Текст книги "Изхор"

«БЕОЗОР ҚУШНИНГ ҚАРҒИШИ»

(Ҳикоялар мажмуи)

Дўстим! Камолиддин!

Бу галги хатингизни анча кечикиб олдим. Мактабингизни янги ўқув йилига тахт қилиб қўйиш ишларига бошдан-оёқ шўнғиб кетган бўлсангиз керак, деб ўйладим. …Сиз ишонмайсиз: бу китобни бултур ўқиб чиққан эдим. Лекин фикрларим бир ерга тўхтамагани, кўп нарсаларда ўзим ҳам иккиланиб юрганим учун сизга ёзмаган, ёзишга ҳали эрта деб ўйлаган эдим. Ёзда ишлар орасида бу китобни яна қўлга олдим. У иш столимнинг доим кўз тушадиган жойида турарди. Кабинетимга кирсам ҳам, чиқсам ҳам унга кўзим тушади. Негадир безовта бўламан. Иккиланаман. Фикрларим бир жойга жам бўлиб тўхтамаётганидан қийналаман. Ажаб, китоб ўқиб ҳеч қачон бундай мушкулписанд аҳволга тушиб қийналиб юрмаган эдим. Каттагина бир жилд ҳикояларни оз эмас, кўп эмас, бутун ёз бўйи ўқидим. Битта-иккита ҳикояни ўқийману ўйга толаман. То ўқиганимни англаб, тушуниб етмагунча, ўзимча мағзини чақмагунимча бошқасига ўтолмайман. Фикр ғужғон ўйнаб ўрнимдан туриб кетаман. Сунбула киришига бу ерларга канда қилмай етиб келадиган кўк-зангори қушлар – кўкқарға (куркулдак)ларнинг куркиллашларига қулоқ тутаман. Боғимиз этагидаги ўтлоқдан уларнинг дам-бадам қалин ўт орасига шўнғиб бир зумда чигиртка овлаб чиқиш санъатларига термилиб тураман. Кўкқарғалар тутган чигиртка ё ўргимчакларини ўтлар орасида емайдилар, симёғочларга тортилган баланд симларга пир этиб кўтарилиб, у ёқ-бу ёққа қараб олгач, сўнг хотиржам ўлжаларини уч-тўрт ямлаб ютадилар. Бир зум маст бўлиб куркиллаб ўтирадилар, сўнг яна ёвшон ва эрманлар орасига шўнғийдилар. Мен эса «Онам, жияним, мен», «Кўчиш», «Ҳашарчилар», «Алам» деган ўқиган ҳикояларим таассуротлари ичида, уларни ўйлаб ўтираман. Ана энди сиз мен кимнинг ҳикоялари ҳақида сўйлаётганимни, қандай ҳикоялар мени ўртаётганлигини сездингиз. Домла! Шунда сиз кўз ўнгимда гавдаландингиз. Ҳа, Хуршид Дўстмуҳаммаднинг ҳикоялар жилдини ўқиётган экансиз-да, биродар.

Боядан бери нега гапнинг даромадини бунча сирли қилиб айлантираётганингизни мана энди тушундим. Э, биродар! Ахир булар «Ямоқчи кўчди» усулида ёзилмаган-да, шунинг учун уларнинг мағзини чақишга қийналиб кетгансиз! – деб кулимсираётгандай бўлдингиз. Лекин домла, «ямоқчи кўчди» деганингиздан кейин бирдам фикрим ярақлаб очилиб кетди. Мени қийнаётган нарса: ҳикояларнинг кутилмаган томонлари, ғайрифавқулоддаликлари, десаммикан. Лекин домла, гапнинг очиғи, бундай катта ҳикоялар китоби ёзиш ҳар кимга ҳам насиб бўлавермаган. Чехов, О’Генри, Фозил Искандар, Саид Аҳмад, Шукур Холмирзаев, Ўткир Ҳошимов, Хайриддин Султон, Ўлмас Умарбеков – эсимга ҳозир келганлар шулар – жилд-жилдлаб ҳикоялар ёзган адиблар. Ҳатто Абдулла Қаҳҳор, Ғафур Ғулом каби анъанавий ҳикоя усталарининг ҳикоя жилдлари бунчалар катта эмасдиров дейман. Лекин сиз дарров, қўйинг, Камолиддин, ука, гап ҳажмда эмас, дейсиз. Гап бадиий изланишларнинг салмоғида. Бу рост. Лекин, Домла, «Беозор қушнинг қарғиши» деб номланган жилднинг ниҳоят охирига етдиму биринчи фикрим: «Ҳикоя деган жанр бунчалар ўзгариб кетибди» – бўлди. Мен олдин «Хотира ва кайфият манзаралари. Муаллиф ва муҳаррир суҳбати» деган китоб бошига берилган «суҳбат»ни нечукдир ўқимаган, тўғри ҳикояларнинг ўзидан бошлаб кетаверган эканман. Ҳикоялар ҳақида суҳбат бўлса кейин ўқиб чиқарман, деган эдим. Ҳалиги «кутилмаганликлар» деганимнинг ҳақиқий изоҳи муаллифнинг суҳбатидан чиқди. Унинг «ҳикояда қамраб олинган маънавий ҳудуд, маънавий макон ва замон ўқувчини ҳаёт реаллигидан тамоман фарқли ҳолатга олиб кириши… олиб қочиши керак. Ҳаётнинг айнан ўзига ўхшатиб ёзиш жудаям катта маҳорат белгиси эмас, йўқ, ҳикоя, айнан… ҳаётга ўхшамаган ҳолатлар оламига айланмоғи керак»… Домла, бу фавқулодда, бизнинг қулоқларимизга ҳам, кўзларимизга ҳам ва бинобарин, бизнинг ақлимиз ҳам, бадиий асарни қабул қилиш анъаналаримиз, ўрганишларимиз, одатланишларимиз ҳам дарж этмаган ушбу қарашнинг… Домла, мен бадиий принцип деб айтсам, сиз қарши эмасмисиз, эски мактабдан чиққан сизнинг (кечиринг, домла!) бунга ғашингиз келмайдими, бу янгилик энсангизни қотирмайдими – давоми янада қизиқ ва янада, нима десамикан – фавқулодда! «Ўқувчи лоақал шу ҳикояни ўқиш асносида ҳаёт ҳақиқатларидан узилмоғи ва мазкур асарда ифода топган бадиий ҳақиқатлар оламида яшамоғи лозим». Домла, мен бу сўзлар билан агар ҳикояларнинг ўзини ўқишдан аввал таниш бўлганимда, рост айтаман, уларни сира ҳам тушунмаган ва балки, мен ҳам ахир эскироқ мактаб одамиман(!) – мутлақо қабул қилмаган бўлардим. Шунақа ҳам бўлиши мумкинми, дердим-қўярдим. Лекин бу кутилмаган фикрлар издиҳомидан кейин айтилган ёзувчининг хулосаси мени тамомила ҳангу манг қилиб қўйди.

Ёзувчи: «Бадиий асарнинг ҳаёти, тарбиявий ва ҳоказо аҳамиятлари буткул бошқа масала…» – деб изоҳ беради. Биз шу пайтгача ёзувчи ҳаёт реаллигини акс эттириши, ҳаёт қандай бўлса шундай ёзиши керак, – деб келмаганмидик. Ва ҳозир ҳам шундай ақидада собит турмакда эмасмизми! Мана энди адиб бизга ўз аъмолини, бадиий принципларини баён қилиб: «Асар ўқувчини ҳаёт реаллигидан тамоман фарқли ҳолатга олиб кириши… олиб қочиши керак», деб уқтиряпти. «Ҳикоя ҳаётга ўхшамаган ҳолатлар оламига айланмоғи шарт» – деб янги бадиий қоидасини, янги қарашини баён қиляпти. Домла, сизга қандай билмадим-у, лекин бу менга бизнинг адабий маконларда янги ҳикоя, янги прозанинг баённомаси – манифестидай туюляпти. Балки манифестнинг айнан ўзи янги адабиётнинг бошланишидир. Адибнинг ушбу бадиий қарашлари – ўзи амал қилаётган бадиий принцип – менинг кўпгина ҳикояларини тушунишимга, уларни қайтадан ўқиб чиқишимга сабаб бўлди. «Кўр кўзнинг очилиши» – дегандай ўқувчи сифатида кўзим ярқ этиб очилди. Лекин ҳамон фикрим чувалиб турган ҳоллар йўқ эмас. Домла, бу ҳикоялар қарийб йигирма беш йил – чорак аср мобайнида ёзилган асарлар экан. Кейинги чорак асрнинг ҳикоялари. Шайхзода бўлса, чорак асрнинг наср дафтари дерди. Адиб ўқувчи учун ҳам жуда катта меҳнат қилиб чорак асрда ёзилган ҳикояларни саккиз туркумга ажратиб саралабди. Ва ҳар бир туркумга ном – калит тақдим этибди. Болалик ҳикоялари бир туркум дегандай, мозий ҳикоялари бир туркум, детектив ҳикоялар, муҳаббат ҳикоялари, кулги ҳикоялар, мажоз ҳикоялар, хорижий мавзулардаги ҳикоялар ва ҳоказо. Домла, сиздан сираям яшириб ўтирмайман. Менга «Бизни улғайтирган болалик», «Кенг осмоннинг тор кўчалари» ҳамда «Кўнгил… янгилик қидирадир…» туркумлари адибнинг янги ҳикоя шакллари ва янгича алоҳида инсон кайфиятларини акс эттириш йўлидаги муҳим изланишлари каби туюлди. Улар, айниқса, юқорида танишганимиз бадиий ижод баённомасига ёрқин ва тўла ишонарли иллюстрация бўла олади. Домла, илгарироқ ёзилган бу ҳикояларнинг аксарини ўқиганмиз. Эсингиздами, «Жажман», «Саф», «Васий», «Киова қуёши», «Тўхтабойнинг бойликлари» сингари шу адибни адиб сифатида танитган, унга ёзувчилик паспортини тутган эсда қоладиган ҳикояларни тоза муҳокама қилган эдик. Бу ҳикоялар бизда унинг ёзувчилик иқтидорига ишонч ва умид уйғотган эди. Сиз «Жинлар базми»дан сўнг «Жажман» ҳикояси билан ҳикоячиликнинг янги даври бошланди, деб хулоса ҳам чиқарган эдингиз. Мен ўшанда сизга «битта ҳикоя ҳали ҳеч нарсани англатмайди, шошмайлик хулоса чиқаришга» деган эдим. Сиз эса: «бундай моҳирона ёзилган ҳикоялар бирдан ва ўз-ўзидан пайдо бўлмайди. Улар адибнинг зуваласида ёзувчилик томирлари кенг тармоқ отганлигини билдиради ва узоқ келажакка хизмат қилади», деб башоратнамо фикр қилган эдингиз. Адиб ҳикояларида икки турли сатҳ: реал ҳаёт, реал кечинмалар сатҳи ва унинг билан уйғунликда реал бўлмаган, нореал, иррационал, мистик ва бир сўз билан айтганда, экзистенциал сатҳ пайдо бўлиши эҳтимолдан узоқ эмас. «Саф», «Васий», «Кўчиш», «Жажман» шундан дарак беради, деган эдингиз. Мен у пайтлар бу гапларни тўлиқ англаб етишга қодир эмасдим. Мана энди «Вазият», «Топишмачоқлар», «Кўз қорачиғидаги уй», «Ўзим» сингари ҳикоялар устида бош қотириб, ўша фикрларни эсладим ва фикр замондан ўзиб кетиши мумкинлигига тан бердим.

«Бир томчи симоб» ҳикоясида оний ҳолат, оний кайфият акс этади. Келинчакнинг исми Фаросат. У тонгда уйғониб, уй шифтидаги қандилда бир томчи нур симобдек ярқираб турганини кўради. Бу нур томчиси Фаросатга тушуниксиз, аммо чексиз қувонч бағишлайди. Унинг юраги туйқусдан орзиқади, қўққисдан юраги аланга тушгандек безовта гурсиллаб уради. Ноаён шодликдан у ҳатто йиғлаб юборади. Ноаён ҳайрат, ноаён энтикишлар. Ноаён экзалтация. Ташқарида хўроз қичқиради. Бу дағал чинқириқдан Фаросатнинг юраги орқага тортиб кетади. Қўрқиб ухлаб ётган эрини уйғотмоқчи бўлади. Болаларча ҳуркак, мубҳам хаёлларга берилади. Фаросат ҳовлига тушиб гилос новдаларида, ариқ бўйида очилган лолақизғалдоқ япроқчаларида ҳам бир томчи оппоқ шудринг ялтираб турганлигини кўриб, ҳаяжони янада зўраяди. Шунда ҳали уйқуда ётган Ҳамдам акасига муҳаббати тошади. Хаёлида эрини энг суюк маҳрамона мунис сўзлар билан эркалайди. Фаросат бир неча йиллардан бери бафарзандмикин, бугун тонгда фарзандли бўлиш илинжида уйғондимикан, Яратган унга шунинг илк қувончларини хабар беряптимикин? Булар ҳикояда очилмайди. Ўқувчи келинчакнинг оний кайфияти, оний ҳаяжонларинигина кўради, кузатади. Табиийки, кимдир бу ҳаяжонларга шерик, бошқа биров эса шерик бўлолмас. Адибни ҳам бу нарса асло қизиқтирмайди. Унинг бутун хаёли оний кайфият ва оний ҳолатни тасвирга кўчириш билан банд…

«Қор одам»да ҳам шаҳар шовқинидан қочиб табиатдан сукунат ва осудалик қидираётган кишининг экзестенциал ҳолатлари. У тинимсиз шовқиндан қочади. Шовқин эса тинимсиз уни қувиб боради. У тинч жойда, тинч муҳитда яшаши керак. Лекин энди дунёда тинч жойнинг ўзи қолмагандек. Унинг мияси ичида шағал тегирмони тўхтовсиз айланаётгандек, мияси тепачаларида тўхтовсиз чумолилар ўрмалаётгандек. Диққинафасликдан безган бу одам қандайдир қор босган кенгликларни қўмсайди, мовий тинч кўллар, қорли яйловлар истаги унинг ҳаракатлари, хоҳишлари, истакларини, ҳаяжонларини телбавори бир алпозга солади. Қорли кенгликларга, сукунат сари интилаётган бу одамнинг телба хоҳиш-истакларини англаш душвор. Чунки у одатий телба эмас. Уни шу кўйга солган нарса диққинафаслик, тоза ҳавонинг етишмаслиги. Бошқалар бу диққинафасликка ўрганиб кетишган, ўзи шундай бўлиши керак, деб қабул қилишади. У эса атрофдагилардан фарқли ўлароқ бунинг диққинафаслик эканлигини англаб етди. У телбавори ҳаракатлар, хоҳишлар ичида атрофдагилардан қорли кенгликлар сари бирга борадиган ҳамроҳ қидирди, лекин ҳар қанча уринмасин, ўзига шерик, ҳамроҳ тополмайди. Мовий кенгликлар шукуҳига ҳеч кимни ишонтиролмади. Чорчува ичида яшашга ўрганиб қолганларни мовий сурурлар сари чорлаш мумкин, аммо натижа йўқ. Улар бу ғалати, бемаънилигида ўта маънили чорловни эшитмайдилар. Жилла қурса ундан ажабланадилар, холос.

«Сас» ҳикоясининг мавзуси ҳам шунга яқин. «Сас»нинг қаҳрамони ҳаётни ҳазм қилолмаяпти. Ҳаёт уни тошдек эзиб ётибди. Лекин бу вазиятдан воз кечиш ёки қутулишга у ожиз. Унинг кучи қаҳрли дунё билан телбакезик мужодала қилишга, баҳслашишгагина етади. Унинг туш, уйқу, харосонлик ичида кечаётган изтиробларининг чеки йўқ, у диққинафасликдан халос бўлиш йўлини билмайди. Бу ерда Гофман, Матерлинк, Гогол, Борхес, Кафка, Камю қаҳрамонларини ҳиссиёт чангалзорларида етаклаб юрадиган ғайришуурийлик ва унинг теран тубларида доим билқиллаб, қайнаб ётувчи шуурийлик бўтаналари қирғоқлардан тошади. Ғоятда бемаънидан бемаъни бўлиб кўринадиган ва туюладиган ҳолатлар остидан кутилмаган инсоний маънилар – маъновийлик балқиб чиқади. Фақат бу муқаррар маъновийликни илғаб олиш, тушунчага сингдириш учун у қаҳрамонлар, чунончи, «Кўз қорачиғидаги уй» ҳикоясининг қаҳрамонига ҳиссиётдош бўлиш керак. Худди Ибсен театрининг актёрлари каби уларнинг қобиғига кириш, худди улардек фикрлаш, керак бўлса, ғайришуурий ҳаракатлар қилиш, яъни «ролга» кириш лозим. Бу эса ўқувчилардан эврилиш, яъни актёрлик лаёқати ва ирода ҳукмини талаб қилади. Муроса қилиб, «актёрлик» қилиб яшаш, яшайвериш мумкинми? Бир сурбетроқ персонаж буни шундай таърифлайди: «шовқин экану, масалан, мени кўза ичига ташлаб қўйишса, кўза шаклига кириб оламан-да, яшайвераман. Ерёнғоқ бор-ку, ерёнғоқ! Ўшанинг ичига сиғдириб жойлаб қўйишсин, ерёнғоқ шаклига кириб-кўникиб роҳат қилиб яшамаган номард!» Ўйлаб кўрсангиз, домла, бу каби ҳикояларда назаримда одамлар эмас, улардан каттароқ, уларга бўйсунмайдиган, ер юзига хос умумҳаёт ҳодисалари – Сукунат ва Шовқин олишяпти, мужодала қиляпти. Бу ҳикояларда Сукунат ва Шовқин – икки монстрга айланган. Худди қадим асотирий Ахриман ва Ахурамазда каби. Шовқин ва Сукунатнинг ўз девлари бор ва шу дев шипшиб турса керакким, газга қайнатиш учун қўйилган чойнакнинг шанғиллашида дунё аррахонасининг турфа серваҳима харрос овозларини илғайди. Сукунат эса кимса хаёлотида ўргимчак қиёфасига киради. Ўргимчак кимсанинг қулоғи ичидан миясига кириб, мия қобиқларидан айланиб, ниҳоят кўзининг тепаси – икки киприк орасидан чиқиб кетади. Кимса бу ўргимчакка қаршилик кўрсатишга ожиз. У ўргимчакни ўз ҳолига қўйиб беради. Домла, мени айниқса, «Ўзим» деган ҳикоянинг негадир турмуш йўлларидан, ўр-қирларидан, паст-баландликларидан кўрпа кўтариб бораётган кимсанинг ҳолати жуда қаттиқ ўй ва ҳаяжонга солди. Бу воқеа нақ тушнинг ўзи, худди тушда юргандек одамлар. Кўрпа кўтарган йигит билмайди кўрпа кўтариб қайга кетяпти, нимага кетяпти, нимани қидиряпти, қай манзилга боряпти? Йўлларда унинг кўрпасига кўп харидорлар ҳам чиқяпти, гоҳида чарчаб-ҳориб кўрпадан айрилай деяпти. Кўтариб юра-юра, кўрпа йигитнинг ўзига ҳам қадрдон бўлиб қолади, ундан айрилиш, уни ташлаб, улоқтириб юборишни истамайди. Бир мўйсафиддан: «Кўрпасини сотган йигит эр бўлмайди, эр йигит кўрпа сотмайди», деган ҳикматни эшитади. Кўрпа кўтариб тентирашларининг сири очилгандай бўлади. Кўрпа турмуш, қисмат рамзи каби талқин этилаётганлигини элас-элас туманлар ичидан англагандек бўласиз. Бир умр кўрпа билан юриш ўта ноқулай. Лекин одамлар қисматида бу ноқулайликлардан ҳеч қайга қочиб ҳам қутулолмайдилар. Зеро, кўрпа кўтариб юрган одамлар камми? Бу ҳикояларни ўқиганда, адибимиз Кафка ва Камю асарларида характерли бўлган бемаъни, бемақсад, ғайришуурий тентирашлар, довдирашлар, (лекин инсон учун ҳеч қачон бегона бўлмаган) эсанг қарашларга пайров бўлаётгандай кўринади.

Ҳаётнинг маъноси унинг аслида тамомила бемаънилигида деган машҳур абсурд (Сартр фалсафасининг ўзаги) тушунча турлича бадиий шаклларда суратланаётганини сезгандай бўласиз. Изтироблар, қалб қийноқлари ичида ўртанаётган қаҳрамонлар бадиий шартлилик ичида ҳаракат қилаётганлигини сезасиз. Ва ёзувчи айтмоқчи, «ҳаётга ўхшамаган ҳолатлар»нинг ғалатироқ поэзиясига кириб бораётганлигингизни англайсиз. Домла, бу фикрлар кўп муттасил фикрлашга ундайди, фикрлаш эса хайрли деган тўхтам қанча жўн бўлмасин, ўринли деб тан олишдан бошқа илож йўқ.

* * *

Дўстим Камолиддин! Сиз ҳаётга ўхшамайди дейсиз-у, лекин бу ҳаёт. Сўзларингиздан шуни яхши сездимки, Хуршид Дўстмуҳаммад ўқиш-ўрганишга, янгилик қидиришга табиатан ҳавасманд ёзувчи экан. Тўғри пайқабсиз: унинг кўп ёзганлари, топган нарсалари шу ҳавасмандликнинг маҳсули, у Кафка, Канетти, Камюнинг ошуфтаси. Яна шуни ҳам яхши тушуниб олиш керак эканки, абсурд ҳар қанча абсурд бўлгани билан ҳаёт ва ўлим сарҳадларида ўз мантиғига оғишмай амал қилади. Абсурднинг мантиғи эса ғоят турфадир. Буни адибнинг бадиият тажрибалари исботлаб турибди. Ҳамма гап абсурдни ҳаёт деб билиш ва унинг бадиий мантиғини топишда. Шунда кўрпа кўтариб юрганларга ҳамдардлик уйғонади.

Иброҳим ҒАФУРОВ

(«Моҳият» газетаси. 7, 14 март 2008.)

ХУРШИД ДЎСТМУҲАММАД КИТОБИНИ ЎҚИБ

Мен ҳикояларни ўқишни кўпроқ яхши кўраман. Бу билан романлар ўқишни ёқтирмайман демоқчи эмасман. Менга нима учундир, билмайман, ҳикояда ёзувчининг маҳорати рўйи-рост намоён бўладигандек туюлади. Ҳаётнинг ҳар бир қадамида ҳикоя учун мавзу бўлишга арзигулик минг турли воқеалар мавжуд. Деразадан ташланган оний нигоҳдан ҳикоя туғилиши мумкин. Аммо гап ҳикояда акс этадиган воқеада эмас, балки мана шу оний нигоҳ натижасида ёзувчи юрагида, тасаввурида пайдо бўладиган ҳаёт ҳақиқатида, уни инсоний ҳақиқатга айлантирадиган ижодкор маҳоратида, қолаверса, ёзувчининг ижодий жасоратида. Буюк рус адиби Юрий Казаков таъкидлаганидек, «Ёзувчининг ҳаёти ва фаолияти ҳар кун, ҳар дақиқа жасорат талаб қилади. Агар ёзувчи шижоатли бўлмас экан – тамом. У ҳар қанча истеъдодли бўлса фойдаси йўқ, иқтидори уни сақлаб қололмайди. У ҳасадгўйга айланади, ўз биродарлари – қаламкаш дўстларига хиёнат қила бошлайди. Пировард натижада ёзувчилик бахти нимадан иборат эканлигини бир умр билмай ўтиб кетади».

Сўнгги йилларда пайдо бўлган кўплаб эътиборга тушган асарлар, ўзбек адабиётида ҳам ёзувчилик матонати ва масъулиятини англаган адиблар мавжуддир, деган гапга асос бўла олади. Бу адиблар, менинг назаримда, Абдулла Қодирий ва Чўлпон жасоратининг давомчилари бўлиб кўзга ташланмоқда. Мана шундай ижодкорларнинг бири Хуршид Дўстмуҳаммад, десам хато қилмайман.

Хуршид Дўстмуҳаммад миллий адабий анъаналарини ҳам, дунё адабиёти тажрибаларини ҳам пухта ўзлаштирган, доимий изланиш, сўз ва фикр қолипини янгилашга интилган ижодкор. Адибнинг ўзи эътироф этганидек, «Услуб ўзгармаса, дунёқараш, ҳаёт мураккабликларини бадиий идрок ва ифода этиш йўсинлари ўзгармаса, шу йўлда турли тажрибаларга қўл урмаса, бундай ёзувчи нафақат миллий адабиётда, лоақал ўз ижодида ҳам бирор бир янгилик яратиши амри маҳол».

Ўзбек совет адабиётшунослигида бирор асар ҳақида фикр-мулоҳаза юритилганда ҳамма нарса соцреализм ўлчовидан келиб айтиларди. Бугун эса соцреализм билимдонлари бўлган адабиётшуносларимиз модерн билимдонларига айланишган. Энди ҳар қандай асар ҳақида (баъзилари соцреализмнинг энг паст савиядаги кўринишида бўлса ҳам) албатта «фикр оқими», «психоанализ», экзистенциализм» деган гапларни қалаштириб ташлаш билан «фикр» юритилади.

Уларнинг назарида нуқта, вергул қўймай узун жумла тузиш «фикр оқими», авваллари ёзилишига табуъ қўйилган уятсиз нарсаларни ўйлаш, хомхаёллик қилиш «психоанализ» бўлиб кўринади. Адабиётшунослар «фикр оқими», «психоанализ», «экзистенциализм» каби тушунчаларни шу қадар исроф қилишадики, таҳлил қилинаётган асар уларнинг «фикрий» уйдирмалари остида кўринмай қолади. Бу ўринда мен ҳамиша «бир нарсани чала билган мулладан қўрқ», деган ҳикматни эслайман.

Менинг назаримда, бугунги ўзбек адабиётида кечаётган янгиланиш ҳақида гапирганда фақат модерн тушунчаси ёки фақат Ғарбдан эсган шамол таъсири ҳақида эмас, балки ўзбек адабиётидаги муайян адиблар ёки асарлар тажрибасининг давоми сифатида ҳам гапириш лозим. Бу янгиланиш бугун бошланмаган ва у Ғарбнинг осмонидан лоп этиб тушмаган. Туркий адабиётнинг муқаддимаси – Ўрхун-Энасой битиклари бу тажрибаларнинг минг йиллардан буён давом этиб келаётганини кўрсатади. «Модерн проза» деганда «ғалати сюжет»ни тушунадиганларга эса мисоллар кўп бўлса-да, биргина ХIV аср туркий адабиётининг ёрқин вакили Ҳисом Котибийнинг «Жумжума султон» достонини, унинг ғалати сюжетини эслатаман, холос.

Янги ўзбек адабиётида бу жараён ҳали фақат бармоққа асосланган ва баъзан мансура шамойилида ифодаланган Ҳамза, Фитрат, Чўлпон, Ойбек, Ғафур Ғулом, Миртемир тажрибаларида намоён бўлган эди. Насрдаги тажрибаларни кўз ўнгимизга келтириш учун ҳеч бўлмаганда, «Нетай» қиссасининг бошланишини, «Сароб»ни эслашнинг ўзи кифоя бўлади.

Шеъриятдаги илк шаклий тажрибалар ҳам Ғарбда эмас, Шарқда, боболаримиз томонидан амалга оширилганини билиш учун узоққа бориш шарт эмас. Алишер Навоий музейига кириб «қуш», «фаввора», «хум» ва ҳ.к. шаклларда ёзилган шеърлар хусусида маълумот олиш мумкин.

Мен Хуршид Дўстмуҳаммаднинг «Услуб ўзгармаса, дунёқараш, ҳаёт мураккабликларини бадиий идрок ва ифода этиш йўсинлари ўзгармаса, шу йўлда турли тажрибаларга қўл урмаса, бундай ёзувчи нафақат миллий адабиётда, лоақал ўз ижодида ҳам бирор бир янгилик яратиши амри маҳол» – деган фикрини келтириб, бу масала хусусида тўхталиб ўтишни жоиз билдим. Сабаби бугунги ўзбек адабиётида Ғарбдаги турли «изм»лар яйловида ўтлаб «семириб» юрганлар билан бирга, Хуршид Дўстмуҳаммад каби ўзбек насри боғини бошқа юртдан кўчат олиб келиб эмас, ўзимизнинг олма-ю олболуларни олислардаги ҳосилдор, фойдали, «витаминга бой» мевалар билан пайванд қилиб, гуркиратишни мақсад қилган ижодкорлар борлигини айтиш, бу эса адабиётимиз келажагига катта умидлар билан қарашга асос эканлигини таъкидлаш истагидан туғилган эди.

Хуршид Дўстмуҳаммаднинг «Беозор қушнинг қарғиши» (Тошкент, «Шарқ», 2006) номли китобига жамланган ҳикоялар, адибнинг ўзи бир суҳбатида таъкидлаганидек, яхшилик ва ёмонлик, меҳр-оқибат ва разолат, инсонийлик ва ғайриодамийлик орасида курашиб, гоҳ мағлуб, гоҳ ғолиб бўлаётган одамлар тақдири, бир қисм одамлар яхшилик қилаётган, яратаётган, бунёд этаётган, яна бир қисм одамлар бузаётган, вайрон қилаётган дунё ҳақида ҳикоя қилади. Мухтасар айтсам, бу китобдаги асосий ҳикоялар оддий одамнинг мураккаб ҳаёти, оддий воқеларда инсон тақдирини ҳал қиладиган таъсирлар яширингани, гувиллаб оқаётган дарё юзасида қалқиб-қалқиб оқаётган гуллар ва хазонларнинг бир пайтлар оламга атир сочгани, куни кечагина яшилланиб баҳор ёмғирларида чўмилгани ҳақидаги хотираларни бизга нақл этади.

Мени мафтун қилган биринчи асар «Жажман» эди. Айни шу битик китобхонга ўзбек адабиётига ўзига хос овозга, ўз мустақил дунёқарашига эга адиб пайдо бўлганини тўла-тўкис англатган эди. Ҳикоя ёзилганидан буён 22 йилдан ортиқ вақт ўтган бўлса-да, йил ўтгани сайин бу ҳикоядан кўзланган мақсаднинг янги-янги қирралари очилиб бораётгани кўраман.

Менинг назаримда, «Жажман» жаннатдан қувилган Одам Ато қавмининг тарихи ҳақидаги ҳикоядир. Бозордаги ҳар гал йўқ этилгандай, аммо яна пайдо бўладиган ебтўймас махлуқ билан кураш бошлаган одамлар билмайдиларки, бу махлуқ бекинадиган, яна чиқиб келадиган тешик бозор четидаги девор туйнугида эмас, балки уларнинг юрагидадир. Ичингдаги махлуқни ўлдирмай туриб, унинг ташқаридаги сояларини – жаҳолат ва ёвузликни маҳв этиб бўлмаслиги ҳақида бу ҳикоя.

Хуршид Дўстмуҳаммад бағри хотираларга тўла адиб. Бу хотиралар ота-боболар ҳикояларидан, болаликда кечган воқеалардан қолган. Бу хотиралар бугуннинг талаби ва таъсири билан уйғонади ва адиб юрагини безовта қилади. Гарчи айрим ғарблик донолар (киноясиз айтяпман) «Ҳадеб орқасига қарайверган миллат (демак, инсон ҳам. – Хуршид Даврон.) ҳар қадамда қоқила-қоқила йўл босишга маҳкум» десалар-да, менинг назаримда, ўтмишини унутган миллат ҳар қандай тараққиёт манбаи бўлган – миллий руҳни йўқотиб қўйиши мумкин, охир-оқибатда сўқирлиги туфайли жар комига қулаши мумкин. Айни шу сабабдан адиб китобидан ўрин олган олис тарихга бағишланган «Оқ либос», «Қазо бўлган намоз», «Тўхтабойнинг бойликлари» каби ҳикоялар нечоғлик аламли кунлардан ҳикоя қилмасин, китобхонга энг аввало бугун учун керакли куч ва фикр бағишлайди.

Хуршид Дўстмуҳаммад ҳикояларининг – бошқа ўзбек адиблари ижодида жуда кам учрайдиган яна бир фазилати уларнинг аксариятида ўзбек ва жаҳон шеърияти оҳангларининг намоён бўлишида деб биламан. Бу, айниқса, «Оқимга қарши оққан гул», «Қоялардан баландда», «Қор одам» каби ҳикояларда ёрқин намоён бўлади. Бу эса Акутагаванинг «Ҳақиқий адиб шоир бўлиши керак», деган гапини ёдимга солади. Акутагаванинг фикрини давом эттирсам, ҳақиқий, теран проза ҳамма вақт ва фақат поэтик асосга эга бўлади. Зеро, поэзия, менинг назаримда, ҳар қандай сўз санъатининг заминидир. Ҳатто буюк Толстой ҳам «Тазарру»сида бекорга ўзини ёзувчи ёки романист деб эмас, «Мен санъаткорман, шоирман» деб айтмайди. Толстой Чехов ҳақидаям «у шоир» деб ёзади. Донишмандларнинг бири «фақатгина шеърият чинакамига тарихга таъсир қила олади» деган эди. Толстой ва мен номини унутган бир донишманд «шоир» деган тушунчаларни қофияли асар ёзадиган одам деб эмас, балки сўзни – тилни ҳис этган ижодкор, деб тушунишган.

Ёзувчи айрим ҳикояларида воқеа ёки қаҳрамони ҳақида ҳамма гапни «чайнаб» бермайди, «қиссадан ҳисса» чиқармайди, китобхонга ҳам иш қолдиради. Мана шундай ҳеч гап йўқдай туюладиган ҳикояларнинг бири – «Отамнинг ошнаси». Замон воқеаларидан узилмаган, уни зийрак кузатиб юрган ўқувчи айтилмаган бор гапни тушунади, ҳикоя давомида юрагида аста-секин қўзғалган дард уни мутолаадан кейин ҳам анча вақтгача қўйиб юбормайди. Айни шу тарздаги асарларида ёзувчи эзгулик ва ёвузлик ҳар қандай шароитда ёнма-ён мавжудлигини кўрсатади, бу тушунчаларни бир нуқтада жамлай олади ва бунинг оқибатида воқеалар ёки ҳолатларнинг суратан сокин, сийратан шиддатли кечишини кўзимиз билан эмас, ботиний нигоҳимиз билан кўришга мажбур қилади. Бу Хуршид Дўстмуҳаммаднинг адиб сифатида катта тажриба ва маҳоратга эга эканлигини намоён этади.

Китобдаги ҳикоялар хусусида матбуотда кўп ва хўб ёзишди. Аммо мен китоб таркибидаги ҳикоя бўлмаган асар – «Ал-Аъроф» ҳақида алоҳида тўхташни истайман. Кўпчилигимиз дунё адабиётининг янгиланиш жараёнларига беқиёс таъсир кўрсатган америкалик буюк адиб Эдгар Понинг 1829 йилда нашр этилган «Ал-Аъроф, Темурбек ва бошқа шеърлар» номли илк китобидан ўрин олган ва Соҳибқирон бобомизга бағишлаб ёзилган шеърий достон билан яхши таниш (достонни Фахриёр ўзбек тилига таржима қилган). «Ал-Аъроф» достони умр йўлдошининг вафоти туфайли қаттиқ изтироб чеккан шоир қаламининг маҳсули. Достон шоир режасига биноан 14 бобдан иборат бўлиши назарда тутилган, аммо битказилмай, чала қолган ва бизгача икки қисми етиб келган. Достон номи ҳақида муаллифнинг ўзи шундай ёзувлар қолдирган: «Бу номни араблардан олганман ва Ал-Аъроф дегани самовоту дўзах оралиғидаги бир жой бўлиб, у ерда тушган одамлар жазога ҳам тортилмайдилар ва абадий роҳатга ҳам эришмайдилар».

Аслида «Ал-Аъроф» Қуръони каримнинг еттинчи сураси бўлиб, у ҳақда шундай маълумот берилади: «Маккада нозил бўлган бу сура 206 оятдан ташкил топган бўлиб, у пайғамбарлар ҳақида батафсил ҳикоя қилган биринчи сурадир. Шунингдек, бу сурада қиёмат кунидаги ҳолат тасвирланади. У куни кишилар уч тоифага бўлинадилар: ҳаётларини иймон ва яхши амаллар билан ўтказган кишилар аҳли жаннат, кофирлик ва ўзларига ҳам, ўзгаларга ҳам ёмонлик қилиш билан ўтган кимсалар дўзах эгалари бўладилар; қилган яхшиликлари билан ёмонликлари баробар кимсалар эса «Аъроф» эгалари бўладилар. Аъроф – «жаннат билан дўзах ўртасини ажратиб турадиган девор бўлиб, учинчи тоифага мансуб одамлар ўша деворнинг устида Оллоҳ ўзларини жаннатгами ёки дўзахгами ҳукм қилишини кутиб турадилар. Бу сурада мана шу ҳолатнинг тасвири ўз ифодасини топгани учун «Аъроф» деб аталган».

Ҳаққаст, Эдгар По ҳаётига бағишланган «Ал-Аъроф» драматик фожиаси менда жуда кучли ҳис-ҳаяжон қўзғади. Бу асарни мутолаа қилар эканман, у олис ўтмиш эмас, дунёнинг XXI асрдаги аҳволи, бугунги кунларимиз ҳақида, тарихнинг такрорланиши хусусида ҳикоя қилаётганини англадим. Мутолаа мобайнида ўтган асрнинг якунида рўй берган оламшумул ўзгаришлар ва энг аввало бизни дунёдан ажратиб турган қатағон панжараларининг қулаши оқибатида бошланган жараёнлар кўз ўнгимда намоён бўлиб турди. Мутолаа давомида айни шу беомон жараёнлар туфайли ҳимоясиз қолган ҳудудларга бостириб кирган жаҳолат салтанатининг элчиси, – эҳтирос қалами яратган Қора Қарға эшикларимизни бетиним тақиллаётганини, сабрсиз равишда деразаларимиздан мўралаётганини ва унинг қанотлари беором юрагимга соя ташлаб турганини илғаб турдим. Асардаги Эдгар По монологлари мени Насимийнинг ушбу сатрларини қайта-қайта эслашга мажбур қилди:

 
Манда сиғар ики жаҳон, ман бу жаҳона сиғмазам,
Гавҳари ломакон манам, кавну макона сиғмазам…
 

Фикрий шиддат, ботиний эҳтирос билан йўғрилган «Ал-Аъроф» ёвузлик ва жаҳолат, шоир ва муҳит, ижод ва рўзғор, инсон ва муҳаббат, ижодкорнинг зўравон ва молпараст жамиятга нисбатан келишмас ижтимоий муносабати (позицияси), ижодкор ва муҳит, сўз қадри ва арзон сафсата, ғурур ва пасткашлик ҳақида ҳикоя қилади. Бу асар одамизоднинг олий мақсади илоҳий гўзалликка эришмоқ, бу гўзаллик эса инсоний комилликда мужассам деб ишонган, бутун умрини ҳаётнинг чиркин ва бешафқат гирдобларидан омон қолишга сарфлаётганини англаган, комиллик ва гўзалликка эришиш йўлида ижодни ҳаётидан устун қўйишгача борган ва «Мен фикрлаш ва жафо чекиш учун яшамоқ истайман» (Пушкин), деган сўзларни умргузаронлик эмас, тирикликнинг мақсади деб билган инсонга бағишланган.

«Инсон ўзининг ҳақиқий моҳиятини фақат қўрқув ҳолатидагина тўла англайди» – деб ёзган экан файласуф Сёрен Кьеркегор. Адашмасам,унинг бу фикри нисбий ҳақиқатдир ва инсоннинг ҳаётида рўй берадиган оний қўрқувлар ҳақида бўлса керак. Агар, Кьеркегор ёзганидек бўлганида эди, етмиш йиллик қўрқув салтанатида яшаган ўзбек адибларининг моҳиятан юксак асарларини ўқиган бўлар эдик. Менинг ўйлашимча, инсон ўзининг ҳақиқий моҳиятини озод фикрлаш имкониятига эга бўлгандагина тўла англайди. Янгиланаётган ўзбек адабиётидаги асарлар, Хуршид Дўстмуҳаммад каби бадиий ижодга, ҳаёт ҳақиқатига «ўзгачароқ ёндашиш» йўлидан матонат ила бораётган адибларимизнинг ижоди буни яққол исботлаб турибди.

Хуршид ДАВРОН, 2008 йил