Текст книги "Тахмина"

VI

…Мен мистер Донининг Тахминалар хонадонига серқатнов бўлиб қолганидан кейинги воқеалардан деярли хабардор эмасман. Фақат шуниси аён эдики, ойиси Хуршида «одамлари ёмон экан» деган баҳонада универмагдаги ишини ташлаган, уларникига илгари келибкетувчиларнинг ҳам энди оёғи бу ердан тинган эди. Бироқ зиёфатлар, маишатлар бу уйда ҳамон бўлиб турар, меҳмонлар эса Дони ва унинг гуруҳидаги йигитлар-у, ён-атрофлардан келиб-кетиб турувчи, Тахмина учун таниш-нотаниш бўлган бири-биридан чиройли, ёшёш жувонлардан иборат эди.

Одатдагидек, маишатга керакли нарсаларни уларникига доимо Дони олиб келарди. Дадаси кейинги пайтлар ичкиликка янаям берилиб кетиб, унинг ранги-рўйи ҳам бир аҳволга тушиб қолган эди. Вақт ўтган сари унинг қадру қиммати йўқ бўлиб қолди. Энди у ишлаяптими-йўқми, бу нарса ҳеч кимни қизиқтирмас эди. Собир оилада шунчаки бир ғимирлаб юрган, зиёфат кунлари эса текин ичкилик эвазига ошхона ахлатини тез-тез ташқарига чиқариб туриш учун зарур одам эди, холос.

Бора-бора рўзғор ташвишлари учун бутун масъулият ўз-ўзидан Донининг зиммасига кўчиб ўтади. Озиқ-овқат, Хуршида ҳамда Тахминанинг кийим-кечаги ва бошқа сарфлар ҳам…

– Биз қиёматли ака-укамиз,–деб қўяркан Дони, баъзан Собирнинг елкасига қўл ташлаб,–демак, мен ҳам шу оиланинг тенг ҳуқуқли аъзосиман.

Даврадаги аёлларга тез-тез қимматбаҳо буюмлар тортиқ қилинаркан. Лекин Хуршида ва Тахминага Дони ҳар сафар бошқаларнинг ҳавас ва ҳасадини қўзғатадиган ноёб нарсаларни топиб келтираркан. Қизиқ, бу ғамхўрликларнинг барчаси нима учун? Ёш Тахмина ҳали буни тушунмас ва тушунишга қизиқиб ҳам кўрмаган. Эсиз Собир…

…Ўша куни дадаси уйга ярим тунда қайтади. Жудаям маст, устбоши лойга беланган, таниб бўлмас даражада. Эшикни Тахмина очади. Дадасини бир амаллаб ваннахонага судраб кириб, уёқ-буёғини тозалаётганда, олдида ойиси пайдо бўлади.

– Чўчқани уйга олиб кирмайдилар, қизим, – дейди у титрабқақшаб. – Бугунча уни айвонга чиқариб қўй, ўша ерда ётсин. Эртага бошқа жой топиб берамиз…

Собирнинг тили калимага келмас, оёқда зўрға турарди.

У алланима дея ғулдирайди-да, кейин бор кучини йиғиштириб, шашт билан Хуршиданинг юзига туфлайди:

– Хоин! Ғар!

Тахмина қичқириб йиғлаб юборади. Ойисининг ҳақоратлангани учун эмас, балки дадасининг, бадбахт ва чорасиз, нимжон инсоннинг бошига тушадиган муштдан қўрқиб йиғлайди.

Хуршида қизини тушунади. Ғазабини бир амаллаб ичига ютади. Юзини кафти билан артган бўлади-да, индамай ичкари хонага ўтиб кетади.

Айвон ҳам озода ва баҳаво эди. Тахмина йиғма каравотга яхшилаб ўрин солиб, дадасини бир амаллаб ётқизиб чиқади.

Тонг саҳарда фаррош кампирнинг эшикни зўр бериб тақиллатиши ва қичқириғи билан уйғонишади.

– Войдод, тезроқ очинглар! Пастда Собир ўлиб ётипти!!!

Тахмина жон талвасасида айвон томон отилади. Дадаси жойида йўқ, дераза қанотлари ланг очиқ эди. У пастда, бетонли майдончада қонга беланганча тўртинчи қаватдаги ўша, касофати айвонга жонсиз тикилиб ётарди…

Мен Тахминанинг аяси ана шу фожиани қандай қабул қилганию, мистер Дони ҳақида ва унинг Хуршида билан бундан кейинги алоқалари ҳақида сўзлаб беришини истардим. Бироқ уни чўчитиб қўймаслик учун бу тўғрида сўрамадим, шусиз ҳам у ҳозир ўша машъум воқеалар асоратида эзилиб ўтирарди.

– Тахмина, марҳум даданг билан менинг ўша эски муносабатларимиз ҳурмати… мендан ўзингни олиб қочма.

– Нима қил дейсиз?

– Мендан ҳеч нарсани яширма. Ўз дардларингни сўзлаб бер. Одамнинг тафтини одам кўтаради, дейишади. Биз ахир, ҳарҳолда бир-биримизга таниш чиқиб қолдик-ку…

– Майли, фақат бошқа сафар. Насиб қўшилса, яна учрашиб қолармиз. Фақат… менга ростини айтинг, бу ерга қандай ниятда келгансиз? – Сендан яширмайман. Мен бу ерга чиндан ҳам Саттор шўрбалиқни қидириб келувдим. Келиб, мана, тасодифан сен билан учрашиб қолдим. – Барибир, сир тутяпсиз. Лекин мен ҳеч нарсадан қўрқмайман. – Бундай гапларни қўй, Тахмина. Аксинча, мен сенга кўмаклашай деяпман. Юрагингда армон бўлиб турган нарсаларни яширмасанг бас.

– Қўйинг. Бу ҳақда бошқа гапирманг, Собир ака.

Орага сукут чўкди. Аста ўрнимдан туриб, сигарет тутатдим. Унга ҳам узатдим. Кейин Тахминадан эҳтиёткорлик билан «дядя Доник» ҳақида сўрадим:

– Яқин одам эди… Лекин ҳамма касофатларни уйимизга ўша бошлаб келди…

– Тушунмаяпман. Қандай қилиб яқин одамларинг?

– Ҳа, шунақаси ҳам бўларкан. Уйимизда рўй берган воқеаларни сўзлаб беришга тилим ожизлик қилади. Айниқса, дадамнинг ўлимидан кейин…

– Даданг тўртинчи қаватдан ўзини ташлаб юборганидан хабардорман. Ўша кеча маст-аласт келгани-ю, аянг билан жанжаллашиб қолгани, кейин ўша айвонга олиб чиқиб ётқизганингни ҳам эшитганман. Фақат… бу фожиа қандай содир бўлганини билмайман.

– Бунисини ўзимиз ҳам билолмасдик. Дераза илгакларини солиб қўйганим аниқ эсимда. Яна ким билади дейсиз. Қисмат шу экан.

– Ўшанда… сени энг яқин одамингдан ажралиб қолиб, қандай аҳволга тушганингни тасаввур қилолмайман, Тахмина.

– Бунисини асти қўйинг. Ўша кунлар ёдимга тушса, ҳали-ҳали бу дунёга сиғмай кетаман. Нега шундай бўлди? Бу кўргиликлар биз учун қаердан келиб қолди? Мен бу саволларга ҳозиргача жавоб қидираман.

– Ҳа, Тахмина. Сен бу саволларга албатта жавоб топишинг керак. Бундан ўзинг тегишли хулосани чиқариб оласан.

– Хулоса… Мен учун энди ҳаммаси кеч бўлган, Собир ака.

– Ундай дема. Сен ҳали… ўн гулингдан бир гулинг ҳам очилмаган ёш ниҳолсан.

Тахмина юзимга истеҳзоли нигоҳ ташлаб қўяди.

– Қўйинг бу гапларни. Сиз мен ҳақимда ҳали ҳеч нарса билмайсиз. Мен унга «Билишни ҳам истамайман. Кел, яхшиси, ўтган гапларга саловат дейлик-да, энди буёғини ўйлайлик», – демоқчи ҳам бўлдиму, бироқ ўзимни тийдим.

Мен ҳозир қаршимда ўтирган, кутилмаган тасодиф туфайли дуч келиб қолган таниш Тахмина ҳақида, «Мен учун ҳам энди ҳаммаси кеч бўлган» деб турган ана шу ёшгина инсон ҳақида кўпроқ нарсани билмоқ иштиёқида эдим.

– Эҳтимол шундайдир. Лекин ҳамма нарсага қўл силтаб, кўркўрона умр ўтказиш билан иш битмайди, Тахмина.

– Билмадим. Бир кам дунё, деган гап ҳам бор-ку, ахир. Худо ўзи уни ундай, буни бундай қилиб яратипти. Насиб этганига шукур қилиб яшашдан бошқа чора йўқ, Собир ака.

– Фикрингга қўшилмайман, Тахмина. Биз яшаб турган дунё аслида комил дунёдир. Аммо уни ўзимиз емириб-кемириб, кемтик қилиб қўямиз-да, кейин уни бир кам дунё экан, деб ўтираверамиз. Ваҳоланки, ҳеч ким осмондан донишманд ёки жаллод, тақводор ёки… фоҳиша бўлиб тушмаган. Бу дунёда ҳар ким ўз йўлини ўзи белгилайди. Кимдир Раҳмонга эргашади, кимдир Шайтонга…

Тахмина жимиб қолди. Бир дам хаёлга чўмгандек бўлди. Кейин мендан ўйчан ҳолда сўради:

– Шайтондан хабарим бор. Лекин Раҳмон деганингиз нимаси, Собир ака?

– Сен менга аввал ўзинг билган Шайтон ҳақида гапириб бер-чи… – Шайтонми… У менинг кўзга кўринмас дўстим. Мени ёлғиз қолдирмайди. Доим эргашиб, қўриқлаб юради. Кўчадаям, уйдаям. Ҳатто ётганимда ҳам. У мен билан ҳазиллашади, қитиқлашади. Ғалатиғалати, қизиқ-қизиқ нарсаларга йўл бошлайди, маслаҳат беради. Мен ана шу дўстим туфайли ғам-ғуссаларимни унутаман, тўрт кунлик умримни хурсандчиликда ўтказаман.

Тахмина шундай дея, «Энди сиз жавоб беринг» маъносида, қараб қўйди.

– Худо одамлар билан бирга ҳайвонларни ҳам яратиб қўйипти. Ҳайвонлар ҳам одамлар каби ётиб туради, эшитади, ҳис қилади, овқатланади, лаззатланади, кўпаяди… Одамлар ҳам худди шундай. Лекин ҳайвонлардан энг катта фарқимиз шундаки, худо бизга шунингдек, ақлу фаросат, ўйлаш, фикрлаш, яратиш қобилиятини ҳам қўшиб бериб қўйиптики, бундан улуғроқ бахт бўлмаса керак. Шу фикримга қўшиласанми, Тахмина?

– Ҳа…

– Баракалла. Шунинг учун ҳам инсон ётиш-туриш, ейиш-ичиш, лаззатланиш, кўпайиш билан бирга, ана шу нарсалар устида фикр ҳам юритади. Оқ билан қорани, яхши билан ёмонни ажратишга, ўзини пок сақлашга интилади. Ана шу интилиш пайдо бўлган жойда мен сенга айтган Раҳмон ва Иймон туғилади. Иймонга эга бўлган одам эса, шайтондан халос топади. Бу дунёнинг неъматларини ҳам, ташвиш-у изтиробларини ҳам ақл тарозисига қўйиб яшайдиган бўлади… Ногоҳ Тахмина нимадир эсига тушибми ёки бошқа нарсагами, аста жилмайиб қўйди. Индамадим.

– Мени кечиринг, Собир ака. Бир воқеа эсимга тушиб қолди,деди у ўзини ўнглаб.–Ўтган йили бўлувди. Самад деган бир савдогар йигит мени кечаси ресторандаги маишатимиздан олиб қочиб кетди. «Сен учун у қилвораман, бу қилвораман», деб тилло тоғларни ваъда қилувди, ишондим. Қаёққаям обориб, бировнинг эшигини тақиллатди. Соқол қўйган кексагина бир одам чиқди. Ўша йигитни танишими, нимасиям бўларкан, данғиллама ҳовлида бир ўзи яшаркан. Ичкарига кирдик. Самад ҳалиги одамга: «Амаки, мен мана шу қизни яхши кўриб қолдим, унга уйланмоқчиман», деди. Уй эгаси унга қовоғини солди. «Ҳеч тинч юрмадинг-юрмадинг. Ахир бинойидек хотининг, қўчқордек ўғилчанг бор-ку?»–деди. Ўзи эса менга ўғринча тикилиб, ютиниб-ютиниб қўяди. Назаримда, қани энди еб қўйсам, дейди ер ютгур. Самад бўлса: «Гап битта. Мен хотинимдан ажралиб, шу қизга уйланаман. Бугунча жой бериб, икковимизга хутба ўқиб қўшиб қўйсангиз бас», дейди. Кейин чолни олдига бир даста пул ташловдики, ўшандан кейин унинг дами ичига тушиб қолди.

Бир зумдаёқ уй эгаси Самад иккаламиззи никоҳ қилиб қўйди. Ўзимча кулиб ўтирипман. «Бунақа никоҳларди қанчасини кўрдиму. Мени совунимга ҳали кир ювмапсанлар», деб қўяман ичимда.

Шундай қилиб, ҳалиги одам денг, ўз ҳолича домла экан. Ўшетдаги ароқ дўконида қоровул бўлиб ишларкан. Узундан-узоқ «қироат» ҳам қилди. Кейин Самад олиб борган пакетидан майда-чуйдаларни чиқарди. Маишат қилдик. Чолгаям икки юз граммча коньяк ичкизвордик. Маст бўлмайди қурғур. Ичишга ичиб ўтирипти-ю, нуқул мусулмончиликдан гапиради. Ҳаром-ҳариш юрманглар. Шайтонга сўз берманглар, Иймонли бўлинглар, дейвериб энсамни қотирди. Ичмасаям гўрга эди, ачиб-сасиб ўтирипти, нуқул сонимга қараб қўяди. Менам жўрттага битта оёғимни унга томон узатиб ўтирдим. Пичоқсиз сўйдим сволочни!

Ўша кеча алламаҳалда қўйнимдан Самад чиқиб кетди. Уйдан пул олиб келаман, эрталабданоқ янги рўзғор учун жой ҳозирлаймиз, у-бу сотиб оламиз, деди. Рози бўлдим. Мен учун энг зарури пул эди. Уйни эгасиям уни «Бўпти, бўпти, буёғидан хотиржам бўл», деб чиқарворди. Бир вақт нима бўлди денг, ётган жойимга оқ иштон-у майкачан бўлиб ҳалиги чол кириб келса борми! Шундай бўлишиям кўнглимга келувди. Гапни қисқаси, у мени нариги хонага олиб ўтиб, битта қутичани очиб кўрсатди. Қарасам, ҳазилакам пул эмас, «Керагича ол, фақат бу кеча меники бўлсанг бас», дейди. Бўпти, дедим.

Тахмина ўзича мириқиб кулиб олди. Кейин «Кечиринг, Собир ака, энди буёғини эшитинг», деб қўйди. Мен Тахминанинг ҳикоясини эмас, шундай ёш ва гўзал хилқатнинг ана шу воқеани ҳеч бир ийманмай, ҳузур билан нақл қилиб бераётганидан ҳайратланиб, ўй суриб ўтирардим. – Чолга яна қолган коньягимиздан бир стаканча ичкизвордим. Ичига ўзим билан олиб юрган уйқу доридан ҳам қўшдим. Жони қаттиқ экан, ҳолдан тойдириш анча қийин бўлди. Бечора нуқул «Эҳ» дейди, «дод» дейди, жиннига ўхшаб йиғлайди. Мен жўрттага қочаман, у қувлайди. Мушук-сичқон ўйнаймиз. Тутиб олса, мени қучоқлайди, рўпара келган жойимни тишламоқчи бўлади. Охири бориб, мен уни от қилиб устига миниб олдим. Ўпкаси шишиб, эмаклаганча мени бу хонадан у хонага, у хонадан бу хонага олиб ўтади. Сал секинлагудай бўлса, «Чуҳ!» деб кетига шапатилайман.

Ахийри ўлгудай чарчаб, уйқу дориям таъсир қилди шекилли, «шилқ» этиб ётиб қолди. Қутичадаги пулларнинг ҳаммасини олдим. Ўзини атайлаб ана шу ҳолида, яланғоч қолдирдим. Самад кириб келса, ўз кўзи билан кўрсин, дедим. Дарвозаниям бекитмай чиқдим. Саҳарги поездга ўтириб, бошқа шаҳарга ўтиб кетдим…

Мен шу пайт бир вақтлар ўзим учун таниш бўлган ўша Собир учун, унинг емирилиб кетган оиласи учун, қолаверса, Тахминанинг ўзи учун ҳам ич-ичимдан ачиниб, эзилиб ўтирардим.

– Чакки эмассан… – деб қўйдим ўз ҳикоясини тугатиб, мендан нима гап чиқишини кутиб ўтирган Тахминага. – Лекин… бу нарсани нима учун эслаб қолганингни билмоқчийдим.

У ғунча лабларини хиёл қимтиб, табассум қилиб қўйди.

– Бошқа хаёлга борманг, Собир ака. Мен сизни… тайёр ошни еёлмаган ўша одамга ўхшатмоқчи эмасман. Асло. Сиз ҳали йигитсиз. Чиройли, ақлли, бақувват…

– Гапни калтароқ қил.

– Мен шунчаки… сиз айтган Иймон тўғрисида насиҳат қилиб ўтириб, кейин ўзи шундай ишларга борган ўша чолни эслаб қолдим, холос.

– Бу гапингга ишонаман. Сиз ҳам ўша чолдек насиҳат қиласизу, лекин ўзингиз қаерда ва нима қилиб ўтирганингизни ўйламаяпсиз, демоқчисан. Шундайми?

– Қандай тушунсангиз тушунаверинг. Мне от этого не холодно, и не жарко…

– Мен сенга насиҳат қилганимча йўқ. Саволингга жавоб бердим, холос. Бу ёғига қандай иш тутишинг ўзингга ҳавола. Мне тоже от этого не холодно, и не жарко…

Иккаламиз беихтиёр кулишиб олдик. Тахмина бироз очилиб, руҳи енгил тортгандек бўлди.

– Собир ака, келинг, ўн граммдан ичайлик.

– Йўқ. Назаримда, мени ҳам от қилиб минмоқчисан, шекилли? – дедим ҳазил аралаш, орамизда пайдо бўлган илиқликка далда бериш ниятида. Бироқ, Тахмина ўз одатига кўра, бу гапдан сўнг соз мурватини яна аввалги пардаларга кўчирмоқчи бўлди:

– Кошки эди миндирсангиз…

Ўзимни жўрттага гўлликка оламан:

– Қўйсанг-чи, мен қўпол отман. Тагимда қолиб кетиб, бирон жойинг лат емасин, дейман.

– Ҳов ҳали олдимга кирганингизда, мен от эмасман, девдингиз…

– Мен унда ёввойи от эмасман, дегандим.

– Ёввойи бўлмасангиз, демак, авайлаб миндирарсиз ахир?..

Ҳа, у гапга анча чечан, кишини эҳтиросли сўзлар билан ўзига бир зумдаёқ боғлаб олиш қобилиятига эга эди.

– Тахмина, менга… аниқ яшаш жойингни айтарсан?

– Яшаш жойимни?…–У энди бироз хомуш тортиб қолди.–Фоҳишаларнинг яшаш жойи бўлармиди, Собир ака…

– Мен шунчаки… Қўқондаги уйларинг…

– Қўқондагиси… дадамдан кейин… буёққа кўчган эдик. Менинг болалигим, болалик орзуларим ҳаммаси тошга айланиб, кўкармас армон бўлиб, ўша ерда қолиб кетди.

– Мактабинг-чи? Ўқишниям ташлаб юборгансан чоғи?

– Мен у вақтларни ўйласам… хўрлигим тутиб кетади. Мактабимни, синфдошларимни, муаллимларимни баъзи-баъзида эслаб қоламан. Шундай пайтлар биров билмас аччиқ-аччиқ йиғлаб оламан. Ахир, мениям дадам бор эди-ку. Мен ҳам бошқалар қатори мактабга қатнардим, бошқалар қатори қувнардим, ўйнардим. Яқин-яқин дугоналарим билан олис-олис, ширин-ширин орзуларга берилардик. – Наҳотки ўша яқин дугоналаринг билан ҳам алоқанг узилиб кетган бўлса?

– Мен улардан баъзиларини кўча-кўйда учратиб тураман. Улар ўқишади. Кимдир ўқитувчиликка, кимдир врачликка дегандай. Лекин мен улардан ўзимни олиб қочаман…

Орага жимлик чўкди. Тахмина мендан сигарет узатишимни сўради. Лекин мен унинг илтимосини бажармадим. Ўз хаёлим билан банд бўлиб, жим ўтиравердим. У менга ажаблангандек қараб қўйди-да, кейин чекиш фикридан қайтиб, ўзича «бўпти» деди. Бир дамдан сўнг аста савол берди: – Собир ака, болаларингиз борми?

– Ҳа, – мен унга ажабланиб боқдим. – Бир ўғил, икки қизим бор. Нима эди?

– Сиз уларни яхши кўрасизми?

– Бўлмасам-чи, жондан ортиқ.

– Хотинингизни-чи?

– Униям.

– Уям сизни жондан ортиқ севадими?

– Мен унга ишонаман.

– Ҳамма гап шунда. Менимча, энг катта бахт ҳам шунда.

– Гапинг тўғри, Тахмина. Сен буни тўғри тушунибсан.

– Чунки мен буни ўз кўзим билан кўриб хулоса чиқарганман. Бизникидаги ҳамма бало ана шу ишонч деган нарсанинг йўқолишидан бошланган…

– Чамамда, аянг билан даданг бир-бирларини севиб турмуш қуришган-ку? – синовчан савол ташладим унга.

– Мен севгига ишонмайман. Ҳаммаси пуч гап. Масалан, олдимизга келадиган эркакларнинг ярмидан кўпи хотинига сени севаман, деб яшаса керак. Лекин улар оиласининг, бола-чақасининг ризқини қийиб, топган-тутганини кўтарганча фоҳишага чопишади. Бизга нима, ўлиб кетишмайдими…

– Бу билан марҳум дадам ҳам ана шунақа эркаклар хилидан эди, демоқчи эмасмисан ишқилиб?

– Мени дадам… У бизни жудаям яхши кўрарди. Аямниям, мениям, укамниям… Аям ишламас эди. Рўзғорни дадам ўзи тебратарди. Ишига каллайи саҳарлаб чиқиб кетганича қоронғи тушганда ҳориб-толиб кириб келарди. Лекин чарчаганини ёки кайфияти бузуқлигини бизга сездирмасликка ҳаракат қиларди. Авваллари топиб-тутиши яхши эди шекилли, маза қилиб яшардик. Дадам тўйгунимизча музқаймоқ билан, кабоб билан сийларди…

Рости гап, аямнинг юраги тор, инжиқроқ аёл бўлган. Ўзингиз ҳам эсларсиз, у қадди-қомати келишган, ғоят чиройли эди. Шунга яраша кибру ҳавосиям баланд, унча-мунча нарсани ўз ўрнида кўрмасди, писанд қилавермасди. Дадам бечора уни хафа қилиб қўймайин, бирон нимага зориқмасин, деб жони ҳалак эди. Чунки у аямга ишонарди. Аям ҳар қанча инжиқлик қилмасин, ўша ишонч ҳурмати, уни кечириб кетаверарди. Мен фақат бир нарсани тушунолмасдим. Баъзи-баъзида дугоналаримникига бориб қолсам, уларникида тамоман бошқача тартибни кўриб ажабланардим.

Мен шу пайт беихтиёр Тахминанинг ҳалигина «Нега шундай бўлди? Бу кўргиликлар биз учун қаердан келиб қолди? Мен бу саволларга ҳозиргача жавоб қидираман», деган сўзларини эсладим. Эҳтимол, у қидираётган жавоблар дугоналариникидаги ана шу «бошқача тартиб»ларга ҳам маълум даражада боғлиқ бўлгандир? Шу боис ҳам Тахминанинг худди ана шу нарса устида очиқроқ тўхталишини истаб, сўрадим:

– Қанақа тартиб экан у?

– Мен буни сизга тушунтиролмасам керак. Масалан… уларнинг аялари қандайдир хушфеъл, мулойим, меҳрибон, синиқ туюларди назаримда. У уйларда энг катта хўжайин деймизми, бошлиғи деймизми, дадалари эканлигини, эркак кишининг ўрнини, салобатини ҳар қадамда кўриб, сезиб турасиз… Бизникида эса бунинг акси эди. Ҳар қандай масалада аямнинг айтгани айтган, дегани деган, дадам эса буйруқни ижро этувчи эди, холос. Бирон нима кўнгилдагидек бажарилмаса борми, уйимизда ҳафталаб мотам бошланарди.

Нима учун шундай бўлган, бунисини англаб улгурмадим. Бўлмаса, мени дадам ҳам ҳар томонлама аямдан устунроқ, қатъиятли, ориятли эркак эди. Эҳтимол, у аямни ортиқча яхши кўрганлигиданми ёки бошқа сабабларга кўрами, ҳамма нарсага муроса билан яшади. Яшашга яшади-ю, лекин рўзғоридан, оиласидан рўшнолик кўрмай жувонмарг бўлиб кетди.

Тахмина чуқур «оҳ» тортиб қўйди, халати чўнтагидан рўмолча чиқариб намли кўзларига босди. Мен унга индамадим. Хаёлимда унинг дадасини, ўша Собир билан бирга бўлган пайтларимизни жонлантиришга уриниб кўрдим.

VII

…Бир куни квартирамизга Марҳаматдан меҳмон келиб қолди. Мен билан бирга турувчи Аъзам деган курсдош ўртоғимнинг буваси, Олим ота деган киши. Чол бечора букилиб-сукилиб бир дунё нарсани кўтариб келипти. Чўнғолой девзирасию гўшт-ёғ, туршаку кулчанон, анору беҳи дегандай…

Уйимиз бир зумда тўйга айланиб кетди. Олим ота, Аъзам, яна Турғун ва Акрам деган ўртоқларим. Газплитада беҳили палов ясадик. Ўшанда бир қизиқ ҳангома бўлган. Олим ота намоз ўқимоқчи бўлиб: «Қиблаларинг қайси тарафда?» –деб сўраб қолдилар. Биз йигитлар бир-биримизга қарашиб, нима деб жавоб беришимизни билолмай қолдик. Росаям хижолат тортдик. Чоли тушмагур индамай кутиб турипти. Уни тушундик. Аъзам шоша-пиша биронтадан уйимизнинг қибласини сўраб келгани ташқарига отилди.

Олим отаям буни сездилар чоғи, биздан офтоб қайси томонга ботишини сўраб қолдилар. Кейин белбоғини ёзиб, намозини ўқишга киришдилар. Биз шундагина намоз кунботар томонга қараб ўқилишини билиб олгандик.

Аъзам бечора намоз ўқиб бўлингандан кейин ҳаллослаб кириб келди. Пешонаси терга ботган, ўпкасини чангаллаб, ҳансираб: «Анави томонга! Анави томонга экан, опоқи!»– деб кунботар томонга ишора қилди. Ҳаммамиз кулиб юбордик. Олим отаям қоқсуяк елкаларини қоққанча мириқиб кулиб олдилар-да, кейин бошларини сарак-сарак қилиб: «Эҳ, болаларим, болаларим. Қандай кунларга қолдиларинг?»–деб қўйдилар.

Ўша куни энди паловни сузар пайтимизда ширакайф ҳолда Собир кириб келди. «Келинг, келинг» қилдик. Олим ота икковини таништирдик. Чол уни ўз ёнига ўтқазди, оғзидан гупиллаб арақ ҳиди келиб турганига эътибор бермади.

Шу пайт денг, биз учун сира кутилмаган ҳолда Собир чўнтагидан бир шиша арақ чиқариб, стол устига тарақ эткизиб қўйса бўладими! Ҳаммамиз тош қотиб қолдик. Олим ота қандайдир андишаларга бориб, бир дам жим турдилар-да, кейин Собирнинг елкасига бир қўлини беозор қўйиб, мулойимлик билан:

– Бунингизни чўнтагингизга солиб қўйинг, болам. Уйга бориб ичарсиз, – дедилар. Кейин бизга юзланиб сўрадилар:

– Ё сизлар ичасизларми?

Биз шоша-пиша:

– Йўғ-е, – дедик. – Биз бу нарсани умуман оғизга олмаймиз… Шундан кейин Собир ширакайф кўзлари билан ҳаммамизга бирмабир сузилиб қараб чиққач, арақни жимгина қайтариб олиб чўнтагига солди:

– К… кечиринг отахон, кечиринг… – деди у чолга. – Бу ерда ҳеч ким ичмайди. Тўғри. Мен ичаман. Ишда. Уйдамас. Булар мени укаларим. Ҳали ёш. Студент! Ничего, ҳаммаси ўтади-кетади…

У оз-моз чайқалиб ўрнидан турди. Кетаман, деди. Сезиб турибман, Олим ота хижолат чекди. Мени гапимдан ичи оғринди, деган хаёлда мулзам тортгандай бўлди.

– Ўтиринг, болам, ўтиринг,–деди у Собирнинг тирсагидан тутиб.–Мана, ҳозир паловни сузишади. Яхши меҳмон ош устига, деганлар. Қайнонангиз суяр экан…

Собир турган жойида Олим отага чайқалиб боқиб:

– «Қайнонам йўқ. Ўлган. Эрга тегиб кеткан»,– деди. Бечора мўйсафид ҳеч нимани тушунолмай, бизга ҳайрон боқиб қўйди.

Хуллас, уни қайта ўтқаздик. Бундан Олим ота енгил тортгандай бўлди. Паловни сузиб келтирдик. Собир ундан тўрт-беш марта чўқилагандек бўлди, холос.

Лекин бостириб-бостириб аччиқ кўк чой ичирдик. Шундан кейингина пешонасида тер ялтираб, анча ўзига келди.

Ўтириш давомида биз Олим отага бу акахонимиз рўпарадаги «дом»да яшашини, қаерда ва ким бўлиб ишлашидан тортиб, баъзан-баъзан бизнинг аҳволимиздан хабар олиши, у-бу нарсадан ёрдам бериб туришини айтиб бердик. Чол бундан хурсанд бўлди.

– Олижаноб йигит экансиз, – деди у Собирга. – Фақат сизга насиҳатим шуки, анави… ичкилик деган нарсадан сақланинг. Яхшиликка олиб бормайди.

Собир бир нафас иккала тирсагини стол устига қўйганича бошини чангаллаб ўтирди-да, кейин Олим отага жавоб қайтарди:

– Эҳ, отахон, отахон… Мен буни ҳавасга ичмайман. Ичларим зардобга тўлиб кетган. Ана шу зардобларни ювиб ташлаш учун, дориликка ичаман…

Ўртамизга жимлик чўкди. Олим ота беихтиёр томоқ қириб қўйди. Кейин қўлидаги пиёладан бир-икки бор чой ҳўплаб олиб, Собирга юзланди:

– Зардобнинг дориси арақ эмас, болам. Акс ҳолда, одамзод уммонларни арақ қилиб ичиб юборган бўларди. Агар сир бўлмаса, айтинг… Ёш бошингиз билан зардобларни қаердан тўпладингиз?

– Сиздан яширмайман. Оилам нотинч… Пешонам шўр экан, хотиним аҳмоқроқ чиққан…

– Мабодо… сиз ўзингиз ноҳақ бўлсангиз-чи? – босиқлик билан сўради Олим ота.

– Мен етимликда ўсганман. Мутеликка, муҳтожликка, ноҳақликка болаликдан кўникканман. Меҳнатим билан, фақат ҳалол меҳнатим билан, ҳамиша бош эгиб, «лаббай» деб кун кечириб келган йигитман. Ана шу аҳволимга денг… Худо менга жуда кўп йигитларнинг қўли етмайдиган баландликдан бир лолани насиб этдики, мен энди бир умр унинг пойида елиб-югураман. Лекин у мени тушунмайди. Қадримга етмайди, хўрлайди…

– Болалар…

– Бир қиз, бир ўғлим бор эди. Хотинимнинг касофатидан ўғилчамни ток уриб ўлиб кетди. Ёруғ дунёга бергусиз бир қизчам қолган энди. Мен усиз яшолмайман, ана шу қизчамни деб ҳар қанча уқубатларга чидашга тайёрман.

– Агар ҳақиқатан ҳам шундай бўлса, энг катта айб яна ўзингизда. Собир Олим отага ҳайрон боқиб қолди.

– Ҳа, худди шундай, – деди чол ўз фикрини таъкидлаб. Оиланинг тинчлигию нотинчлигиям, хотин кишининг эри билан яхши-ёмон муомаласиям, ҳаммаси, энг аввало, эркак кишининг ўзига боғлиқ. Буни унутманг, болам.

– Ҳа, энди… бу гаплардан мениям оз-моз хабарим бор,–мужмалланди Собир.–Лекин гап бошқа-ю, ҳаёт, тақдир бошқа экан…

– Тақдирга тан бериб яшайверганингиздан ана шу аҳволга тушиб қолибсиз, – унинг сўзини бўлди Олим ота. – Оллоҳ ўз бандаларини эркагу аёл қилиб яратиптими, бас, эркак ўз ўрнида, аёл ўз ўрнидан жилмайроқ турсин. Эркак киши эркаклик бурчини, аёл киши аёллик бурчини бажариши лозим. «Ҳадеганда аёлларнинг ишини қилиб кетаверадиган эркакларга, ҳадеганда эркакларнинг ишини қилиб кетаверадиган аёлларга яқинлашмангки, гуноҳ орттирасиз. Улар эркаклик билан аёллик ўртасида вужуд топиб қолган ожиз табиатли бандалардир», дейилган ҳадис бор. Айтмоқчиманки, соғлом эркак гапирса – овози, қадам босса – оёғининг гурсиллаши анча жойдан эшитилиб турсин. Рўзғорнинг, оиланинг бошлиғи, подшоси – эркак киши. Подшо бир четда қолиб, унинг тожини хотини бошига илиб юрса, бундан ортиқроқ шармандалик йўқ.

Аёл эса оиланинг хазинабони, фарзандларнинг онаси, эркак кишининг умрига, мартабасига, молу дунёсига барака киритувчи фариштадир. Аёл, агар чиндан ҳам мўътабар, муқаддас аёл номига муносиб бўлса, у болаликданоқ ана шу руҳда тарбияланиб келган бўлса, бундай жуфти ҳалолни ҳар қанча қадрласангиз шунча камдир. Аммо у аёллик шаънига иснод келтирса, оилада ўз ҳукмини ўтказмоқчи бўлиб, эркаклик вазифасига даъво қилгудек бўлса, рўзғорнинг, тирикчиликнинг иссиқсовуқларига бардош беролмай инжиқликлар зоҳир этса, бундай аёлни ўз вақтида жазолаб, лозим келганда хипчин билан савалаб ҳам туриши керак. Лекин ҳар қандай шароитда ҳам рўзғорни бузиб юборишга шошилманг. Токим сиз дуч келган балога бошқалар дуч келмасин. Отадан ёки онадан тирик етим яшаётган болалар сони кўпаймасин.

Биз Олим отанинг ўгитларини худди эртакчи донишманд олдидаги болалардек «миқ» этмай тинглаб ўтирардик. Собир ҳам жим, у дераза ёнига ўтволиб чуқур-чуқур сигарет тортарди.

– Кўпроқ гапириб юбордим, маъзур тутасиз,–деди отахон қўлтиғидан энликкина оқ чит рўмолча чиқариб юз-бўйинларини аста артиб оларкан.– Лекин айтиб қўяй, мен фақат сизди оилангизни назарда тутиб гапирганим йўқ. Чунки ҳар кишининг бегонага айтолмайдиган оилавий сирлари ҳам бўладики, четдан туриб хулоса чиқариш ҳамиша ҳам ҳақиқатга тўғри келавермайди. Баъзан яна шундай ҳолларга ҳам дуч келинадики, ҳар томонлама яхши фазилатлар насиб этган оқила аёлга ношуд ёки ишёқмас, қўлидан фақат бола туғдиришгина келадиган тўнка эркак учраб қолади. Натижада, аёл киши рўзғорни тебратишга, эркаклик вазифасини ўз қўлига олишга мажбур бўлади.

Шу пайт ҳазилкаш ўртоғим Аъзам «опоқисидан» сўраб қолди:

– Бундай ҳолларда ўша тўнка эркакни аёл ҳам хипчин билан савалаб турса бўлаверадими?

– Бўлаверади, – деди Олим ота хиёл жилмайиб.

Кейин яна қўшиб қўйди:

– Лекин иложи борича қўлга хипчин олмаслик керак. Инсоннинг феъл-атвори қандай шаклланган бўлмасин, барибир бу ёруғ дунёнинг мўъжизасидир…

Собир қўлидаги сигаретни чекиб тугатиб, яна жойига келиб ўтирди. Пиёла тўла совиб турган чойини симириб олиб, кейин Олим отага гап қотди:

– Сиз ҳақсиз, жудаям ҳақсиз. Лекин менинг дардларим кўп. Жудаям кўп, отахон…

Ҳозир беихтиёр қулоғим остида Собирнинг ўша гаплари янгради. – Эсимда бор,– дедим Тахминага,–даданг кўпроқ ичкилик билан овунадиган бўлиб қолувди. Баъзи-баъзида бизнинг олдимизга кириб қоларди. Биз билан ҳасратлашмоқчи эканлигини сезардик, лекин дардларини очиқ айтишга журъат қилолмай чиқиб кетарди.

– Дадамнинг юрагини кемириб тамом қилган нарсалардан озмоз хабарим бор,–деди Тахмина ғамгинлик билан.–Лекин ўз дардларини бировга ёришга журъат қилолмагани билан кўплар гап нимада эканлигини сезиб қолишганди. Чунки аям ўз гуноҳларини яширишга қанчалик уринмасин, барибир, фойдасиз эди. Ахир касални яширсанг иситмаси ошкор қилади, деган гап бор-ку. Дадам бечора ҳам зардобларни ичига ютаверган, ютаверган. Аламига чидолмай ичаверган, ичаверган. Бўлмаса, бир пайтлар у ичкилик деган нарсани хуш кўрмас, ундан ўзини олиб қочадиган йигит эди.

Эсимдан чиқмайди. Бир куни уйимизда ана шу ичкилик устидан жанжал чиқиб кетиб, дадам билан аям анча сану манга бориб қолишди. Ўшанда ўн ёшга тўлган куним эди… Ўрнимиздан тонг саҳардаёқ турдик. Ўзимда йўқ хурсандман. Дадам ҳам, аям ҳам мени қучоқлашиб, ўпишиб табриклашди. Дадам менга магнитофон, аям эса бўйи яқин бўйимдек келадиган қўғирчоқ ўғил бола ҳадя этишди. Музикани бор овозича қўйиб юбордим. Назаримда, дунёдаги ҳамма қўшиқлар, дунёдаги жамики гуллар, жамики ширинликлар бизнинг уйимизга кириб келгандек эди. Деразани ланг очиб қўйганман. Бизникида янграётган музикага гўё ташқаридаги қушлар ҳам, одамлар ҳам, машиналар ҳам жўр бўлиб ўйнашаётгандек эди. Қушдек енгилман, қанот чиқариб деразадан учиб чиқиб кетгудекман. Осмонларда чарх урсам, ҳув анави парқув булутларга бош қўйсам, олис-олисларга термулиб, ширин-ширин хаёлларга чўмсам, дейман.

Аям мени ювиб-тараб, энг чиройли кийимларимни кийдирди. Қўшқанотли ойна олдида иккаламиз тик туриб қолдик, ойнадан мен аямга, аям менга қувониб боқишамиз. У менинг ниҳолдек бўйларимга, қўнғироқ-қўнғироқ бўлиб елкамни қоплаб турган сочларимга, ҳусну жамолимга тикилиб, кўзларига ёш олди:

– Сени ёмон кўзлардан худонинг ўзи асрасин, болам…

– Сизниям ёмон кўзлардан худонинг ўзи асрасин, ая, – дейман бу сўзларнинг маъносига етиб-етмаган ҳолда.

Аям бу гапларимга майин жилмайиб қўйди.

– Эҳ, болам, болам, – дейди мени орқамдан туриб бағрига олганича, – аянг энди ёмон кўзлардан қўрқмайдиган бўлиб қолган…

Мен уни яна тушунмайман…

– Аяжон, ёмон кўзлар жудаям кўпми?

– Кўп. Жудаям кўп, болам.

– Ёмон кўзлар одамни нима қилади, ая?

– Ёмон кўзлар одамни… ухлаб ётганида еб кетишади.

– Сиз ахир тириксиз-ку?

– Улар одамнинг ўзини емайдилар. Юрагидан меҳригиёсини сўриб кетишади. Шунинг учун ҳам сени улардан худонинг ўзи асрасин, деяпман.

Ўшанда бу гапларнинг мағзини барибир чақолмаганман. Орадан икки-уч йил ўтиб, кейин тушунганман. Кечирасиз, Собир ака. Айтмоқчи бўлган гапим хаёлимдан кўтарилиб қолди.

– Ичкилик устидан жанжал чиқиб…

– Ҳа. Ўша куни якшанба эди шекилли, мактабга бормаганман. Дадам бозордан бир дунё майда-чуйда харид қилиб келди. Дастурхон безадик. Тушга яқин ўзим билан бирга ўқийдиган болалар, қизлар келиб кетишди. Музика қўйиб, ўйин-кулги қилдик. Анча яйрашдик. Дадам қаергаям чиқиб кетувди. Аям ҳаммамизга бир бокалдан шампан ҳам ичирворди. «Мени Тахминам «современний» қиз. Сизлар ҳам шундай бўлинглар!» – деди у меҳмонларимга. Мен ўшанда бу гапдан ғурурланиб, умримда биринчи марта беришган ҳалиги шампан аллақачон бошимни чалғитаётган бўлса-да, бу нарсани гўё кўпдан бери ичиб юрган одамдек ўзимни беписанд тутишга уринганман.

Болалар чиқиб кетишгач, уйни қайтадан йиғиштириб, қайтадан дастурхон безай бошладик. Энди кечга яқин катталар тўпланиши керак эди. Биринчи бўлиб аямнинг энг яқин дугоналаридан Сурайё деганлари кириб келди. Мен уни илгари учратмаганман. Кейинги уч-тўрт ой ичида пайдо бўлиб қолган, эндиликда аямни тез-тез йўқлаб, уни ўзи билан бирга баъзан меҳмондорчиликларга ҳам олиб кетарди. Ялтирюлтир кийимларда, қўш-қўш тилла тақинчоқларда ловуллаб турган бу жувон мени тўшига чунонам тортиб босдики, кўкракларим жизиллагандай, вужудимни аям эрталаб айтган «ёмон кўз ўғрилар» гўё сўриб олаётгандай туюлиб, аллақандай бўлиб кетдим. Бундан икки ҳафтача бурун мактабимиз спорт залининг ечиниш хонасида худди шундай бўлувди. Ҳали уйланмаган ёш йигит, жисмоний тарбия ўқитувчимиз мени росаям эзғилаб, қучоқлаб, лабларимни, бетларимни, кўкракларимни сўриб-сўриб олганда, худди ҳозиргидек сесканиб, типирчилаб қолганим ёдимга тушди…