Текст книги "Изхор"

АНЪАНА ВА АСЛЛИК

ХХ асрда Кафка тасвирлашга интилган одамларнинг сафлари Ер юзида ва жумладан, ўзбеклар орасида ҳам кенглиги билинди. Битта ойнанинг агар 120 та қирраси бўлса, у битта қиёфани 120 та қилиб кўрсатади. Хуршид Дўстмуҳаммаднинг «Қичқириқ», «Катта кўча» асарларида асосий персонаж бўлган Султон ҳамда С.Алиевичнинг ҳолатлари тасвирланган эпизодлар шундай кўпқиррали ойнада акс этган битта эпизоддек таассурот қолдиради. Ахир, бу Кафканинг бадиий усули-ку. «Қичқириқ»да Султоннинг сувга чўккан келинчакни топиш ва қутқаришга жазм этиши соғлом реалистик ёки ҳиссиётчан романтик интилиш эмас. Унинг кўз ўнгида нозик-ниҳол келинчак гавдаланиб туради. Келинчакнинг жасадини сувдан неча ғаввослар қидириб ҳам тополган эмас. Аммо шунга қарамай, Султон топмоқчи. Бу умумий вазиятга кўра метафизик, паранормал интилиш. М.Зошченко ҳам бир ҳикоясида чўккан келинчак ва бунга унинг эри ва атрофдагиларнинг муносабатларини тасвирлаган ва ўта кинояли реалистик йўл тутган. «Улисс»да ҳам кўрфазда чўккан одам ҳақидаги гап романнинг бошидан охиригача у ёки бу муносабат билан тасвирга қалқиб чиқиб туради ва ривоятга қаҳрамонлар ҳолатлари билан пардали боғланган равишда маҳзун руҳда шуълалантиради. Аммо Султоннинг жазми фақат инсонпарварлик, раҳмдиллик билангина изоҳланармикан? Бу ерда гап раҳмдиллик устидамикин? Ролан Барт: «Метафора, ҳар қандай метафора – тубсиз белги», деб ёзади. Султон бу метафора эмасмикин «Қалъа» қаҳрамони каби? «Катта кўча» ҳикоясида ишдан нима сабабдандир бўшатилган С.Алиевич шаҳарнинг катта марказий кўчасидан амал курсисини судраб боради. У Кафка қаҳрамонлари каби дарбадарликка гирифтор бўлган. Дарбадарлик – «Улисс»да ҳам бош мотив. Дарбадарлик «Илиада» ва «Одиссея»нинг марказида, Данте, Вергилий, Рабле, Достоевский, Навоий асарларида воқеалар дарбадарликда кечади ва қаҳрамонлар дунёси дарбадарликда очилади. Дарбадарликнинг дунё сюжетларида ўрни, роли ниҳоятда катта. Мана, ниҳоят, С.Алиевичнинг дарбадарлиги бошланди. Қаҳрамон С.Алиевич деб номланган. Демак, исмнинг китобхон учун аҳамияти йўқ даражада. Лекин биз бу номни замонавий ёшларга ўхшаб «С» нуқта Алиевич» деб ўқисак, маънолироқ бўлади. Кафканинг К, «К нуқта» деган қаҳрамони аста ёдимизга тушади. Гарчи исмлари бош ҳарф ва нуқта билан берилган қаҳрамонлар адабиёт жамғармаларида тўлиб-тошиб ётган бўлса ҳам! С.Алиевич катта шаҳар кўчасидан ҳеч нарсага қарамай, кетиб боради. Балки, у Кўкча даҳасидаги уйига кетаётгандир. Шу ҳам ноаниқроқ, умуман ҳаммаси «Қалъа» ёки «Жараён»даги каби ўта ноаниқ. Мақсади бўлмай туриб ёки ноаниқ, мубҳам мақсад билан яшаётган одамлар озми? Ўзининг нима мақсадда яшаётганини айтиб беролмайдиган одамлар озми? С.Алиевич ўзининг ишдан бўшатилганига ҳеч қандай қарамайди, яъни норозилиги, хурсандлиги, фарқсизлигини билиб бўлмайди. Кўчада китоблар, халталар, эски иш папкалари ортилган мансаб креслосини судраб кета туриб шаҳар кўчасининг гавжум лавҳаларига қарамайди, муносабат билдирмайди. Худди бу қайнаб жўш ураётган ҳаёт йўқдай ёки ҳаёт эмасдай. Унинг ҳиссиётларини ҳам илғаб бўлмайди. Шундай таассурот қоладики, бу асарда катта ҳаёт қайнаган кўча ҳам, судраб кетилаётган кресло ҳам, ундаги идора кишисининг тақир-туқурлари ҳам, ниҳоят, С нуқта Алиевичнинг ўзи ҳам персонаж ёки бадиий асар образлари эмас, соф семиотик белгиларга ўхшайди. Бармоғингизнинг бўғинига қарасангиз, найза кўтариб чопиб кетаётган одамчанинг белгисини кўрасиз. «Қичқириқ», «Катта кўча», «Кўрпа кўтарган йигит» ҳам, Султон ва С.Алиевич ҳам адабий асардаги образнинг – қаҳрамоннинг белгиси. Бу ҳаётга сиғмаган, бегона бўлиб қолган чиғириқдан ташқаридаги одамми? Бошқача одам навими? Ёки умуман ҳеч қандайми? Ахир, умуман ҳеч қандай ҳам бўлиши мумкин-ку! Мен, мисол учун, тилга кирганимда, маъноли одам сифатини касб этаман. Жим турганимда, менинг қандайлигим атрофдагиларга маълум эмас. Султон ва С.Алиевич гапирмайди. Назар Эшонқулнинг яқинда ўқиганимиз, «Бепоён осмон» асарининг қаҳрамони, фарзандсизлигидан бир умр дашном ва таъналар ёмғири остида яшаган Ойтўлди ҳам ҳеч тилга кирмайди. У забонсиз ва фақат ўз ичида, асарни ҳикоя қилувчининг баёни ҳамда таҳлилида яшайди. Назар, кези келганда айтиб ўтайлик, таҳлилий прозани шакллантирди ва яхши намуналарини берди. Хуршиднинг прозаси ҳам модерн оҳангларига эш бўлиб таҳлилга ўтди. Улуғбек ва Исажон Султоннинг аксар асарлари баён ва классик ривоят эмас, таҳлил йўлидан боради. Бундай қарасангиз, таҳлил на Ўткир, на Учқун Назаров, на Шукур, на бошқа Саид Аҳмадона, на Одил Ёқубовона прозада кўзга ташланган эди. Булар классик прозанинг ривоят услубида ёзганлар барча асарларини, уларни «лирик проза» деб аташга ўрганиб қолган эдик. Аммо мана авангард усуллар билан органик равишда таҳлилий проза усули – хати ҳам ўз бадиий кўринишлари ва ранг-баранг шаклларига эга бўлди. Хуршид ўша ҳикояларида фақат таҳлил қилади. Бу таҳлилни Фрейд термини билан «психоанализ» деб бўлармикин? Психоанализни эса «руҳий таҳлил» деб кўрсатсак, муодил маъно касб этармикин? «Руҳият», «руҳийлик» деганга ўхшаш тушунчалар бизнинг илмий ифодаларимизда ҳали тўла аниқ чегараларини ажратиб олган эмас. Кўплар билағондек бўлиб кўринсалар-да, бу каби тушунчаларнинг, аслида, нима маъноларни англатишини англаб етмаганлар. «Қичқириқ», «Катта кўча» анъанавий маънода асар эмас. Айни чоғда асар! Анъанавий сюжет, ифодавий тил, тасвирий воситалар анқариб йўқ. Анқариб деётганим, улар элементар даражада. Ёрқин асарлиги шундаки, унда ўзини, илдизини йўқотган, ҳаётга ўз жавобини беришга қодир бўлмаган ва биз ўқувчилар ҳам ҳали тузук-қуруқ таниб-танимаган, руҳий таҳлилимиздан ўтказмаган, бешта асос сезгисининг бору йўқлиги ҳам номаълум – бошқа инсон бор. Бошқа инсон деб қайта-қайта таъкидлаб айтамиз. Уни бегона дейиш тўғри бўлмас. У бегонага ўхшамайди. Бизга ўхшашлиги идоранинг мансаб креслосини гавжум шаҳар кўчасида аллақаёққа судраб бораётганидан кўриниб турибди. Бундай одамлар бор эди, кўп эди. Мисоли Бабар каби. Аммо адабиётга руҳий таҳлил қаҳрамони сифатида кирмаган эди. Барча параметрлари бошқа инсон, янги кашф этилаётган, Кафка ва Камю очган инсон эканлигини кўрсатяпти. Султоннинг ҳам неча ғаввослар қидириб тополмаган келинчак жасадини бир неча кунлар ўтгач, васваса ичида қидириб топишга интилиши ва ҳалокат ёқасига етиши ҳам бошқача инсонлигини билдиради-да! Ақл бовар қилмас аҳд билан яшайдиган одамлар камми? Биз уларни билмаймиз-да! Улар бизга кўнгилларини очмайдилар-да! Ле Клезио деган ўз даврида машҳур француз адиби: «Поэзия, романлар, новеллалар – эндиликда ҳеч кимни алдашга қодир эмас!.. Нимага керак буларнинг ҳаммаси?» – деган экан. Аммо энди янги йўналишда пайдо бўлаётган асарларни дискурсларига кўра таҳлил қилиш имконияти туғиляпти. Ахлоқий, интеллектуал, мажозий, ривоят дискурсларини ажратиб изоҳлаб тушунтириш ҳозирги илмий танқиднинг энг биринчи вазифаси.

Иброҳим ҒАФУРОВ

(«Sharq yulduzi» журнали. 2014. 5-сон. Б.106-113.)

ИНСОН МАНЗАРАЛАРИГА ЧИЗГИЛАР

«Китоб дунёси» газетаси саҳифаларидан жой олган ўзбек адибларининг ҳикоялари китоб ҳолида чоп этилди.

Бугунги адабиётимизнинг икки забардаст вакили Эркин Аъзам ва Хуршид Дўстмуҳаммад «Ҳулўл» ва «Момақалдироғ» ҳикоялари билан тўпламдан жой олишган. Сирасини айтганда, ҳозирги ўзбек адабиёти, хусусан, насри ҳақида бирон тасаввур истагида бўлган одам шу икки ҳикояданоқ зарур хулосалар чиқара олади. Жумладан, болалик хотиралари ҳулўл – наъматак териш асносидаги инсон қалбининг инжа тебранишлари, тибиатининг изоҳлаб тушунтириш мушкул бўлган жилвалари, не бир синоатлари билан «Ҳулўл» адабиётимизнинг умуминсоний сарҳадларда дадил изланаётгани, одам оламларига чуқурроқ киришга интилаётганидан дарак берса, «Момақалдироғ» «қ»ни онгли ҳолда «ғ»га ўзгартириб, имловий иштибоҳ билан жорий жамиятдаги не бир иштибоҳларга ишора бераётгани, табиат каби жамият уйғонмоғи, серунум, серҳосил бўлмоғи учун ҳикоя қаҳрамони талаффузидаги «момақалдироғ» зарур эканидан огоҳ қилиши билан қимматли ва аҳамиятлидир. Адиблар – юрт ойдинлари. Ён-атроф, узоқ-яқиндаги барча ҳодисаларни кўриб-кузатиб, эл-улус қайга бориб, қаердан қайтяпти, йўли, йўлчиғи қандай, кори-юмуши, туриш-турмушда не ҳол, олдинда нелар кутмоқда – бари-барчаси хусусида огоҳ ва ҳушёр боқувчилардир. Шунинг учун уларни аксар олдда машъала ёқиб, йўл ёритувчилар дея алқашади, эъзозлашади. «Момақалдироғ» ҳикояси, назаран, ана шу миссияни эслатаётгандек, ҳушёр нигоҳларга ундаётгандек туюлади. Ҳар бир ном, ҳолат ифодасидан, хатти-ҳаракатлардан рамз, тагмаъно ишоралар сезганинг, уққанинг сари ёзғувчисининг маҳоратига тан берасан, юрт ойдинлариданлигига бот-бот иқрор бўласан.

Шуҳрат РИЗАЕВ

(«Kitob dunyosi» газетаси. 9 декабрь 2015.)

ЭСКИ ҚАДРДОНИМДЕК…

Узоқ вақтлар кўрмаган қадрдонингизга туйқусдан дуч келсангиз, беҳад қувонасиз. Дилдан дардлашсангиз кўнглингиз яйрайди. Анчадан бери ўқишни орзулаган асар топсангиз ҳам шундай… Асар оҳанрабодай тортса, мудроқ туйғуларингиз, ўй-кечинмаларингизни уйғотса, бирдан мувозанатдан чиқасиз. Сўнг нималарга «бойиганингиз»ни бир-бир тафтиш қилиб, сабабларини ойдинлаштирасиз.

«Қичқириқ»ни ҳам эски қадрдонимдек танидим.

Ўқиш давомида Фаридиддин Аттор айтган бир ривоят ёдимда тикланди.

…Иброҳим Адҳам подшоҳ эди. Салтанат билан овга чиқди. Қурдан бир кийикни қочирди. Подшоҳлик шаънига оғир олди. Изидан от солди. Қувди, қувди, қуваверди… Оти оёқдан қолди, ўзи ҳолдан тойди, кийик ҳам чарчади… Лекин «ов» нафси жўшгандан жўшди. Бир пайт кийик тўхтади. Иброҳим Адҳам отишга чоғланди. Шунда кийик тилга кирди:

– Эй Иброҳим, Худо сени, мени ўлдириш учун яратганми? Ўлдирдинг ҳам дейлик, шу билан очофат нафсинг тўядими?

Иброҳим Адҳамни сир босди. Қўлидан яроғи тушди. Шоҳона либосини чўпон жандасига алмаштирди…

Хом сут эмган бандани мол-дунё, мансаб, яна сон-саноқсиз «кийик»лар ҳирси ҳоритиб, «султон» бўлиб келганини унуттириб, умрини селдек «оқим»да ювиб юборади…

«Қичқириқ»даги Султонни «сариқ кўйлакли келинчак»нинг жилваси оҳанрабодек тортди. Озитқидек авради, оқимда оқизди, оқим измига солди. «Сариқ кўйлакли…»нинг сеҳру жодуси улуғ экан. Ахир у сонда йўқ «Мавла», «Маво»ни беш кунда «Мавлон», «Мавлонбек»ка айлантирганди. Ҳатто Султон «Мавлон», «Мавлонбек», дея исмини тўлиқ айтиб мурожаат қилишга ўзини, тилини кўниктираётган эди…» Келинчак Мавлонни ташлаб кетди… Савдойи алпозда қолдирди…

«Қичқириқ» рамзий тафаккур тизимида «айтилган» – тимсол асар чиқди. Бу хил асарлар мағзи тимсолий қатламга ўтилсагина сирини очади.

Одатда тимсолли асарларда битта, баъзан икки-учта таянч рамзлар бўлади. Қиёс учун халқ қўшиқларидаги таянч рамзлар (уларни ўзак рамз дейиш ўринли. Худди тилдаги ўзак сўз каби) келтириб ўтиш мумкин. Масалан, қўшиқда тол – йигит, ғоз – яхши хабар, рўмол – оила ўзак маъноларига эга. Муайян матн таркибида ўзак рамз у ёки бу даражада маъно кўламини кенгайтиради, турланади. Муҳими, ўзак рамз матндаги бошқа сўзларга ҳам тимсолий мазмун юклайди.

«Қичқириқ»да учта ўзак рамз (рамзий образ) бор. Булар: 1. Қичқириқ (анҳор). 2. Йигит (Султон). 3. Сариқ кўйлакли келинчак (Озитқи).

Бу рамзлар маъноси асардаги барча тасвир, детал, сўз ва диалогларга тимсолий маъно бера олган.

Ушбу ўзак рамзларнинг ҳар бири хусусида бафуржа айтиш мумкин. Бизнинг мақсадимиз бўлак, диққатни тортиш, холос. Бу ўринда Султон ва уни оқизган «Қичқириқ» оқимига хийла эътибор қаратамиз.

Султонни ултонга айлантирган оқимнинг кучу қудрати беқиёс. Оқим чангалига тушганни қўймайди. Оқимлар ҳаддини олган уста ғаввос ҳам «Қичқириқ»дан ҳайиқади.

Султон оқимда оқмаганида эди, Башорат қилинганидек «султон» бўларди.

Оқим ўз оти билан оқим.

Оқим олқиндига айлантиради.

Юки бор нимарса, оқимга эркини бермайди.

Биз қўноқмиз!

Манзилни кўзлар эканмиз, оқимда борсак, оқибати қандай натижа ҚАД ростлайди, билмаймиз.

Оқимда кўз кўр, қулоқ кар, тил, эрк боғлиқ.

Фикр оқимда ОММА ақлига асир.

«Массовий психоз» ҳукмида, амалида қойим.

Стереотиплар айланади, такрорланади, такрорлантирилади.

Оқимнинг қуввати ЁЛҒИЗникидан БИЙИК (буюк эмас).

Оқимни Яратган назаридан четда деган ҳам адашади. Оқимнинг онги, кўнгил тубида табиий инстинктлар туради. Унинг КУЧи ва ОЖИЗлиги ҳам шу нуқтада.

Оқим ўз-ўзидан оқмайди. Унинг жилови ё танланганнинг ёки танлаганнинг қўлида.

Ёлғизнинг ёри Худо!

Оқим ёлғиз йўлига эш келса, ёлғиз танланганнинг сафида туриши, танланган бўлиши ҳам мумкин.

Оқим танлаган измида вақти Ёлғиз оқимга қарши қолади.

Оқим Ёлғизга терс замонда Ёлғиз четга сурилади.

Оқим Ёлғизни хуш кўрмаслиги, тошбўрон қилиши, нобуд этиши ҳам мумкин. Лекин Ёлғиз оқимдан юз ўгирмайди. У кўнгил тубида Оқим билан боғлиқ. Акс ҳолда у ЁЛҒИЗ эмас.

Ёлғизнинг оқимга таъсири кучли.

Ёлғизнинг қуввати, ҳолдан тойган оқимни ҳаракатга келтира олади.

Ҳамиша шундай бўлган.

Ёлғиз шошмайди.

Ёлғизнинг мақсади Манзилга тез етиш эмас, қандай боришда.

Оқим шошади.

Ёлғиз манзилни аниқ тасаввур қилади.

Оқим аниқ тасаввурлар қолипида кетади.

«Аслан оқим бўйлаб юрган созми ёхуд оқимга қарши?»

Жавобни кишининг ўзи танлайди. Тўғрироғи, унинг хатти-ҳаракати, интилиши, турмуш тарзи, орзу-истаклари, феъли ё Оқимга қўшади ёки Ёлғиз йўлига солади.

Бахши айтади:

 
«Қўлингдан келгунча чиқар яхши от,
Яхшилик қил, болам, ёмонликни от.
Насиҳатим ёд қилиб ол, ёлғизим
Ёлғиз юрса чанг чиқармас яхши от…»
 

Алп-қаҳрамонлар ҳамиша Ёлғиз. Алпомиш ички душманлари: Ёртибой, Ултонтоз ва унинг ҳамтовоқлари; ташқи душманлари: 90 алп, Тойчихон, Сурхайитга қарши ЁЛҒИЗ курашди, ЕНГДИ.

Оқим Ёлғизни чиниқтиради.

Ёлғизнинг мудроқ ҳислари, кучи, қудрати Оқимга қарши уйғонади. Шу баробарида пишади. Ўзлигини намоён этади.

Ёлғизни Ёлғиз англайди, тушунади.

Ёлғиз Ёлғизни топади.

Оломондан Айрила билган Айрилмас манзилига боради.

Оққан оқади

Сабрли муродиға етади.

«Қичқириқ»даги Султон оқди. У ЁЛҒИЗ бўла олмади.

Тимсолли асарларда шартлилик «суянчиқ» бўлади. Баъзан бу суянчиқ воқеалар баёнида, тафсилотида бўй кўрсатиб, асарга сунъийлик тусини беради. Шунда зукко ўқувчи, «Эй, ақлли бўлиб кетибди», дейди. (Бу ҳолат муаллифнинг «Ибн Муғанний» ҳикоясида сезилган.)

«Қичқириқ»нинг ютуғи суянчиқларни сезмайсиз. Бору йўқдек. Олайлик, анҳор бўйида кўриниш берган ит бирдан «суянчиқ»ми, деб ўйлайсиз. Изидан эгалари, уларнинг гапу сўзи бу фикрни ўчиради. Айни пайтда таянч рамзлар уларни ҳам тимсол тўнига ўрайди.

Маъно маънога қўшилаверади…

Тимсол, рамз уйғотган имқуқ (ассоциация)ларни сўзда ифодалаш оғир. Улар ҳис қилинади, англанади, фикр уйғотади… Ҳаётдаги асосларга қиёсланади… Янги қатламларга ўтилади.

Тимсолий асар мағзининг илдизи асарда, талқини, мушоҳадаси ўқувчи дунёқарашида, ҳаётда туради…

Асар ўқиб бўлинар экан, энди «Қичқириқ» деган ном ҳам маъно юки билан қатланади. Эринмаган одам бир, икки, уч… деб санаши мумкин. У ёғи тахайюл етганича…

Шомирза ТУРДИМОВ

КООРДИНАТАЛАР ТЕКИСЛИГИДАГИ УЧ ҲИКОЯ
ёхуд эпик тасвир мувозанати

…Хуршид Дўстмуҳаммаднинг «Жимжитхонага йўл» ҳикояси бошқача ҳикоя, янги бир тажриба. Мумтоз адабиётда ғазалга мухаммас боғлаш анъанасининг насрдаги янги бир кўриниши. Х.Дўстмуҳаммад нима қилган? Италиялик ёзувчи Дино Буцаттининг «Етти қават» ҳикоясига «назира» боғлаган. Бунда хорижлик адиб ҳикоясининг эркин таржимаси билан танишасиз, айни чоғда, Х.Дўстмуҳаммаднинг оригинал асарини ҳам ўқийсиз. Тўғриси, ҳикояларни бир ўқишдаёқ тасаввурда уларнинг ёнма-ён келган структураси, шакли қад ростлайди. Маълумки, оддий одамлар тўрт ўлчамли фазони кўриш, сезиш ва англашдан маҳрум. Ер юзидаги борлиқ, жумладан, инсон ҳам уч ўлчамли фазода ҳаёт кечиради: унинг кўзи шу ўлчамга мос дунёни идрок этади.

Ҳикоя нима учун бир ўқишда тасаввурга муҳрланди? Нега маъқул келди? Ҳолбуки, адабий матннинг тенг ярми ажнабий бир ёзувчининг асари-ку! Асрлар бўйи амалий тажрибадан ўтган ҳақиқат шуки, санъаткор муайян бир мавзуга қўл уриб, воқеликни маромига етказиб тасвирласа, ҳар қандай инсон кўнглига ўтиради, кўпчиликни ўйлантиради, қалбига завқ, тафаккурига юк беради. Зотан, «Жимжитхонага йўл»да қаламга олинган ҳаёт ва ўлим масаласи бадиий ижоднинг азалий ва абадий мавзуларидан бири. Бироқ бу мавзуни маҳорат билан оригинал тасвирлаш учун баъзан муносиб адабий маконни танлаш ҳам зарур.

Х.Дўстмуҳаммад билан Д.Буцатти ҳикояларида ҳам ҳаёт ва ўлим ҳодисаси рамзий усулда тасвирланади (аслида рамз ва образли тафаккурсиз, ўйин ва кўчимсиз бадиий адабиётнинг ўзи мавжуд эмас). Икки қаҳрамон икки хил кайфиятга эга. Бири бино соҳиби Факетти ўз исмининг етти ҳарфига мослаб қурдирган етти қаватли шифохонанинг энг юқори қаватидан пастига қўрқув, безовталик ва даҳшат оғушида тушаётган бемор Дино Корте. У – ёлғиз одам; дўсту биродарлар, қариндош-уруғ ва жамоа илтифотидан бебаҳра. У аввал тезда соғайиб кетишига умид қилади. Пейзаж ҳам шунга монанд – мусаффо осмон, ям-яшил дарахтлар: «…юқоридан қаралса, дарахтзорнинг қуюқлигидан ер кўринмас экан, кўм-кўк!.. Дарахтлар гулга кира бошлабди, митти гул япроқларидан таралаётган хушбўй ҳид димоқни қитиқлайди». Пастки қаватларга тушиб боргани сари бемор руҳиятини безовталик эгаллаб боради. Охирида ёзувчи ерга туширилган қаҳрамони руҳий ҳолини бундай тасвирлайди: у «кўзини амалтақал йириб очганида нимқоронғи деразадан кўринаётган дарахт танаси, танасигина эмас, ҳатто япроқлари ҳам ясамадек, жонсиздек туюлди». Куни битиб, «даҳшатли жимжитлик»ка учраган қаҳрамон ҳолати яна дарахт детали муқоясаси ва мотивировкаси билан мустаҳкамланади. Ўлими олдидан тун билан кунни фарқламай қолган Дино Корте жимжитхонага ожиз ва нотавон ҳолда равона бўлади.

Х.Дўстмуҳаммаднинг Зоҳид Яқини бошқача одам, Дино Кортенинг тескариси. У ёлғиз эмас. Хотини Робия, қайниси Ўктам ва ўғли ундан хабар олиб туради. Ҳар бир қаватда кимларгадир дуч келади; у ердаги «ҳамшира»ларнинг Шавқия, Мушоҳида, Мужоҳида каби исмлари ҳам маъно ташийди. «Худодан ўзига сабртоқат» сўрайдиган, шу сўраш жараёнида «вужудига қувват қуйилаётгандек ўзини тетик, бардам ҳис» қиладиган Зоҳид Яқин ўлим ҳар қандай инсон бошига келадиган қисмат эканига ўзини зимдан тайёрлаган бир имонли одамдир. Ҳикоя якунига бориб адиб: «Зоҳид Яқин йўлак адоғидан оқиб келаётган сутдек нур оғушида ястаниб ётган кенг ва ям-яшил сайхонликни илғаб, шу қадар баҳри дили очилдики!..» деб ўз қаҳрамонининг жозибали ҳолатга дуч келганини ёзади.

Эътибор берилса, юқоридаги ҳикояда касалхона – макон. Одамлар гавжум бўладиган жойларни – касалхона ёки меҳмонхонани адабий макон сифатида танлаш жаҳон адабиётида кўп учрайди. Бундай мисолларни кичик ҳикоялар, қисса ва романларда ҳам кўриш мумкин. «Жимжитхонага йўл»ни ўқиганда бир мулоҳаза пайдо бўлди. Бадиий фантазия минтақалараро географик макон ва асрларга чўзилган замон чегараларни парчалаб ташлайди; улар назира йўсинидаги тажрибаларда ўзаро бирлашиб, чатишиб, бири иккинчисининг тўқималарига ўтиб ҳам кетиши мумкин. Шу маънода, агар макон эътиборидан бир жойда ёнма-ён тасвирланиб, кун-бакун, зинама-зина кўтарилаётган ва пастлаётган қаҳрамонлар қўшбинонинг қоқ белида ўзаро рўбарў-тўқнаш келса, ўзаро очиқ ёки ички мулоқотга киришса, ҳикоя таркибида ажиб бир эпизод пайдо бўлар эди. Иккинчидан, ҳикоялар моҳиятидан аниқ бўлган ҳодиса учун: «Ўша куни бир-биридан олисда Мағриб ва Машриқ шаҳрида бир пайтнинг ўзида икки бемор бандаликни бажо келтирди», дея қўшимча изоҳ ёзишга зарурат бормиди, деб ўйладим. Бироқ янги бир тажриба ҳикоя бўлмиш «Жимжитхонага йўл» шу ҳолида ҳам гўзал.

Баҳодир КАРИМ

(«Руҳият алифбоси». Т.: «Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи». 2016. Б.39-43.)

СИРЛИ САТРЛАР ҲАҚИДА СЎЗ

Аслида бизни адабиёт ўраб олган. Ҳар бир манзарада, ҳар бир чеҳрада катта асарларга татигулик маъно-мазмун яширин. Фақатгина уларни чинакам ёзувчига хос нигоҳ билан кўриб, қоғозда ифодалаб беришимиз керак, холос. Атоқли адиб Хуршид Дўстмуҳаммад худди шундай кузатувчан, сермушоҳада ижодкор. У кишига хос бундай инжа хислатлар «Мағзуна»да ҳам яққол кўринади. ҳикоя қаҳрамони эндигина турмушга чиққан, гўзал ва хаёли бир келинчак. У ҳамма нарсани табиий қабул қилади. Чунки туйғуларига, орзуумидларига ғубор қўнмаган. Бироқ эри жувоннинг кечинмаларига, нафис ҳисларига бир оз бепарво. Уни ўзи билан ҳар хил зиёфатларга, кечки йиғинларга олиб бора бошлайди. Табиийки, бундай давраларда ичкиликбозлик, беҳаё гап-сўзлар, имо-ишоралар ажвга чиқади. Мағзуна бот-бот ташкил этиладиган худди шундай гаштаклар таъсирига аста-секин туша бошлайди. …Кўнгилларда беихтиёр хавотир, афсус уйғонади. Аҳамиятли жиҳати шундаки, Хуршид Дўстмуҳаммад жувоннинг қалбида, хаёлотида, руҳиятида аста-секин содир бўлаётган фожиавий ўзгаришларни ғоят моҳирлик ва санъаткорлик билан очиб берган. Ёзувчи ўз қаҳрамонининг ҳар бир хатти-ҳаракатини, кечинмаларини чинакам руҳшуносларга хос тарзда таҳлил этади, бу борада нозик бадиий унсурлардан унумли фойдаланади. Айниқса, «Мағзуна»нинг сўнгги сатрлари сирли, тилсимли манзара билан якунланиши ҳам ўқувчи эътиборини тортади. Жувонга бир пайтлар ўлиб кетган онасининг қўнғироқ қилиши бизнинг бадиий дунёмизга, тафаккуримизга ўзига хос туртки беради. Мулоҳаза-мушоҳадага ундайди. Ҳикоядаги табиийлик, бадиий жилвалар таъсиридан ҳатто марҳумлар ҳам қўнғироқ қилишига беихтиёр ишониб қоламиз. Аслида ҳикоядаги бу детал чуқур рамзий-тимсолий мазмунга эга. Ўша келинчакнинг қалтис қадамидан ор-номусни ҳамиша ҳар недан юксак қўйган аждодлар ҳам безовта эканлигига гўзал ишора этилган. Хуршид Дўстмуҳаммаднинг «Мағзуна» ҳикоясини ўзбек замонавий адабиётининг дурдоналаридан, деб бемалол айтишим мумкин.

Луқмон БЎРИХОН

(«Ёшлик» журнали. 2017. 2-сон. 44-бет.)