Текст книги "Мой дзень пачынаецца (зборнік)"

Дождж з прысмакам кавы

Тыдзень таму мне пазваніў былы шэф і запрасіў папрацаваць на вакацыях. Праз дзве з паловай гадзіны цягнік прывязе мяне ў мясціны майго дзяцінства.

Я цудоўна памятаю, з якім жаданнем і ўпартасцю ў апошнім класе шукала працу летам. Не столькі спакушала магчымасць зарабіць грошай, колькі мяне вымушала рабіць гэта патрэба ні ад каго не залежаць. Пошукі мае цягнуліся доўга, таму што пачаліся занадта позна для сезона. Каб незнаёмыя, якія замовілі за мяне слова перад будучым шэфам, зараз я наўрад ці вярнулася б сюды.

Першае ў маім жыцці працоўнае лета запомнілася мне вельмі добра. Чамусьці менавіта яно найбольш яскрава бачыцца мне зараз. Я прадавала людзям успаміны, як мне казалі,– марозіва «як у Савецкім Саюзе». Рабіла я яго сама: даводзілася па тры-чатыры разы на дзень бегаць у кафэ гатаваць сумесь, бо народ разбіраў ражкі з пламбірам так, што я ледзь паспявала рабіць новыя порцыі. Гандляваць летам пламбірам – рэч не вельмі бяспечная з боку розных там санстанцый, і бывала ўсялякае, але мой шэф мяне цаніў, бо толькі я магла знайсці «агульную мову» з маразільным апаратам, які ніяк не жадаў нармальна працаваць і вельмі часта ламаўся, таму што быў перакуплены ў кагосьці з рук. У такія моманты я малілася ўсім багам, каб толькі не прыехала якая-небудзь чарговая праверка.

Майго шэфа ў горадзе не любілі. Не сказаць, каб ён быў дрэнным. Наадварот, як па мне, дык ён добры кіраўнік, дый як чалавек не благі. Уся справа ў тым, што гарадок наш маленькі, усе адзін аднаго ведаюць з падгузнікаў. Таму многім вельмі коле вочы, калі хтосьці, каго бачылі яшчэ нядаўна ў калысцы са сліняўчыкам, раптам прыязджае на бялюткай «Аўдзі Кю 8» і кіруе «парадам» намётаў з марозівам, цукровай ватай і ўсялякай рознай драбязой, на якіх, дарэчы, і зарабіў сабе гэтую самую «Аўдзі». Сам. І на кожны такі «парад» намётаў у якое-небудзь свята ён абавязкова ўласна працуе ў адным з іх. Ад званка да званка. Вось таму, нягледзячы на такую напружаную і часам проста ідыёцкую працу, якая з'ядае ўсе нервы, я з задавальненнем пагаджаюся, калі ён мяне запрашае.

Для жыхароў горада тым летам мой пламбір быў сапраўды настальгічным «back in the USSR». У спякотныя сонечныя дні ні я, ні мой апарат не паспявалі перавесці дых і адпачыць: чэргі не заканчваліся да самага вечара. Усім хацелася асвяжыцца, і кожны пры гэтым лічыў сваім абавязкам запытаць у мяне, што ўваходзіць у склад пламбіру, які ёсць асартымент (а паколькі мой пламбір быў толькі аднаго віду – ванільны – пыталі, чаму асартыменту няма), чаму я накручваю такі кошт, а яшчэ нагадвалі, што ў мінскім «МакДональдсе» вафельныя ражкі ў пламбіры нашмат смачнейшыя, чым у мяне. Кожны вечар я гаўкала на людзей.

Дажджлівыя дні ў апошні летні месяц здараліся даволі часта. Калі шэфу трапляўся на вочы варты даверу прагноз надвор я, ён загадзя папярэджваў мяне, што заўтра на працу не трэба. Калі ж прагноз даверу не выклікаў ці аказваўся падманам, мне даводзілася дзень мерзнуць у сваёй палатцы, пакуль шэф не зробіць ласку адпусціць дадому. Адзін з такіх дзён запомніўся мне асабліва яскрава. Звечара абяцалі сонейка, але ранкам неба зацягнула хмарамі, пайшоў лівень, і асабіста я цудоўна разумела, што выручкі ў мяне не будзе. Шэф спадзяваўся на іншае. Карацей, сяджу я ў гэтай палатцы, трасе мяне, як кляновы ліст, з носа цячэ, бы з дзіравай бочкі. І галоўнае, што вакол – ні душы.

Увогуле я люблю дождж. Людзі бягуць ад яго, нацягваюць капелюшы ледзь не да носа, хаваюцца пад парасоны, а я так не ўмею. Не магу. Бегчы ад таго, што, магчыма, ёсць самым жывым на зямлі. Каб не намокнуць ці не захварэць. А навошта? Можа быць, гэта апошні дождж, які я бачу ў гэтым жыцці… Шкадаваць потым, што хавалася, як усе?

Калі я была маленькая, бабуля гаварыла мне, што вялізныя бурбалкі на вадзе азначаюць, што дождж хутка скончыцца. У маім выпадку заканчвацца дождж, відавочна, не збіраўся. Напэўна, я б падхапіла запаленне лёгкіх, калі б не хлопец, які працаваў побач у краме электроннай тэхнікі. Мы пазнаёміліся з ім выпадкова, ён прыйшоў аднойчы пад канец працоўнага дня пачаставацца марозівам, пра якое ўсе вушы яму прагудзелі калегі. Я была стомленая, вельмі хацелася дадому, народу ўжо амаль не было, а тут ён! Падаўся мне нейкім страшным барадатым двухметровым дзядзькам, які забыўся на свой рост і час ад часу, пакуль я яму ўсміхалася і загаворвала зубы, чапляўся галавою аб дах палаткі. Яна прыйшлася яму не па росце.

Зайшоў адзін раз, другі, трэці. Потым, як кажуць у народзе, праходу не даваў. Дык вось у той дзень гэты хлопчык (як выявілася, яму ўсяго 24 гады было) прынёс мне спачатку сваю куртку, бо мая так і не паспела высахнуць ад раніцы, а потым яшчэ вялізны кубак кавы, якую мне ўжываць нельга. І не таму, што кава шкодная.

Я шчыра зайздрошчу тым людзям, якія могуць сабе яе дазволіць. Я – не магу. Мне даводзіцца выбіраць: спакой і зялёная гарбата (якую я таксама люблю) ці кава і сардэчны прыступ.

Але тады мне было ўсё роўна, што можа здарыцца потым. Хацелася сагрэцца як мага хутчэй і – што крывіць душой? – адчуць на вуснах гэты спакуслівы смак. Я глытала гарачую каву, якая апякала мне вусны. І было балюча-балюча, але прыемна, горка і соладка. Салёна. Я маю дурную звычку кусаць вусны, калі баліць сэрца ці калі я аб нечым задумваюся. Яны амаль ніколі ў мяне не зажываюць. Часам гэта аддае мазахізмам.

Дождж ліў як з вядра. Я сядзела пад пахмурным шэрым небам з кубкам кавы ў руках. У тую хвіліну так многа супярэчлівых думак адначасова праносілася ў маёй галаве: аб тым, што такія моманты абавязкова трэба дзяліць з кімсьці, і што адзінота ўсё-такі часам бывае лепш, калі ты адзін на адзін з дажджом і кавай разважаеш, дзе заканчваецца жыццё і пачынаецца смерць. Што зараз прамінае адзін з самых цудоўных момантаў жыцця, які больш ніколі не вернецца, і што вечнасці не існуе.

Я рэдка ўспамінаю той дзень. Гэтак жа рэдка, напэўна, дастаюць старыя фотаздымкі, каб успаміны не сціраліся з памяці. Незвычайна тое, што нічога важнага для мяне тады не было, а ён стаў адным з самых запамінальных дзён майго жыцця. Унутры не сціхае хваляванне, быццам зараз я павінна спаткацца з далёкім сябрам, якога не бачыла шмат гадоў.

Горад сустрэў мяне пахмурна і няветліва. Ужо на аўтобусным прыпынку я ўбачыла знаёмыя твары. Яны захоўваліся невядома дзе ў маёй памяці, я не ведала гэтых людзей, але дзесьці мы сутыкаліся, і яны пакінулі свой след у маіх успамінах. Гэта адна з галоўных адметнасцей маёй «маленькай Швейцарыі»: калі б ты сюды ні прыехаў, заўсёды табе будуць трапляцца на вочы знаёмыя абліччы, нават калі ты іх ніколі не ведаў. Па ўсіх вуліцах заўважныя то там, то тут аранжавыя камізэлькі прыбіральшчыц. Тыя ж самыя бабкі сядзяць на лаўках ля пад'ездаў і абмяркоўваюць адныя і тыя ж праблемы. Сярод людзей тут я заўсёды адчувала сябе, як рыба ў балтыйскіх кансервах. І вельмі рэдка гэты горад адгукаўся ў маіх успамінах пяшчотай і цеплынёй. Хутка скончыцца дзень. Сціхнуць успаміны. І пачнецца маё новае лета.

Міхал Бараноўскі

[1984 г. н.]

«Тым, хто хоча пачуць ад мяне…»

 
Тым, хто хоча пачуць ад мяне…
Што Бог ёсць…
Кажу… Бога няма…
Тым, хто хоча пачуць…
Што яго няма…
Кажу, што ён ёсць…
 
 
Што скажу я сабе?..
Што я жадаю пачуць?..
 
 
Калі трэба ўпэўніцца ў сваіх думках…
То зачэрпваю з кішэні «адказы на ўсе пытанні…».
Калі трэба разуверыцца…
То зачэрпваю з кішэні «пытанні на ўсе адказы…».
 
 
Пасля таго як я заўважыў за сабой гэтую завядзёнку…
Дзіркі ў кішэнях не зашываю…
Каб яны заўсёды былі пустыя…
 

«Малым дзіцём…»

 
Малым дзіцём
Я вырываўся
З тваіх рук,
Каб аб нечым даведацца,
І не разумеў,
Што ты вучыла мяне самаму галоўнаму,
Што самыя патаемныя веды
Пераліваліся амаль няўлоўна
Ў цеплыні тваёй далоні.
Так атрымліваецца,
Што дзеці вучацца рабіць балюча
На самых блізкіх,
І разумеюць гэта, толькі
Калі самі схіляюцца над калыскай.
Ты калісьці спявала мне калыханкі,
А я ніводнай не памятаю…
Мама,
Я ўзгадаю іх
Самым светлым ранкам
Пасля бяссоннай ночы
За кубкам гарбаты з мятай.
Гэтая гісторыя мае свой адвечны працяг,
І без розніцы, калі прачнуцца.
Як бы далёка
Не завялі мяне дарогі жыцця,
Пакуль ты ёсць —
Мне заўсёды будзе, куды вярнуцца.
 

«Я сёння прачнуўся…»

 
Я сёння прачнуўся
А шостай
З апошняй ранішняй зоркай.
Яна перад тым, як знікнуць,
Падміргнула
Ў маё вакно.
І сэрца, як камень, жорсткае,
І сэрца, як камень, жорсткае,
І сэрца, як камень, жорсткае
Жыць захацела зноў.
Я сёння
Прайшоў па вуліцы
Ўслед за дажджом восеньскім.
І лісце плыло па лужынах
Да сонечных берагоў.
І сонечнай ласкай Боскаю,
І сонечнай ласкай Боскаю,
І сонечнай ласкай Боскаю
Растапіла застылую кроў.
Я сёння
Дзяліўся ўсмешкамі.
Толькі ўявіце:
Я!?.
Дзяліўся ўсмешкамі…
І радасці было столькі,
Што хапіла б яе на дваіх.
Але ты больш не завеш мяне,
Не завеш мяне сваім мішкам,
І ў небе ніводнай зоркі,
Не бачна ніводнай зоркі
У небе вачэй тваіх.
А незнаёмцу было ўсё роўна…
На тым і казцы канец…
 

«Завіталі ў мой дом Мельхіор… Балтасар… Каспар…»

 
Завіталі ў мой дом Мельхіор… Балтасар… Каспар…
Завіталі наўпрост… быццам былі тут сто разоў…
Кажуць… Бог нарадзіўся… быць сведкам яго раства…
Гэта гонар для кожнага з каралёў.
 
 
Не… ну што вы… панове… памілуй Бог…
У гэтым месцы няма ані кроплі святой крыві…
А яны жагналіся і цалавалі парог…
І гарэлі іх вочы… з-пад чорнай як смоль брыві…
 
 
І сказаў Мельхіор… Мы крочылі дзевяць год…
Йшлі дарогамі ветру, шукаючы гэты кут…
Каб на вочы пабачыць таго… хто ўратуе род…
І на плечы свае возьме цяжар яго пакут…
 
 
Вось дары нашы… вымавіў Балтасар…
Тут цярновы вянок і цвікі… і драўляны крыж…
Усё, што мае ўзяць у дарогу найвелькі цар…
Каб узняцца на самае неба з любой гары…
 
 
Што вярзеце вы… людзі… ідзіце адгэтуль прэч…
Каб у хату маю не ступала вашай нагі…
І ляцелі праклёны ўслед… а дары ў печ…
І барвелі цвікі ў пякельным яе агні…
 
 
З той пары данімае… штоночы… жахлівы сон…
Бог стаіць на вадзе… гэты бог мой адзіны сын…
І я не магу з гэтым светам нічога зрабіць…
Толькі любіць яго… толькі яго любіць…
 

Алëна Беланожка

[1985 г. н.]

Хлопчык на лыжах

Ёлка была высокая, двухметровая, цёмна-зялёная, араматызаваная. Ната, цяжка дыхаючы з марозу, увайшла ў кватэру і нецярпліва парвала цэлафан, у якім, як у кокане, махнатая прыгажуня яшчэ нядаўна мірна спала – спачатку на складзе кітайскай фабрыкі, пасля ў грузавым вагоне цягніка, а затым – на іншым складзе, оптавым, вялікім, побач з плюшавымі авечкамі і бліскучымі «дожджыкамі».

Ната набыла ёлку выпадкова. Яна даўно не святкавала Каляды і, увогуле, не збіралася надаваць кватэры святочны выгляд, а проста ішла ў краму за малаком. Але гэта была апошняя ёлка ў прадаўца. Мужчына, які збываў яе з «калёс» каля крамы, проста здубеў на марозе. Ён так хацеў паехаць нарэшце дадому і сагрэцца, што знізіў цану на апошнюю адзінку тавару ажно ўдвая. Ната зжалілася над мужчынам і купіла незапланаваны калядны аксесуар.

– Шчаслівая ёлка! Такой прыгажуні дасталася! – сказаў прадавец, закрываючы дзверцы грузавічка на амбарны замок.

Прыгажуня ўхапіла шчаслівую ёлку за вярхушку і пацягнула яе па свежым снезе да сваёй шматпавярхоўкі.

Цэлафан апынуўся на падлозе, і вызваленая ёлка пачала святочнае наступленне на жыллё Наты. Па кватэры паплыў церпкі водар хвоі і мандарынаў – не такі мяккі, як у дзяцінстве, а рэзкі і сінтэтычны, вельмі настойлівы; ён не проста запрашаў, а катэгарычна рэкамендаваў стварыць у пакоі калядны настрой і неадкладна пачаць весяліцца.

Ната адкрыла балконныя дзверы, каб крыху выветрыць з пакоя святочны пах, расправіла ёлцы лапкі і паставіла яе па цэнтры залы.

– Кысь-кысь! Хадзі сюды, Рысечка, будзем ёлачку прыбіраць!

Са спальні выбегла маленькая котка Рыся, якая атрымала сваё імя з-за дзікай плямістай афарбоўкі і акуратных кістачак на вушах. Ната падабрала яе каля пад'езда зусім маленькім кацяняткам, лёгкім, як пёрка, а цяпер Рыся весела гойсала па кватэры, і ад яе скокаў звінеў крышталь у «сценцы».

Не разлічваючы заспець пасярод залы перашкоду, Рыся ўпісалася ў ёлку, зваліла яе і ад страху ўзвілася на шафу.

Ната крыху падумала і перацягнула ёлку ў кут. Пасля дзяўчына пачала ўспамінаць, дзе знаходзяцца ёлачныя цацкі і мішура.

На шафе чмыхнула Рыся: ёлачны пах дабраўся і да яе.

– Антрэсолькі! – прасвятлела Ната, збегала за зэдлікам і дастала з антрэсолей старую драўляную скрыню з-пад гуталіну.

Гэта была чароўная скрыня. Калі Ната была маленькай дзяўчынкай, яны з татам і мамай ездзілі да бабулі ў вёску. Дзве гадзіны ў мяккім крэсле вялікага аўтобуса, які так роўна і хутка едзе па трасе, нібыта ляціць над ёй. Пасля гадзіна чакання ў халоднай зале аўтастанцыі раённага цэнтра, кукурузныя палачкі ў цукровай пудры, ад якіх пальцы робяцца ліпкімі і, аблізаныя-пералізаныя, настываюць на холадзе. Следам яшчэ гадзіна язды ў маленькім рэйсавым аўтобусіку, што падскоквае на кожнай яміне, як жабка. Потым пешшу, два кіламетры па гравійцы, занесенай снегам – тату снегу па калена, Наце па пояс! І, нарэшце, маленькая бабуліна хата, гарачая печ, марозныя ўзоры на шкле. Тата пойдзе ў лес і вернецца з ёлкай – сапраўднай, жывой, калючай! І тады бабуля дастане з падполу тую самую скрыню і паставіць на падлогу, пакрытую даматканай посцілкай. І Ната з мамай асцярожна будуць вымаць шкляныя цацкі з ваты, якой яны перакладзены з мінулага года, каб не пабіліся, і вешаць іх на ёлку – Ната на ніжнія лапкі, мама на верхнія. Шкляныя зайчыкі, вавёрачкі, залачоныя шышкі, пасыпаныя, як сняжком, белым шкляным парашком, снегавік, сімпатычныя мухаморчыкі, бліскучыя шары са сняжынкамі і рамонкамі, пацеркі і самаробныя папяровыя рознакаляровыя сцяжкі. Потым тата возьме Нату на рукі, і яна надзене на ёлку ружовую вярхушку, бо якая ж ёлка без вярхушкі? Пад ёлку без вярхушкі Дзед Мароз не пакладзе падарунак!

І вось скрыня амаль пустая, і застаецца самае галоўнае! Не дыхаючы, выняць з ваты вялікі празрысты шар на чырвонай тасёмцы, у якім схаваны маленькі домік, ёлачка і хлопчык на лыжах. Як яны туды патрапілі? Гэта дзіва! Ната павесіць гэты шар на самае віднае месца, на самую прыгожую лапку, і будзе цэлы вечар глядзець на таго хлопчыка, на яго сінюю шапачку і ружовыя шчокі, і ёй будзе здавацца, што хлопчык усміхаецца. Вось каб ён выбраўся з шара! Тады яна б пайшла з ім гуляць і катацца на лыжах!

– Калі будзеш вельмі жадаць, ён абавязкова прыйдзе да цябе! – казала бабуля. – Толькі не разбівай шар, каб яго вызваліць. Проста чакай.

І Ната кожны год пісала лісты Дзеду Марозу, каб ён вызваліў Дзяніску – бабуля сказала, што хлопчыка завуць Дзяніска – са шклянога шара, і клала лісты пад ёлку. Але Дзед Мароз дарыў Наце калі шапку, калі ляльку, а калі – набор цукерак, а Дзяніска так і заставаўся ў шары.

Аднойчы тата прывёз з вёскі скрыню з цацкамі.

– Натка, бабуля прасіла перадаць іх табе! – сказаў ён і заплакаў.

Так Ната даведалася, што бабулі не стала. Мама схавала скрыню на антрэсолі, і больш Каляды сям я не святкавала.

А пасля Ната вырасла. Бацькі вырашылі, што дачка павінна сама будаваць сваё шчасце, і з ехалі жыць у вёску. Так Ната засталася адна ў вялікім горадзе.

Ната адкрыла скрыню і прыўзняла верхні слой ваты, шэры ад пылу. У электрычным святле бліснулі шклянымі бакамі знаёмыя цацкі. Тут былі і снегавік, і зайчыкі, і пацеркі, і нават сцяжкі: яны выцвілі, але пахлі фарбамі гэтак жа салодка, як і раней.

Ната пачала вешаць цацкі на ёлку. Яна не спяшалася: сагравала кожную ў далонях, шукала ёй належнае месца: унізе – гірлянды з фольгі, а цацкі – вышэй і глыбей, каб Рыся не дацягнулася да іх, – і толькі пасля гэтага моцна прывязвала цацку да лапкі на акуратны банцік.

Скрыня паволі пусцела. Нарэшце, Ната павесіла на галінку апошні мухамор і заплюшчыла вочы. Вось ён, той салодкі момант, зусім як у дзяцінстве!

Ната апусціла руку ў мяккую вату і намацала на самым дне скрыні вялікі шар на чырвонай тасёмцы. Не адкрываючы вачэй, яна дастала яго і паднесла да твару.

– Прывітанне, Дзяніска!

Ната адкрыла вочы і ўбачыла знаёмы домік, ёлачку і хлопчыка на лыжах.

– Ты ўсё яшчэ тут, Дзяніска! – усміхнулася Ната. – Калядны палоннік. Ніяк не вызвалішся! Зараз я знайду для цябе самае лепшае месца на навагодняй прыгажуні…

Тым часам святочны водар ёлачкі раздражніў нос і вусы Рысі, і яна чмыхнула зноў – так гучна, як толькі можа чмыхаць маладая котка. Ад нечаканасці Ната выпусціла шар з рук, і ён упаў на дыван. Ната закрыла вочы рукамі:

– Толькі не разбіся! Не разбіся!

Шар ляжаў на дыване цэлым-цалёханькім і пагойдваўся з боку ў бок, як неваляшка.

Рыся вельмі любіла круглыя, бліскучыя рэчы. Яна імгненна саскочыла з шафы, апынулася каля шара, падчапіла яго лапай і пагнала па пакоі, узняўшы хвост трубой.

– Рыся, стой! Рыся, куды?! – Ната пагналася за коткай, але дзе там! У два скокі Рыся дагнала шар, ухапіла яго за чырвоную тасёмку і нырнула ў прыадчыненыя балконныя дзверы. Там котка ўскочыла на бетонны парапет незашклёнага балкона, села і, не выпускаючы з пашчы тасёмку, пачала драпаць шар і ганяць яго па крузе.

– Божа мой, Рыся, вярніся! – заплакала Ната і выбегла на балкон.

Рыся моцна штурхнула шар лапай і, згубіўшы раўнавагу, паляцела ўніз. Ната схапілася за сэрца, а пасля асцярожна перагнулася праз парапет.

З вышыні трэцяга паверха ёй адкрылася дзівосная карціна.

У высокім сумёце ляжаў незнаёмец у лыжах – тварам уніз, а на яго спіне сядзела перапуджаная Рыся.

– Божухна! – Пляснула ў ладкі Ната, кінулася ў прыхожую, навярцела на сябе шарф і як была, у тапачках, пабегла ратаваць Рысю, шар ды лыжніка.

Калі Ната, губляючы ў снезе тапачкі, дабегла да месца сустрэчы сваёй дамашняй пітоміцы і яе выпадковай ахвяры, яна заспела незнаёмца седзячым у сумёце з Рысяй у руках. Рыся жмурылася і мурчэла.

– Як добра, усе жывыя! – шчасліва ўскрыкнула Ната. З вамі ўсё ў парадку?

– Так, дзякуй. Снег у гэтым годзе надзвычай мяккі. Ваша лятучая котка таксама ў норме! – адказаў незнаёмец і ўсміхнуўся.

Ната прыгледзелася да яго. Сіняя шапачка, ружовыя шчокі… знаёмая ўсмешка…

– Дзяніска? – вырвалася ў яе.

– Мы знаёмыя? – спытаўся хлопец.

– Вы не паверыце: вы там, у шары! – адказала Ната.

– У якім шары? – не зразумеў хлопец і на ўсякі выпадак устаў з сумёта.

– У шары! Шкляны, вялікі шар, ён падаў разам з Рысяй! Ён павінен быць недзе тут!

Ната пачала шукаць шар у сумёце, але снег быў сапраўдны, а таму вельмі халодны. Хутка рукі Наты зусім заледзянелі.

– Вой, гэта ваша! – сказала яна, выцягнуўшы са снегу лыжную палку.

– Дзякуй! адказаў Дзяніс. – Ведаеце, наўрад ці вы знойдзеце што-небудзь у гэтым снезе. Давядзецца чакаць вясны. Дарэчы, як вас завуць?

– Ната, – адказала дзяўчына і працягнула хлопцу руку.

– І чым жа вы займаецеся, Ната, што ў вас коткі з вокнаў вылятаюць? – спытаўся Дзяніс.

– Мы… мы ёлку прыбіралі. А ведаеце, Дзяніс… у мяне ёсць малако і цукеркі. Давайце я пачастую вас кавай! – прапанавала Ната.

– Давайце! – пагадзіўся Дзяніс, а Рыся элегантна скокнула з яго рук і выцягнула са снегу шкляны шар з домікам, ёлачкай і хлопчыкам на лыжах.

Грэбень у скрыні

Вецце старой бярозы пахіснулася, нібы ад рэзкага парыву ветру. Але інфармацыя, атрыманая з трох метэазондаў, сведчыла аб тым, што і гэтай ноччу, і заўтра ўдзень над мясцовасцю, якая даследуецца, чакаецца амаль поўная цішыня.

Студэнткі затрымалі дыханне, баязліва пераглянуліся і ўтаропіліся вачамі ў свайго навуковага кіраўніка – чорнабародага мужчыну, які з хітрым прыжмурам глядзеў на бярозу.

– Васіль Пятровіч! – прашаптала ў прывуснавы мікрафончык рудая дзяўчына, адкінуўшы з твару доўгую пасму валасоў, добра ўскудлачаных лазняком і вялікімі навушнікамі. – Бяром?

– Палаева, гэта вавёрка… – ледзьве чутна адказаў Васіль Пятровіч.

– Вавёрка? Чаго ёй не спіцца, ноч жа? – спыталася другая дзяўчына, каротка стрыжаная, з кальцом у правым брыве.

– Таму што, Ханько, вы яе сваімі дурнымі пытаннямі пабудзілі… – усё так жа, амаль бязгучна, сказаў навуковы кіраўнік, не адводзячы вачэй ад бярозы.

Вавёрка, заўзята махнуўшы точанымі лапкамі, пераскочыла на суседняе дрэва, з яго – на другое, і знікла ў лесе.

Бяроза калыхнулася. Палаева і Ханько зверылі атмасферныя дадзеныя. Памылкі быць не магло: поўнае зацішша.

Васіль Пятровіч узняў уверх указальны палец, а пасля прысвіснуў. З суседніх хмызоў паказалася галава маладога хлопца – трэцяга ўдзельніка студэнцкай даследчай групы. Хлопец кіўнуў, са смуткам паглядзеў у бок бярозы і дакрануўся да экрана планшэта, які трымаў у руках. Сетка мініяцюрных рэнтген-выпраменьвальнікаў, развешаная па хмызах вакол бярозы, пачала перадаваць на экран выяву.

На галіне бярозы сядзела жывая чалавекападобная істота. «Жывой» яе можна было назваць толькі з вялікай умоўнасцю: істота не ўтварала цеплавое поле – яе тэмпература была роўнай з тэмпературай навакольнага асяроддзя; да таго ж істота не дыхала, была нябачнай пры месяцавым святле і не пакідала ценю. Нягледзячы на гэта, яна паводзіла сябе як жывая: варушылася, гойдалася на галіне, а праз хвіліну нават пачала спяваць ціхім, меладычным жаночым голасам.

– Яна яшчэ і спявае! – абурылася Палаева і валасамі па галёнкі, у белай кашулі з даўгімі рукавамі.

– А чаго ёй нудзіцца: сядзіць на сваёй бярозе ў сваё свята! – прашаптала Ханько.

– А ўчора нашага Яніка завабіла ў ваду, ледзь выратавалі! – Палаева паправіла мікрафон і трывожна паглядзела ўбок, дзе хаваўся хлопец.

– Гэта таму, што Янік быў без крыжыка! Двоечнік. – Ханько таксама паглядзела ў Янікаў бок.

– Д-давайце н-не будзем яе к-кранаць, – запінаючыся, адгукнуўся Янік з хмызоў.

– Як гэта «не будзем»? Мы на гэтую русалку чацвёртыя суткі палюем! – раззлавалася Палаева.

– Ды цішэй вы! – шыкнуў на студэнтаў навуковы кіраўнік. – Ханько! Рыхтуйце прэпарат.

Ханько ўзняла чорны пнеўматычны пісталецік з налепкай-кветачкай на рукаятцы і накіравала дула на русалку. Пачуўся кароткі хлапок. Нябачная русалка, нарабіўшы добрага шоргату, сцякла з дрэва са шпрыцам у левым сцягне.

Васіль Пятровіч кіўнуў і выпрастаўся. Янік адключыў выпраменьвальнікі.

– Зараз праявіцца. Зараз.

Сапраўды, праз некалькі секунд на траве, як выява на фотаплёнцы, пачаў праступаць сілуэт русалкі. Хутка пад бярозай ужо ляжала незвычайна прыгожая, але дужа бледная дзяўчына з валасамі па галёнкі, у белай кашулі з даўгімі рукавамі.

Васіль Пятровіч падышоў да русалкі. За ім насцярожана падцягнуліся студэнты.

– Толькі ў вочы ёй не глядзіце. Крыжыкі на ўсіх ёсць? – спытаўся Васіль Пятровіч.

– Так. Узялі ў музеі пад роспіс! – сказала Ханько.

– Толькі не забывайцеся, што наша афіцыйная рэлігія – юніверсалогія, а нашыя боствы – Навука і Эксперымент. Раніцай каб знялі крыжыкі і вярнулі іх у музей, – папярэдзіў студэнтаў навуковы кіраўнік.

Палаева асцярожна дакранулася да русалкі і прашаптала:

– Якая халодная!

– Канешне. Яна ж мёртвая! – радасна абвясціла Ханько.

– З-за прэпарата?

– Не. Прэпарат яе толькі абезрухоміў, праявіў і зрабіў асязальнай. Яна мёртвая сама па сабе. Глядзіце: след ад вяроўкі на шыі. Напэўна, павесілася, калі чалавекам была. Цэнны экзэмпляр.

Ханько ведала ў тэорыі амаль усю русальную традыцыю славян і магла расказваць аб русалках суткі запар.

– Хіба не толькі тапельніцы робяцца русалкамі? – здзіўлена спыталася Палаева.

– Палаева! – з прыкрасцю працягнуў Васіль Пятровіч, махаючы зацёклымі ад доўгага сядзення рукамі і нагамі.– Я табе зараз датэрмінова пастаўлю «два» за веданне прадмета. Ханько?

– Усе дзяўчаты-самазабойцы, незалежна ад таго, як развіталіся з жыццём, становяцца русалкамі. Ну, яшчэ дзеці, што памерлі нехрышчонымі ці якіх прыспалі няўважлівыя мамкі,– адчаканіла Ханько.

– Цікава, яна можа адчуваць боль? – падумала ўслых Палаева і выдзела іголку з русалчынага сцягна.

– Вось і высветліце. Гэта ваш дыпломны праект, а я – проста навуковы кіраўнік. – Васіль Пятровіч зрабіў некалькі прысяданняў, паскакаў на левай назе, пазяхнуў і ляніва сказаў: – Запакоўвайце аб’ект – і ў лабараторыю. А ў мяне яшчэ група 514-с ніяк не можа разабрацца з лазеннікам – ён ім ужо ўсю саўну перавярнуў дагары нагамі. Арэвуар!

Навуковы кіраўнік накіраваўся да свайго аўтамабіля, замаскіраванага «пад кусцік». Аўто завуркатала, бліснула пад месяцам, падміргнула фарамі і знікла на прасецы, пакінуўшы за сабой тонкі вэлюм пылу.

Палаева і Ханько развярнулі тэрмазберагальны мех.

– У саўну паехаў! – з зайдрасцю сказала Палаева. – Канешне, там Светачка Вярба ў кашміравай сарочцы ловіць лазенніка, ён такое відовішча не прапусціць.

– Яшчэ невядома, што яна ловіць, гэтая Светачка, і як яна пасля будзе гэта лячыць. Вось дык вясёлая ўдава: году не прайшло, як муж патануў! Дапамажы, Янік! – звярнулася Ханько да хлопца, ухапіўшы русалку за ногі.

Але хлопец стаяў нерухома і ціха паўтараў:

– Д-давайце п-пакінем яе т-тут. Д-давайце, га?

– Э-э, моцна яна цябе зачапіла! Ты вось што… прымі свае седатыўныя пігулкі і ідзі спаць!

Ханько ўхапіла русалку за валасы, але адразу ж прыбрала руку. З русалчыных валасоў тырчэлі зубчыкі жалезнага грэбня.

– Грэбень. Жалезны. Востры! – Ханько аблізнула параненую далонь.

Палаева акуратна выцягнула грэбень з валасоў русалкі і ўзважыла ў руцэ.

– О-о, цяжкі! Цікавы артэфакт. Здадзім на экспертызу, вынікі змесцім у дадатак да работы.

Дзяўчаты паклалі русалку ў мех і павалаклі па зямлі да мікрааўтобуса, які стаяў пад алешынай за палову кіламетра ад месца лоўлі аб екта. Хлопец моўчкі пайшоў за імі.

Палаева і Ханько даследавалі аб'ект у навуковай лабараторыі: Палаева вазілася з лічбамі ў аддзяленні статыстыкі, Ханько ў павільёне праводзіла вопыты над русалкай, тэстуючы тую на ўстойлівасць да розных рэчываў, гукаў і асяродкаў. Русалка мітусілася ўнутры сферычнага электрамагнітнага вальера, намагаючыся вырвацца, але не магла пераадолець нябачны бар ер, які іскрыў і балюча біў яе токам.

– Дайце мне грэбень. Вярніце мне грэбень! – крычала русалка, цягнула рукі да даследчыкаў, але тут жа атрымлівала разрад, шыпела і адскоквала назад.

– Электрычнасць ёй не даспадобы! – канстатавала Ханько, калі ў павільён увайшла Палаева з электронным планшэтам у руках.

– А яна не вырвецца? – спалохана спыталася Палаева, уводзячы ў базу дадзеных апошнія лічбы з датчыка, ужыўленага русалцы паміж лапатак, куды тая не магла дацягнуцца сваімі доўгімі, гнуткімі пальцамі.

– Ніяк. Высокае напружанне – раз, кодавыя герметычныя дзверы ў лабараторыі – два, пастаянны нагляд – тры, – упэўнена адказала Ханько.

– Дадай некалькі адзінак. Нешта мне неспакойна.

– Баішся?

– Інтуіцыя.

– Інтуіцыя? Хм… Кажуць, у рудых яна дужа развітая. Добра, накіну дзясятачак.

Палаева кінула позірк на таймер:

– Колькі яна ўжо не расчэсвалася?

– Дванаццаць гадзін.

– Датчык паказвае высокі ўзровень трывожнасці і сярэдні – болю. Яшчэ пачакаем.

– А пакуль, каб не марнаваць дарэмна час, праверым, як яна рэагіруе на павышэнне і паніжэнне тэмпературы. Зараз надыдзе зіма-а-а…

Ханько некалькі разоў дакранулася да сэнсарнага экрана. Тэмпература ў русалчыным вальеры пачала зніжацца. Русалка забегала па крузе, але хутка холад узяў сваё: яна села, абхапіўшы рукамі калені, заплюшчыла вочы і змоўкла. Доўгія валасы, напоўненыя вадой, абгарнулі істоту цалкам – і застылі на марозе, утварыўшы вакол русалкі покрыў з ільду.

– Глядзі: замерла! – абрадавалася Ханько і запляскала ў ладкі.– Напэўна, па такой жа схеме яны заміраюць у азёрах на зіму! А цяпер пераселім яе ў Афрыку…

Студэнтка зноў дакранулася да планшэта. Паветра пачало прагравацца. Лядовая корка на русалцы адтаяла. Русалка здрыганулася і рэзка разамкнула вейкі. Але праз некаторы час ёй стала нясцерпна горача: яна скінула з сябе кашулю ды замітусілася па вальеры з падвоенай хуткасцю.

У павільён увайшоў Янік. Палаева заўважыла хлопца і паправіла прычоску. Але ён убачыў прыгожы русалчын стан, вакол якога струменіліся доўгія валасы – і застыў, як каменны, не маючы сілы адвесці вачэй ад аб’екта даследавання. Палаева нахілілася да Ханько і раўніва прашаптала:

– Давай праверым ніжэйшы парог дапушчальнай для яе вільготнасці!

Ханько кіўнула і зноў змяніла надвор е ў павільёне. Неўзабаве русалчына скура пакрылася плямамі, а валасы скруціліся, як водарасці, выкінутыя на бераг у самую спёку. Русалка ўпала на падлогу і пачала задыхацца.

– Хопіць! Хопіць! Вы ж яе… знішчыце! – закрычаў Янік, кінуўшыся да прыборнай панэлі. Экстраным пераключэннем кліматычнай праграмы хлопец выклікаў над вальерам трапічны дождж. Русалка ляжала, цяжка дыхаючы, і лавіла вуснамі кроплі выратавальнай залевы. Янік глядзеў на яе.

– Ну, добра. Дастаткова! Аб’яўляю перапынак! – дзелавіта сказала Ханько.

Дзяўчаты накіраваліся ў прыбіральню. Каля выхаду з павільёна Палаева азірнулася на русалку і працэдзіла праз зубы:

– Ты не атрымаеш ні Яніка, ні свой паганы грэбень!

Дзяўчаты выйшлі.

Янік выключыў дождж. Русалка ўстала, падышла да мяжы бар ера і прамовіла:

– Вада цягне валасы… Дай мне грэбень. Калі ласка, дай мне яго…

Непераадольная сіла прымусіла хлопца паглядзець у русалчыны вочы – жывыя, вялікія, напоўненыя слязьмі, як дзве крыніцы…

Янік забыўся, што ўмее дыхаць, а калі ўспомніў, некалькі разоў шумна ўцягнуў у лёгкія паветра. Ён навобмацак адамкнуў шафачку, выняў адтуль грэбень і кінуў яго русалцы.

Русалка ўхапіла грэбень і ўсадзіла яго сабе ў валасы. З іх пацяклі на падлогу моцныя струмені вады. Русалка з асалодай застагнала, засмяялася, але раптам стала сур'ёзнай і зашаптала:

– Выпусці мяне адсюль… выпусці! Я зраблю табе хораша ў адказ…

Хлопец канчаткова праваліўся ў бездань русалчынага пагляду. Ён працягнуў руку да выключальніка, каб зняць з русалкі электрамагнітны вальер, але раптам у павільён увайшоў Васіль Пятровіч.

– Янік! Янік! – паклікаў ён.

Голас навуковага кіраўніка выцягнуў хлопца з салодкага мроіва. Ён азірнуўся.

– Ідзі дадому, – сказаў Васіль Пятровіч.

– Я пабуду. Падзяжуру.

– Я сказаў – ідзі. Сёння дзяжурыць Палаева.

– Я падмяню Палаеву.

Васіль Пятровіч наблізіўся да Яніка, праверыў пульс на ягонай шыі, зазірнуў у пашыраныя зрэнкі.

– Вось што. У мяне адчуванне, што практычнае вывучэнне дыпломнага аб’екта нясе пагрозу твайму здароўю. З гэтай хвіліны я вызваляю цябе ад непасрэднага кантакту з русалкай, у тым ліку і візуальнага. Зразумеў? Няхай назіраннямі і вопытамі займаюцца дзяўчаты. А ты будзеш аналізаваць сабраныя дадзеныя і рабіць статыстыку.

Васіль Пятровіч сілай вывеў хлопца з павільёна. Раніцай Янік прыйшоў у лабараторыю хутчэй за астатніх і, нягледзячы на забарону, адразу накіраваўся ў павільён, каб наведаць русалку.

Але першая, каго ён убачыў, была не русалка.

Палаева вісела пад столлю ў пятлі са сваіх уласных валасоў і перарубленых правадоў. Электрычнасці ў павільёне не было, таму вальер адсутнічаў. Русалка знікла. Кодавыя дзверы без электрычнасці пераўтварыліся ў звычайную жалезку і вольна боўталіся на петлях. На падлозе Янік знайшоў датчык.

У павільён увайшла Ханько, вохнула і ўпала на стул, схапіўшыся за сэрца. Следам убег Васіль Пятровіч. Ён убачыў цела Палаевай, што гойдалася з боку ў бок ад скразняку, абхапіў галаву рукамі і закрычаў: