиэтигэр ынчыктыы-ынчыктыы биир тыынынан куллурҕатаат, оронугар ыттан соруктаах аҕайдык, бэйэтэ-бэйэтигэр таалан салгыы оонньоон букунайбытынан барда.

Таалайдаах Баһыычаан үгэстэринэн ханна эрэ тыаҕа уччуйа сылдьан баран хойут кэлэннэр, киэһээ аһылыктарын биһигини кытары бииргэ асаһа олороллор. Туора, тастан киирии дьон баарыттан уонна хоноһо кэпсээнин истэн чуумпуран саҥа-иҥэ суох, арай айахтарын тыаһа эрэ ньамыргыыр.

Уйбаан Уоһукап сирэй оһох иннигэр, намыһах дүлүҥ олоппоско таалан, хатыҥ хамсатыгар табах уурунан тардан бусхата-бусхата, муннукка турар таҥара мэтириэтин кыҥастаһар. Хамсата эриллэҕэс уһун чубууктааҕын сонургуу одуулаһабын. Тастан быыс-хайаҕас булан киирбит ньаалаҕайдар дыыгыныы көтөллөр. Кими эрэ сиэн кытара топпут бырдах, иһин кыаммакка аргыый аҕай тэйгэйэн тиийэн, сырдыгы былдьаһан таас түннүккэ тэйиэккэлиир.

– Атахпын, абына-табына оттоох ыраас хонуу устун атаакаҕа сүүрэн истэхпитинэ, улахан халыыбырдаах бүлүмүөт буулдьата тосту көппүтэ, отой туора баран хаалбыт этэ. Маҥнай утаа өссө өйдөөбөккө, итиитигэр, ыарыытын билбэккэ самыы тутан көннөрө сатаатым ээ, киһи да күлүөх. Онтон уҥуоҕум тостубут сиринэн кычыгыланан барбат дуо, умса түһэн сытан күлүөх курдук этим да, доҕоор, ыарыыта дьэ биллэн барда ээ, аны ыстааным бүүрүгүнэн бобо тута сатаабытым үрдүнэн хааным барара тохтообот. Өйбүн сүтэрэн сыттахпына доҕотторум хаһаах уолаттара таһаарбыттар этэ.

– Айа да… – Огдооччуйа соботун сиэн бүтэн, хончоҕордоох чэйин икки ытыһынан бобуччу тутан олорон ыалдьыт кэпсэлин истэн, саллан сирэйин мырдыччы туттар.

Быралгы:

– Абытай ыарыы буолуо, – диир.

– Хас кыргыһыы ахсын өлүү-сүтүү, сэймэктэнии, ол эрэн кэлин үөрэннэххинэ, ону буолуох буолуохтааҕын курдук ылынаҕын, саныыгын, – Ылдьаа биир сири тонолуппакка мэндээриччи одуулаан, ааспыт ол ынырык күннэри, кэмнэри саныыр быһыылаах.

– Оннук буо…

– Сэрии буоллаҕа, сэрии… – Уйбаан Уоһукап кыырыктыйбыт чанчыгын уһун баттаҕын кулгаахтарын кэннигэр кыбыта анньан көннөрөр.

– Гуоспуталга үс ыйтан ордук сыппытым. Маҥнай киллэрбиттэрин нөҥүө күнүгэр биирдэ өйдөммүтүм, санаабар барыта түүл-бит курдуга, атахпын быһалларыгар норкуостаабыттар этэ. Өйдөммүтүм – атаҕым суоҕа.

– Нолохуос диэн тугуй ол? – Таалай хаһан да истибэтэх тылын сонурҕаан ыйытар.

– Норкуос диэн – ыарыытын билбэтин диэннэр киһини утутар эмтэрэ, – Ылдьаа уолга быһааран биэрэр уонна салгыы кэпсиир: – Маҥнай утаа дьэ чахчы соччото суох этэ, икки өттүбэр баттыктанан да, үөрүйэҕэ суох буолан хаампатым. Сиэстэрэлэр барахсаттар, нуучча кыргыттара, өйөөн көмөлөһөллөрө, ол курдук миигин мэлдьи бүөбэйдэһиэхтэрэ баара дуо, араастаан сэймэктэммит киһи диэн күн аайы кэмэ суох элбэх кэлэ, киирэ турар. Ыстаҥалаатарбын да син хаампытым. Уһуннук сытан баран турбутум утаата сүрэҕим түөспүттэн түһэн, атахпын быспыт сирдэринэн тиҥиргэччи тэбиэлиир курдуга. Ол эрэн сотору остор-оһон, күн аайы эрчиллэн үөрэммитим. Кэлин мас атахпын кэтэн, маҥнай хаамарбар эмиэ эрэйдэнэн баран, онно да син нэмин таптым, били эппиккэ дылы эрэй киһини барыга бары үөрэтэр баҕайыта. Билигин ити биир баттыгынан сылдьабын, бааһым онно үчүгэйдик мүлүрүччү чэрдийдэҕинэ, хаама үөрэннэхпинэ итинтибин да быраҕар инибин дии саныыбын…

Гуоспуталга, Уус Алдантан сылдьар Лэгэнтэйэп Борокуоппай диэн саха уола уллугун тосту ыттаран, өссө мин быдан иннибинэ киирэн сытара, уҥуоҕа букатын быта курдук барбытын иһин эмиэ быспыттар этэ. Хата сахалыы кэпсэтэр киһи көстөн, дойдубут туһунан арааһы ыаһахтаһан күммүтүн дөбөҥнүк кээрэтээччибит. «Эйиэнэ кэм алларанан эбит, тобугуҥ сүһүөҕэ эҥин кэм баар, миэнэ үөһэнэн…» – диэн миигин ордугургуура. Гуоспуталтан тахсарбар: «Атаҕым ама буоллар эрэ дойдубар барыам, аны Уркуускай диэки тиийдэхпинэ биирдэ сахалыы саҥалааҕы көрсөн кэпсэтэрим ырата буолуо…» – диэн сайыһа хаалбыта.

– Муҥнааҕы, – эбэм уолу аһынар.

– Борокуоппай атаҕын хаста да быспыттар этэ, ириҥэрэн, сытыйан эҥиннээн улаханнык бадьыыстыы сылдьан баран кэлин аматыйбыта.

– Ириҥэрэрэ кырдьык сэрэхтээх.

– Оннук, гэнгириэнэ бардаҕына иэдэйэҕин…

– Гэнтириэнэ диэн тугуй? – Килэки дьикти тылы истэн ыйытар.

– Гэнгириэнэ диэн хаан сүһүрүүтүн ааттыыллар тоом, – Ылдьаа Килэкигэ эмиэ быһааран биэрэр.

– Хаҥас атаҕыҥ эбит дии, кымньыыланар өттүнэн миинэргэр атыҥ дьигиҥнээбэт дуо? – Кыра Баһылай ыйытар.

– Һуох… Ээ, бу Уйбаан мин иһэрбин истэн бэйэм аппын илдьибит этэ. («Бэйэм атым» диэн Ылдьаа сэриигэ барыан иннинэ айааһаабыт Бааһынай Бороҥо диэн холкуос атын этэрэ).

– Бороҥ бэйэтэ да ис хааныттан оҕус курдук сүөһү буолба-ат, – Уйбаан Уоһукап аты хайгыыр.

– Ээ, сор сымнаҕас сүөһү, бэл маҥнай айааһанарыгар мөхсүбэтэҕэ, ыҥыырдаан баран, уруккуттан мииниллэ сылдьыбыт сылгы курдук Абаҕараттан үөр үүрэн аҕалбытым, хата, үүнү саҥа кэппит буолан, маҥнай утаа дьик-дьах, көнтөрүк эрэ курдуга.

Огдооччуйа кэпсэтиини истэ олорон:

– Анаан сымнаҕас Дьөһөгөй оҕото буоллаҕа, барахсан, – диир.

– Уот ааныттан, айааһаныаҕыттан, уҥа өттүнэн уһуннук мииниллэ сылдьыбыт хайа да сылгы дьэгин өттүнэн миинэргин, түһэргин сөбүлээбэт быһыылаах, – Быралгы кэпсэтиигэ кыттар.

– Хантан сөбүлүөй, урут өрдөөҕүтэ, саас Быркылаах ходуһатыгар, садырым ууга туох буолан түспүттэрэ эбитэ буолла, Ньукуола иннинэ үс умсаах уста сылдьалларын ойоҕолуу хаамтаран иһэн, субу кэлэн бараммын биирдэ түбэһэ көрөммүн, аппар хаххаланан, саһан дьэгин өттүнэн түспүппэр, миҥэм туттунуубун атыҥыраан, атын аҕайдык чинэккэлээн чуут иҥэһэҕэ ыйана сыспытым. Атым буоллаҕына бэйэтэ кырдьаҕас, сымнаҕас быһыылааҕын иһин оҕо, дьахтар үрдүттэн түспэт Тукулук диэн сылгыһыт уолаттар сырыы бөҕөтүн сылдьыбыт аттара этэ. Көр оннооҕор ол ат дьэгин өттүнэн түспүппүн сөбүлээбэккэ атын аҕайдык көппөрөҥнөөбүтэ.

– Умсаахтаргын өлөрбүтүҥ дуу? – Килэки син булан ыйытар.

– Ол айылаах ат мөҕө сырыттаҕына туох куһа олоруой, нохоо, – Кыра Баһылай оннугар Быралгы быһа түһэн хардарар.

– Ээ, суох, көппөтөхтөрө… Биир тыһылаахтар этэ, ону ытан баран, тыһыларыгар эҥкээрэн кэлбит атыырдарын эргитэ сылдьан иккиэннэрин күөрэтэн түһэртээбитим. Биир уостаах ити Баһылай саатын илдьэ сылдьарым.

– Өлөрбүт буолбат дуо, – Килэки аҕатын Быралгы диэки «эн сыыһа тойоннообуккун» диэбиттии көрөн ылар. Быралгы кыараҕас харахтарын симириҥнэтэр, саҥарбат.

Маарыйа оргуйбут сылабаарын тастан көтөҕөн киллэрэн остуол үөһэ тимир бодунуоска уурбута хаппаҕын үүтүнэн үрүҥ чаан бургучуйар.

Күнүс күн оройугар балаҕан иһэ сөрүүдүйэр, киэһэ күн киирдэ да аны төттөрү дьиэ иһэ сылыйар. Ылдьаа итииргээн, кэтэн олорбут чараас, өрбөх сэлиэччигин устан эркин маһыгар сааллыбыт тоһоҕоҕо иилбитэ. Саллаат гимнэстиэркэтин уолугар, мин көрдөхпүнэ икки мэтээллээх. Биир мэтээлин тыла сулус курдук моһуоннаах.

– Хайа, Ылдьаа, уордьаннаах эбиккин дуу, – Кыра Баһылай ыалдьыт гимнэстиэркэтин уолугун көрөн саҥа аллайар.

– «Албан Аат» уордьана, – Уйбаан Уоһукап, аргыһын уордьанын урут көрбүт киһи, бэл аатын ааттаан быһааран биэрэр.

Кыра уолаттар бырантабыык түөһүгэр иилинэн эйэҥэлэтэ сылдьар уордьаннаах мэтээлин бэркэ сонурҕаатылар. Килэки сулус моһуоннаах уордьан тылын бэл тутан, имэрийэн көрдө.

* * *

Нөҥүө күнүгэр турбуппут буруо бөҕөтө, күөлбүт уҥуоргута тумарыктыйан көстөр. Хотугулуу-арҕааттан тыалырбыт. Уот турбут. Хайа сиргэ чопчу сириэдийбитэ биллибэт, буруо хойуутуттан сылыктаатахпытына чугас быһыылаах. Хоноһолорбутун кытта уум-саам буолан аһаан бүтэн эрдэхпитинэ Айдаҥтан Дьыксаах Апанаас өрө мэІитэн кэллэ:

– Күһүккэ уот турбут, дьон хомуйа сылдьабын. Өксөөн ыытта. Бэрэссэдээтэл дьаһала… хонордуу ыһыктаах, күрдьэхтээх, сүгэлээх түргэнник тэринэ охсон сибилигин барар үһүгүт… Утатыы буолла, сойбут уу баар дуо? – диэн Дьыксаах Маарыйаҕа култайбыт улахан куруускаҕа чэй куттаран истэ. – Мин тахсан аны Хабырыылга этиэм, – Апанаас, хоноһолору кытары аҕыйах тылынан һуу-һаа кэпсэтээт, тэп гынан хаалла.

Уйбаан Уоһукап үөстэн аттарын таһааран ыҥыырдаталаата. Бусулаайап баттыгар тирэнэн таска тахсан атын диэки содьороҥноон иһэн, күрүө аанын айаҕар суол биэрэн турарбын көрөн тохтоото, төрдүгэһэ эрэ хаалбыт бөппүрүөскэтин тобоҕун өрүһүспүттүү соппойбохтоот, бүк тутан силлээн баран тыган кэбистэ:

– Аана үтүө дьоҥҥо түбэспиккин, кытаат, этэҥҥэ сырыт, дьонуҥ муҥнаахтары кэнэҕэс ааттарын ааттатыах эн эрэ бааргын… – модороон ытыһынан оройбун имэрийээт атыгар иҥнэҥнээтэ.

Мин Ылдьааны хайдах эрэ чугас, истиҥ баҕайы киһим курдук санаан уйадыйан ыллым.

Чэгиэн эттэрэ сэриигэ сэймэктэнэн, эрэйи-кыһалҕаны эҥээрдэринэн тэлэн, аас-туор олох кыһарҕаныгар араас сору-муҥу көрөн, баара-суоҕа сүүрбэ саастарын эрэ ааспыт эрээри, хайыы-сах чанчыктара кыырыктыйбыт, дьиҥинэн эдэркээн уолаттар – отой сиппит-хоппут, сааһыра быһыытыйбыт, бэл аһара баран кырдьаҕас дьон курдуктара… Оо, олох киһи муҥнааҕы эҥинэ эгэлгэлээн эрэйдээн, эрийэн-мускуйан уустук да буоллаҕыҥ…

Ылдьаа Бусулаайап баттыгын ыҥыырыгар, сааны баайар курдук, усталыы баанан баран Уйбаанын кэнниттэн Илин Кыргыдайыгар, ахтылҕаннаах сиригэр-уотугар тиийээри, дьонун-сэргэтин көрсөөрү айанната турбута. Аргыстар аартык арыы үөттэригэр тиийбэккэ, буруо иһигэр симэлийэн, элэгэлдьийэ элэҥнээмэхтээн баран сүппүттэрэ…

Икки Баһылай иккиэн, Быралгы, Огдооччуйа, ыалбыт Дьабадьы Хабырыыл ибири-сибири хомунан хоҥнон эрдэхтэринэ Айдаҥтан уонча киһи кэлэн, тохтообокко сонно үргүлдьү, бары аргыстаһан Күһүккэ бардылар. Дьыксаах Апанаас саҥа айааһаммыт тэһии соноҕоһун адаҕалаан өртүккэ ыытан баран эмиэ барыста.

Сотору соҕус Айдаҥтан аттаах оҕолор өйүө илдьэн аастылар. Күһүк күөлэ биһиги олорор өтөхпүтүттэн икки аҥаар көс кэриҥэ. «Жданов» уонна «Калинин» холкуос дьоно эмиэ уокка барбыттар диэтилэр.

Биһиги оппутугар үһүөн эрэ киирэр буоллубут.

Күүлэлээхпитигэр тиийэн күнү быһа оҕустубут. Күнүс, күн оройун саҕана, буруо ордук сүрдэннэ. Дьиксинии, дьаахханыы да буолан барда. Былыта суох халлаан этэ да, күн уота отон уутун курдук кытарымтыйан, өлбөөдүйэн көстө-көстө сүтэр. Аны от охсор киһи наар аҕылыы сылдьаҕын, биир үксүн ол да иһин, уһун күнү быһа буруону тыынан киэһэнэн бары да бэлэспит кычыгыланна, агдабыт аһыйда. Буруоҕа бырдах сүппүт, дьэ ол оннугар оҥоойу диибин диэн биир кэм кыынньан олорор, киһи үүтүн-хайаҕаһын барытын булар, сиирэ кыһыыта бөҕө. Мин от охсон дайбыы сылдьан, субу-субу муннум үүтүнэн кырдаайы киирэн кычыгылатарыттан ытырдан тоҕо барабын, харахтарым уута сарт түһэр. Кырдаайы аны өтөр-өтөр харахпар киирэн сордуур, кыайан тахсыбатаҕына хайа-хайабыт да былаат төбөтүнэн хардары-таары ылсабыт. Сиидэс былааккын төһө да ыксары тардынан тууна баана сылдьыбытыҥ үрдүнэн, син биир быыс-хайаҕас булан кулгааҕыҥ иһигэр киирбитэ эрэ баар буолар, биир кэм хачыгырайар, дыыгыныыра киһи мэйиитигэр киириэх курдук.

Үс буолан уһун күнү быһа охсон Быһыттаах көлүйэбитин эргийэн кэбистибит. Хойуу окко саһан сыппыт көлүйэ, ыраас мууска уурбут курдук, нэлэс гына түстэ. Тыа диэки өттүгэр үнүргү кэннэ өссө биир дурда онно баар эбит. Буруоттан гынан эбитэ дуу, тыыраахылар күөл ортотугар түһэн үөрдээн усталлар, тоҕо эрэ тэлиэс-былаас көтөллөрө тохтообут. Көлүйэҕэ, көрдүгэннэргэ кус элбэҕин Килэки сөхтө: «Тиргэлиэххэ баар эбит», – диир. Охсо сылдьан тыын ылан кыратык сынньанар кэммитигэр эргэ дурданы сөргүтэн, уһуннук сытан сиргэ сыстыбыт талаҕын өрө тардан көннөрөн баайан баран, охсуллубут лаҥхалаах отунан эрийии талаҕын быыһыгар кыбыта анньыталаан кэбиспитэ кырдьык да дурда дурданан буола түстэ. Иһигэр киирэн, тобуктаан олорон, көлүйэ үөһүн диэки мас төрдүгэһэ сытарын саа оҥорон туһаайан, оол курдук мороду оҕолоро уста сылдьалларын уһуннук кыҥаан холботолуу-холботолуу «ытыалаан» көрдө.

– Хайа нөйөн, хас куһу хоһулаттыҥ? – Настааччыйа хамсатын соппойо-соппойо Килэкиттэн ыһыытаан ыйытар.

– Баһаам!!. – Килэки хоруйа дэлэй.

Настаа табахтыырын көрөн, кырдьык да дьиктиргээммин:

– Бу айылаах ыыс-быдааҥҥа хайдах табахтыыгыный, онто да суох буруоҕа күөмэйим аһыйан биир бэйэм нэһиилэ олоробун дии, – диибин.

– Дьэ оннук буоллаҕа, табахсыт киһи диэн. Аҥаардас буруо эрэ таһаараары киһи табахтыыра эбитэ буоллар ким да тардыа суоҕа этэ, ап-аһыы амтаны туох сөбүлүөй. Онтуҥ баара, аат аһа, киһини бэйэтигэр тардар, тылынан сатаан этиллибэт туох эрэ «аптаах» күүстээх буоллаҕа. Табах сүлүһүнүгэр ыллардыҥ да – быраҕар уустук… Ити саахар баар буолбат дуо, минньигэс баҕайы, төһө баҕарар элбэҕи киһи сиэх курдук дии. Табахха ылларбыт киһи оннук, өссө оннооҕор ордук минньигэс, соппойоро суох хайдах да сатаммат буолан хаалаҕын, – Настааччыйа миэхэ табах туһунан араастаан ымпыктаан-чымпыктаан быһаара сатыыр. Мин саахар минньигэс амтанын, табах хабархай буруотугар тэҥниэхпин хайдах да санаам буолбат. Испэр «табаҕы тардыбатыҥ да бүттэҕэ дии – бырахтаҕыҥ ол» диэн судургутук саныыбын.

Килэки дурдатын иһиттэн күтүр баҕайы бороҥ кутуйаҕы өлөрөн кутуругуттан тутан тэйгэтэн аҕалла.

– Хайа, куһум баһаам диэбитиҥ дии, ити дуо булдуҥ? – Настааччыйа уолу хаадьылыыр.

– Бу да булт буолбатах үһү дуо, биир кутурук баар, – Килэки кыыныттан, мүлтүччү элэйэн, биитэ үөһүгэр тиийэн эрэр быһыччатын ылан кутуйах кутуругун быһа баттаан кирк гыннаран баран, халтаҥ сонун сиэбиттэн кыра кумааҕы укта сылдьарыгар кичээҥитик суулаан кэбиһэр. Уол кутуйаҕын айаҕын атыппыта икки илин сытыы тиистэрэ килэйэн көстөллөр.

– Бу тиистэринэн кэрбээтэҕэ дии барыны-бары. Мантыкаҥ түөкүн ээ, кэрбээччи, бирэдиитэл. Төһө бурдугу хоро сиэбитэ биллибэт, ханна эрэ хаһаас бөҕөтө хаһааммыта буолуо, ону таба түһэн булбут киһи баар ини, хайдах эрэ алаадьылаан сырдьыгынатар этибит ээ…

– Кутуйах барыта бурдугу сиэбэт ини, бааһынаттан ыраах ордуулаах кутуйах дии, ама мантан онно, сонуоктаах сиргэ айаннаан тиийдэҕэй.

Настааччыйа Килэки кутуйаҕы убахтыырын көрөн:

– Булкунан тоҕо оонньуугун, пахай, быраҕан кэбис, – диир.

– Туппут кутуйаҕынан оннооҕор ыт оонньуур куолута, – уол кутуйаҕын маҕыйан баран бырахпыта көлүйэ уутугар тиийэн пөл гына түһэр. Соһуйбут мородулар көтөн тирдьигинэһэллэр. – Саары чаккылаахтар булан сиэхтэрэ, кинилэр да тииһинниннэр ээ, дэлэҕэ «уол оҕо төрөөтөҕүнэ куруҥҥа суор үөрэр» диэн өс хоһооно үөскүө дуо, – дии-дии Килэки, тоҕо эрэ, икки ытыһын күөх окко соттуммахтыыр.

– Бэй, наһаа олорон хаалаары гынныбыт, кыратык охсо түһэн баран тахсыаххайыҥ, күн да ыраатта быһыылаах, – Настааччыйа олбох гынан олорбут тарбыйах үтүлүгүн ылан бэйэ-бэйэлэригэр охсон от сыата сыстыбытын тэбиир, сааллыбыт сиһин көннөрөн имиллэҥнээн, хамсаммахтаан ылар.

Халлааммыт тыала син биир, хотугулата арҕааттан үрэр. Күн саҕахха киирэрэ чугаһаан, онно эбии былытыран ыаһыра хараҥаран хаалла. Буруо өссө хойдубукка дылы…

Өтөхпүтүгэр кэлбиппит уокка барбыт дьоммут, сэрэйбиппит курдук, суохтар. Сарсыарда Күһүккэ ыһык илдьибит аттаах оҕолор күнүс төннөн ааспыттар. Арыылаахтан Намыынап биригээдэтин дьоно кэлэн эмиэ уокка барбыттар. Сурахтара, маһын-отун ыраастыы-ыраастыы, икки күрдьэх кэтитинэн сирин кырыстаан ылан баран, тыалыттан көрөн уокка утары уот ыыталлар үһү. Улахан уот турбут. Чугас эргин окко сылдьар дьону түөрэтин хомуйбуттар.

Онто да суох буруота бэрдиттэн сүөһүлэрбитигэр түптэлээбэтибит. Чукаалар кураанах күлүнэн туртастылар. Күнүс оҕолор киирэн-тахсан, ааны аһан, бэл дьиэ иһэ ыыстаммыт, ол эрэн таска курдук буолуо дуо, кэм ама. Аартыкка олорор дьонтон уот сонунун истээри титииктэн ыанньыксыт дьахталлар кэлэн барбыттар. Эбэм балык биэрэн ыыппыт. «Баһылай илимин эбии үттүн, мантан инньэ собону абаанса быһыытынан ылыахпыт» диэн илдьиттээбиттэр…

Титиик дьахталлара күн аайы кэлэн балык ылан барар үгэстэннилэр. Баһылай буоллаҕына көлөһүн күнэ аахсар, онон икки өттүттэн туһа. Мундулуҥда эбэбит барахсан бэйэтэ да собото эмиһэ, ыыс-араҕас хоргуннана буһар миинэ, өлө минньигэһэ – киһи эрэ астаахпын диир аһа.

Сарсыарда эбэм күөлүттэн илимнэрин, үрэҕиттэн ардьатын көрөн таҕыста, тымтайын моойторуктуу балыктаах.

Буруо арыый да сэллээбит курдук, халлаан халыҥ былытынан бүрүллэн ыаһыра лүҥкүрэн турар. Тыала бэҕэһээ арҕааттан эбит буоллаҕына, бүгүн хайысхатын арыый да уларытан соҕуруулата соҕус ылбыт. Намыынап кэргэнэ Маарыйа уонна Сөдүөрэ киирэ сырыттылар, сээкэйи баллыгыраһа түһэн баран таҕыстылар.

Буруо-тараа буолан бэл бөтүүктэр кытта саҥалара намыраабыт, кинилэр эмиэ куоластара кэһиэҕирбиккэ дылы биирдэ эмэтэ хахааран ылаллар.

Баһылайдаах уокка баралларыгар ыттарын баайбыттара. Кыра Баһылай: «Кэллэхпитинэ бэйэбит ыытыахпыт», – диэбитин иһин бэл оҕолор дьирикилии баралларыгар батыһыннарбатылар. Балык дэлэйдик бултатарыттан, ол уутун-хаарын, уҥуоҕун сиэн уонна булчут ыттар наар сээкэйи тиҥсиринэн: куһу, куобаҕы, кутуйаҕы санаалара төһө кэлэринэн тутан мэҥиэстэн, били саас ырыганнаабыттара, түүлүүллэригэр тыытырыйбыттара уурайан, өҥнөрө-түүлэрэ тупсан, мөлбөһүйэн хаалбыттар.

Охсуубут элбээн «хайа муҥун дайбыы сылдьыахпытый, аны ардаан алдьатыа» диэн бу күн мустубут. Үгэспитинэн тымтайга сүгэн киирбит собобутун күнүс буһарынан сиэтибит. Төһө да Баһылайдаахпыт суох буоллалар чуҥкуйары билбэт дьоммут. Настааччыйа элбэх саҥалаах-иҥэлээх, иэйдэҕинэ, сайдаҕына эгэлгэ кэпсээнэ-ипсээнэ дэлэйэр. Ол эрэн сороҕор, бэрт кыраттан, дуона да суохтан ис-иһиттэн тымтан, кыыһыран кэлэр тус-туһугар уустук майгылаах, биир кэм бэйэтэ-бэйэтигэр, муннун анныгар буугунуу, ботугуруу сылдьар. Тугу ботугуруурун ким да, туох да билбэт. Быралгы ону көрөн: «Киһибит тоҥуһа киирдэ», – диэн сэмээр саҥара-саҥара, ыгыста-ыгыста күлэр. Настааччыйа эмискэ тымтара уонна ол да курдук түргэнник, ытыллыбыт кымыс уостарыныы, кыыһырбытын аһардан кэбиһэрэ. Аҕалаах ийэтэ кырдьыга да тоҥустар үһү. Аҕата Атыыһыт Уйбаан диэн ааттааҕын билэбин, ийэтин суох. Настаа тыла-өһө ала бэлиэ, кини куолаһын элбэх киһи ортотуттан да киһи тута арааран билэр, хайдах эрэ быһыта баттыалаабыкка дылы, хас эппит тылын бүтэһик дорҕоонун «сиэн», эмиэ да ыллаан эрэргэ дылы эйээрдэн, унаарытан саҥарар. Настаа, эмискэ тымтан ылар ыгым быһыытын аахсыбатахха, бэйи, тус-туһугар майгыта сайаҕаһа сүрдээх.

Настааччыйа муннуктара элэйбэтин диэн бүүрэ тутуу чаалбаан оһуордардаах, икки сиринэн куустарыы тимир курдарыгар, ойоҕоһунан саха ууһа охсубут, ыт баһын саҕа да буолбатар, улахан күлүүстэрдээх дьоһуннаах сундууктаах, онто таба туркутун баһыттан атаҕар диэри тиирэ барар күтүр улахан. Кыра Баһылайга эргэ тахсан баран хотуттан «дойду сиригэр» кэлэригэр туркуга тиэйэн аҕалбыта үһү. Баһылай Настааччыйаны бултуу сылдьан, Куонара диэн сиргэ олордохторуна булан ылан кэргэннэммит. Эбээ Маарыйа ыраах хоту бултуу барбыт улахан уола ойох ылан кэлбитигэр соһуйбута ахан үһү. Иҥэн-хаһан, түҥ тыаҕа тахсыбыт уолум ойох ылан кэлиэ эрэ дии санаабатаҕа чахчы.

Настааччыйа миэхэ куобах суорҕан, халтаҥ даба сон, сибэкки ойуулаах, бытырыыстаах от күөх солко былаат уонна халлаан күөҕэ өҥнөөх сэбирдэх ойуулаах сачыын ырбаахы биэрэн турар. Эмээхсин: «Кийиитим бэлэҕэ», – диэн, дэҥ-дэҥ мааныга, быыс сабыытын курдук олус улахан, оһуор-дьарҕаа дьэрэкээн үрүҥ былааты ортотунан бүк тутан баран санныгар иилинэ сылдьааччы, ардыгар баһыгар да баанааччы…

Килэки биһикки омурҕаҥҥа Настааччыйабыт кэпсээнин истэбит, ону-маны былыргыны, билбэппитин ыйыталаһабыт. Настаа үксүн кэргэн тахсыан иннинээҕи олоҕун кэпсиир.

– Дьонум өлтөрүн кэннэ, сүүрбэбиттэн лаппа тахсыбыт кыыс, биэс уонча табалаах хаалбытым. Аҕам оҕонньор сүүсчэкэ табалааҕа үһү, онтун дьоҥҥо биэрэн, сороҕун сиэн хайаан, кыайан көрүммэт буолан дьоҕуһаппыт. Мин ол биэс уонча табаттан отуччатын эрэ туһаммытым. Онтон ордуга сүтэн, бөрө кыыллаан, тардан бүтэрбитэ, кыылаттар (кыыл табалар) эҥин сөрөөн барбыттара. Аймахтарбын кытта олордохпуна биир күһүн ити Баһылай кэлэн кэргэн ылан, булдуттан төннөрүгэр дьиэтигэр илдьэ киирбитэ. Бэйэм бас билэр уонча табалаахпын туркуларын кытта киһим табаларыгар холбуу сэтиилэнэн кэлбитим, онтон ылата дьэ олордоҕум бу… – омурҕан кэмигэр Настааччыйа өссө да үгүһү, элбэҕи кэпсиир.

Күн улахан аҥаарыгар аҥаардастыы субурҕаллаан баран биирдэ бугуллаатыбыт. Киэһэнэн намырыа диэбит тыалбыт эбии күүһүрдэ, онон үлэбит атахтанна. Бииргэ сылдьан баттаһа-баттаһа көмөлөөн чөмчөттүбүт, кыра гыннахха сахсаччы куурбут кураанах оту сонно ыһа турар, ол иһин бөдөҥ гынаттаатыбыт. Били биир кэм көймөстөн сордообут кырдаайы, хата, тыалга үрдэрэн кини да мэлийдэ. Наһаа элбэҕи тардан кэбиһэн, күүстээх тыал кыайан бугуллаппакка бөтө хойдубут субурҕалбытын бүтэрэ сатаан уһуннук букунастыбыт. Бэл одуулаатахха да киһи хараҕын саатырдыбат буола уота-күүһэ мөлтөөбүт, кытара кыыспыт күн арҕаа тыа кэтэҕэр санньыйа киирэн, сөрүүн биллэн эрдэҕинэ биирдэ эрэ тыалбыт намыраата. Бастакы бугулларбытын үксүн да хастаабыт, оройдорун тиэрэн тэллэхтэригэр быраҕаттаан кэбиспит, онтубутун, аны ардах түһэн сытытыа диэн барытын үһүөн тус-туспа сылдьан хат оҥортоотубут.

Бүдүө-бадыа хараҥарыыта биирдэ өтөхпүтүн быстыбыт. Хойутаабыт дьон сиэринэн тиэтэйэ-саарайа харбыалаһан иһэн, бысталаммыт былыттар быыстарынан, сэллээбит уот буруота бүркүк буолан мэһэйдээтэр да, сулустар кэрэтик дьирибинэһэ тырымныылларын одуулаһабыт. Бааһына бурдуга астанан, куолаһа кылланан, ситэ буһара эрэ хаалан турар. «Бурдук быйыл ханна да бэркэ үүммүт…» – диэн дьон кэпсэтэллэрин истэбин. Бүтэйи толору киэптээн хойуутук өрө үппүт нэчимиэн тыалга бигэтэн уҥа-хаҥас долгулдьуйа оонньуур… Сонуок ортотугар, былыр бу өтөххө олохсуйан олорбут ыал үүт уурар уҥучахтара сиҥнибитэ баар, ол аттыгар хаһан эрэ дьон олоро сылдьыбытын кэрэһилээн, биир сиринэн моойдооһуннаах, тураҕастыйа кэриэрбит суон, чиргэл тиит сэргэ иҥнэйэн турар. Бааһына бурдуга күөх халлааҥҥа, күн уотугар тардыстан дьулугуруу үүммүтүн быыһыгар дьоройбут соҕотох сэргэ, хайдах эрэ, аллара тимирэн хаалан баран ааһан иһэр дьону сүүһүн аннынан сүргүччү көрөн одуулаһарга дылы.

Кэлэн истэхпитинэ сэллээбит тыалбыт отой тохтоон, чуумпуран, иһиллээн ылла уонна аны хайысхатын уларытан – соҕурууттан үрэн барда.

– Түүннэри тыалыраары гынна быһыылаах, өссө ардыыра буолуо, соҕурууттан ылла, – Настааччыйа халлаан диэки хантайан көрүөлээмэхтиир. Килэки сөмүйэтин, силинэн сиигирдэн баран, өрө чочотон тыалын билгэлиир:

– Соҕурууттан ылбыт, – диэн Настаа эппитин бигэргэтэн биэрэр.

Быралгы хараҕар буруо киирэн онто да суох куһаҕан, харалҕан харахтаах киһи иэдэйбит. Көмүскэтин уута сүүр да сүүр, ону ыраас өрбөх кырадаһынынан сотун да сотун. Хараҕын үрүҥэ кып-кыһыл буола кытаран хаалбыт, букатын атын киһи дьоройон олорор. Кэргэнэ Маарыйа бу саас балыыһаттан ыллартарбыт хараҕын эмиттэн, киһитин халтаһаларын атытан баран иккилии таммаҕы кутар.

– Бүгүн манан сөп буолуо, күҥҥэ үстэ… – диэн быһааран биэрэр. Ол эрэн Быралгы сытарын саҕана, үлтү хаайан, өссө биирдии таммаҕы эбии куттарда…

– Уоту быһыт иһигэр хаайдылар. Эргийэ сылдьан бугуйан биэриэхтээхтэр. Сиир сирэ бүттэҕинэ сөҕүрүйэр ини, арай көрдүгэннээн эҥиннээн бадьыыстыа, кэлин да көрөргө-истэргэ кэтиир-маныыр дьону хааллараллара чуолкай.

– Намыынаптаах эмиэ оннолор дуо? – Настааччыйа буспут соботун баһын оборон сии-сии, аһыырын быыһыгар ыйытар.

– Барбыт дьон бары уокка, мин эрэ бу хараҕым моһуоктаан кэллим.

– Куһаҕан харахтаах киһи уот ааныттан барыа суохтаах этиҥ, син биир хаһан тулуйан сылдьаары.

– Бар диэбиттэрин кэннэ барымына, олоруом дуо, – Быралгы өһүргэммиккэ дылы кэй-тотуо саҥарар.

– Оччоҕуна өл диэтэхтэринэ аны өлөрүҥ буолуо, – Маарыйа кэргэнин суустуур.

– Ким билэр… – Быралгы киһи эрэ буоллар мунаахсыйар, мүчүҥнээн ылар. – Суолтата суохха баҕас ама да мин буолбутум иһин өлүллүбэт ини доҕор, – диир.

Быралгылаах Маарыйа «ар-бур» дэһэн хаһан да улаханнык иирсибэтэх дьон, сылдьар бэйэлэрэ ити. Хата, ол оннугар, бэйэ-бэйэлэрин хаадьылаһан «тарбаһар» идэлээхтэр.

Биһиги кэлбиппит кыралар утуйбут этилэр. Арай Таалай эрэ оронун үрдүгэр собо уҥуохтарын тэлгэтэн оонньуу олороро. Аҥаардас собо уҥуоҕуттан бэрт элбэх дьикти, араас оонньуур тахсар. Сиһин уҥуоҕа хайыытыгар кэлэн силбэһэр сирэ үүт-үкчү икки муоһун тоһуйа тута сылдьар оҕус баһын курдук. Собо төбөтө эрбии, анньыы, бурҕалдьы, кыптыый, сүгэ, бүргэс курдук моһуоннаах араас уҥуохтардаах. Таалай ити «тээбириннэрин» тус-туһунан араартаан, наардаан, талахтан кыһан оҥоһуллубут киһитигэр сэп-сэбиргэл гынар. Талах киһи собо төбөтүн уҥуоҕа «тээбириннэринэн» муус да алларар, мас да эрбиир, сүгэлэнэн, быһахтанан сээкэйи бары «уһанар».

Мин туоһунан эбэм сытыы кыптыыйынан ынах, сылгы арааһын кырыйабын. Онон ордук Өрүүнэ сөбүлээн оонньуур. Бээгэй истээх туос ынахтар тарбыйахтаахтар, эмиэ да тыһаҕас, оҕус эҥин баар, оттон туос сылгы: кулунчук, биэ, ат диэннэргэ арахсар. Ыстапааннаах Баһыычаан туос оҕустарын харсыһыннара оонньууллар, ким эрэ оҕуһун муоһа сиирэ баран, туллан айдаан тахсар. Өрүүнэ уолаттар курдук оҕустарын харсыһыннарбат, кыыс-кыыһа өтөн көрсүө. Оҕолор туос уонна талах оҕустарыгар, аттарыгар анаан оҥоһуллубут сутука сыарҕаларыгар – сирэй оһох иннэ «ходуһаларыттан» адарай орон анна «өтөхтөрүгэр» от-мас тиэйэн оонньоон, ордук кыһыҥҥы уһун киэһэлэри билбэккэ барыыр дьон…

Эмээхсин сарсыарда илимиттэн биир куоҕаһы ылбыт. Туран таска тахсыбытым мас эрбиир «оҕус» үөһэ, илимнэри баҕастары чаачахай курдук эриллэн баран сытар, кылгас кыл илими бүттэтэ суох дэлби эрийэн, иилиһиннэрэн, сорох сиринэн өссө хайытан кэбиспит. Эбэм кэпсиирэ: «Хойобуун куоҕас, сырса сырыттахтарына, тыын былдьаһан умса-умса быгыалыырыгар, күөрэйэригэр, уһуктаах сытыы тумсунан туос тыыны тэһэ охсон кэбиһэрэ үһү. Онон куоҕаһы мээнэ сырсар сэрэхтээх, киһи ууга былдьаныан сөп. Былыр ити Айдаҥҥа олорбут Нэтэлэй Уйбаан, Кыдыбылга хойобуун куоҕаһы сырсан эбэ ортотугар диэри туос тыынан сырсан киирэн баран, көтөрө тыытын түгэҕин хас да сиринэн тэһитэ охсон ууга былдьана сыһан турардаах, хата тыыта тимириэр диэри кытылга чугаһаан уонна ууһут киһи буолан быыһаммыта үһү…»

Мин сөмүйэм сүрэҕинэн куоҕас сытыы тумсун баттыалаан көрөбүн, кырдьык да уһуктанан түһэн Дарайыы уус охсубут тимир тоһоҕотун төбөтүн курдук. Бу туран дьэ өйдөөн тулабын көрдүм – били бэҕэһээ ытыллыбыт буруо отой сүппүт, бары-барыта ырааһырбыкка, ордук эбии дьэҥкэрбиккэ дылы буолбут. Күөл уҥуоргутунааҕы бойур күөх ойуур бэрт чуолкайдык ирбинньиктэнэн көстөр. Тыа саҕатынааҕы иирэ талахтар, хойуу ыарҕа, оол курдук томтойор кырдал тэллэҕин бата үүммүт сиһиктэр, тумуһахха сэлэлии сиэттиһэн киирбит, кылбаа маҥан сотолоох эдэр хатыҥнар – соҕурууттан сайар сиккиэр тыалга нарыннык хоҥкулдьуһаллара – бу сарсыарда, тоҕо эрэ, ордук ураты кэрэтик киһи хараҕар быраҕыллаллар. «Буруо суох эрдэҕинэ, уот туруон иннинэ, олорор күөлүм Мундулуҥда эбэ барахсан айгыр силик айылҕата эмиэ маннык этэ дуо, ама хайдах бу айылаах кэрэни урут болҕойон, ситэри сэҥээрэн көрбөтөхпүнүй», – дии саныах курдукпун. Дьэ ити ээ, туох үтүө, кэрэ кэмигэр күннээҕи көстүү курдук көрүллэн баран сүттэҕинэ, симэлийдэҕинэ биирдэ эрэ ситэри сэҥээриллэрэ. Олоххо итиннэ хабааннаах, тэҥнээх быһыы-майгы үгүс…

Бөлүүн даҕаны, сарсыарда даҕаны Баһылайдаах биллибэтилэр. Биһиги Күүлэлээхпитигэр Быралгыбытыныын төрдүө буолан киирдибит…

Баһылайдаах бу күн киэһэлик кэлбиттэр этэ, икки хонугу быһа харахтарын симпэтэх дьон, оппутуттан тахсыбыппыт утуйа сыталлара. Эбэм аах кэпсииллэринэн, барбыт дьонтон үс киһи уоту маныы хаалбыттар үһү.

Күһүккэ турбут улахан уот, түргэнник дьаһал ылыллан, хата дөбөҥ соҕустук тохтотуллубута. Быһыы иһигэр хаалан сэмээр көрдүгэннээн сии сыппыт сирин кэлин күүстээх ардах уута букатыннаахтык умуруорбута. Ардах түһүөр диэри туһааннаах дьон кэлэ-бара уоту маныы, көрө-истэ сылдьыбыттара.

Дьоммут кэлбиттэрин нөҥүө күнүгэр, оппутун кэбиһэрдии бараары оҥостон сарсыардааҥҥы аһылыкпытын аһыы олордохпутуна, арай, таска тыас бөҕөтө лоһугураата, түннүгүнэн көрбүппүт – тобурах түһэн эрэр эбит. Омун дьон, оҕолор, таска сырсан таҕыстыбыт. Киһи ылгын чыҥыйатын тыҥыраҕын саҕа бөдөҥ муус толон хаппыт буорга биир кэм өрө тэйиэккэлээн олорор. Дьиэбит аанын үрдүнээҕи чарапчы анныгар саһан туран тобураҕы ытыспыт иһигэр түһэрээри илиибит адаарыҥнас. Килэки ытыһыгар туппут тобураҕын ыстаан көрөр. Бүгүн от кэбиһэр буоламмыт, оҕус сиэтээччибит Таалай маҥнай турбакка кыҥкыйданан сыппыта. Дохсун тобурах лоһугураабытыгар киһибит уута көтөн, сыыһа-халты ыстаанын эрэ анньынаат, биһигинниин тэҥҥэ сүүрэн тахсан, атах сыгынньах тиэргэҥҥэ дьиэрэҥкэйдээн тэлэкэччийэ көтүү.

– Аанаа, кэлиҥ, кэлиҥ, аһааҥ… – диэн эбэм ыҥырбытыгар үлэлии бараары сылдьар дьон хат ыҥыртарбакка киирэн салгыы аһаатыбыт…

Килэки Ньалтааскытын миинэн, Таалай биһикки Ураанньыбытын мэҥэстэн, көлөлөөх дьон быһыытынан, урут бардыбыт. Инникилээн иһэр Килэки оҕуһун үрдүгэр дьоройон олорон, эбэ кэриитигэр будьуруйа үүммүт хойуу талахтан биир лабааны тосту тутан ылан, сэлибирэс сэбирдэҕин субуйа тардан ыраастаан баран, Ньалтааскытын самыыга охсон куус гыннарар. Ол аайы оҕус «бу туох бардам быһыытай доҕор» диэбиттии сүүнэлээх баһын илгистэн ыла-ыла хаамыытын түргэтэтэн атын аҕайдык дадахаччыйар. Хас да хонугу быһа көҥүл мэччийэн, истэрэ дээдэйиэр диэри аһаан топпут, сынньаммыт оҕустар бэйэлэрэ да хаамыылара-сиимиилэрэ сэргэх.