Текст книги "Изхор"

ЧИН ВАТАН САРҲАДЛАРИ

Нималарга қодирсан, ўзбек?

Дунёда озодликни истамайдиган халқ йўқ. Ҳаётнинг фалсафаси шу қадар ғаройибки, ҳатто озодлик нашидасини сураётган дунё халқлари ҳам янада озодроқ, янада мустақилроқ яшашни орзу қиладилар. Биз Ўзбекистон озодлик сари одим ташлаган тарихий даврнинг шоҳиди бўлиб турибмиз.

Мен оқ-қорани таниганимдан буён Ватанимизнинг мустақилликка эришиши мумкинлиги ҳақида асосан ёзувчи-шоирлар, рассомлар, санъаткорлар даврасидагина эркинроқ баҳс айланганига гувоҳ бўлганман. Аксарият ҳолларда эса Ўзбекистоннинг СССРдан ажраб чиқиши мумкинлиги тўғрисида оғиз очган киши очиқдан-очиқ майна қилинган. Расмий минтақаларда бундай изҳори дил этувчи одам нақ Ватан хоинига чиқарилган.

1991 йилнинг баҳорида ўтказилган халқ референдуми арафасида республикамиздаги коммунистик фирқа маҳридаги барча рўзномалар, телевидение ҳар куни халқни СССРдан ажрамасликка даъват этди. Эл-юрт эътиборидаги не-не халқ ноиблари, нуфузли зотлар Ўзбекистонни мустақил кўриш орзусидаги «айрим калтафаҳм»ларни узоқни кўра олмасликда, халқни нотўғри йўлга чалғитаётганликда айбладилар. Барча чиқишларнинг хулосаси бир, яъни «Айрилганни айиқ ер!» эди. Шундай фикрни уқдиришига уринганларни «Хўш, жаноблар, мустақиллик йўли танланганида нега энди ўша вақтдаги сўзларингни қатъий туриб ҳимоя қилмаяпсизлар?» дея саволга тутиш ниятим йўқ, чунки бизнинг жамиятда, айниқса, матбуот саҳифаларида бирёқлама, эгизак мулоҳазаларни мутлақ ҳақиқат даъвосида айтиш одат тусини олган. Кескин баҳс-мунозараларга йўл қўйилмаган, йўл қўйилган пайтларда эса баҳс маданиятининг ожизлиги панд берган.

Ҳозирга қадар ҳаётимизни не-не улуғ зотлар, мутафаккирлар томонидан яратилган назариялар, йўлйўриқлар асосига қуриб яшадик. Бироқ аввалида ҳаётбахш ва мукаммал кўринган таълимотлар ҳам кўп ўтмай чиппакка чиқаверди, уларнинг бари охир-оқибатда одамларнинг турмушини издан чиқаришга олиб келди. (Мутахассисларнинг фикрича, Русия тарихида 17 карра қайта қуришга уриниш бўлиб, унинг бирортаси ҳаётни тўғри изга сололмаган.) Жамиятда ҳукм сурган қонун-қоидалар шу қадар бетайин ва шу қадар ғайриинсоний эдики, азбаройи одамлар тасаввуридаги эзгулигу разиллик, яхшилигу ёмонлик, ҳалоллигу ҳаромлик тушунчалари остин-устин бўлиб кетди. Ҳатто озодлик, мустақиллик тушунчалари ҳам жуда жўнлаштирилиб, сунъийлаштирилиб юборилди.

Қодир табиат ўзининг эрка фарзандлари бўлмиш инсонларга эмин-эркин яшаб, баркамоллик чўққиси сари улғайиш йўлларини белгилаб бергани ҳолда шўро жамиятидаги барча сунъий қонун-қоидалар ана шу имкониятларни муттасил вайрон қилди – одамни одамийлик қиёфасидан маҳрум этишга уринди. Буларнинг оқибатини кўриб турибмиз – иқтисодий буҳрондан юз, минг карра даҳшатлироқ маънавий таназзул даврини бошдан кечирмоқдамиз. Ана шундай пайтда мустақиллик мақомига эришмоқчи эканмиз, «Энди нима қилмоқ керак?» деган саволни ниҳоятда кескин қўймоғимиз шарт. Тарихий, ижтимоий-сиёсий воқеалар силсиласида етилган вазият бизга шундай марҳамат кўрсатиб, «Қани, ҳой ўзбек, нималарга қодирсан?!» дея саволга тутиб турибди.

Иқтисодий муаммоларнинг қалашиб ётганлигидан қатъи назар, тарих ўзбеклар олдига маънавият бобида сифатий янгиланиш вазифасини қўйди.

Маънавий-маърифий муаммолар ҳақида сўз борар экан, менинг назаримда, биринчи вазифалар қаторида замонавий ўзбекнинг маънавий номаи аъмолини яратмоғимиз зарур. Яъни ўзбеклар эзгулик ва разилликни қандай тушунадилар? Гўзалликни қандай тушунадилар? Тарихни, эркни, мустақилликни қандай англайдилар? Меҳнат қилиш, ҳордиқ чиқариш, мутолаа маданиятини нечоғлик ўзлаштирганлар? Ўзбекларда қариндош-уруғчилик анъаналари қандай? Давлат, жамият туйғуси шаклланганми? Ўзбеклар тижорат сирларини эгаллаганмилар? Овқатланишни биладиларми? Мусиқадан завқланишни-чи?..

Фавқулодда саволларни кўндаланг қўйишдан мутлақо чўчимаслик керак. Негаки, шунга ўхшаш яна кўплаб саволларга топилажак ва умумлаштирилажак жавоблар пировардида келгуси аср бўсағасидаги ўзбекнинг ўзлигини англашга олиб боради. Ўзлигини англаган, англашга ҳаракат қилаётган халқ ҳаёти мазмунан бойийди, ботинан ва зоҳиран гўзаллашади, умрига барака киради.

Ана шундай гўзаллик висолига олиб боражак йўллардан бири – Ватан туйғуси, кичик Ватан ва ҳақиқий Ватан тушунчалари билан чамбарчас боғлиқ.

Мусофир қадриятлар зўравонлиги

Ҳаётнинг энг улкан ҳақиқати – яшаш учун кураш. Қумурсқадан ҳайвону паррандагача, инсонгача ҳар лаҳза, ҳар нафасда ўзидаги омонат жонни бой бермаслик ҳаракатида бўлади. Омонатнинг (жоннинг) умрини узайтиришнинг бош шартларидан бири – Ватанда яшамоқ!

Ҳомила учун онанинг вужуди – Ватан. Ҳазрат Навоийнинг машҳур «Кўзим қаросига мардум киби ватан қилғил» мисрасига зеҳн солсак, мардум, яъни кўз гавҳарининг Ватани – кўз қорачиғи! Демак, ҳомила учун она вужудидан, кўз гавҳари учун кўз қорачиғидан кўра мосроқ ва азизроқ Ватан йўқ! Фикрни чуқурлаштирсак, комил инсоннинг у дунёдаги Ватани – жаннат, кофирники – дўзах!

Қизиқ, айрим микроблар чанг таркибида яшаса, айримлари кўлмак сувларда урчийди. Яъни улар учун чанг билан кўлмак – Ватан!

Ҳар қандай тана ўзидаги жон учун Ватан вазифасини ўтайди. Буларнинг барида қисмат бир: Ватанга шикаст етса, жон чиқади!

Тана жон учун Ватан бўлса, тана ҳам Ватанга муҳтож. Бинобарин, Худо борлиқдаги ҳар қандай жондору нарсанинг яшамоғи учун муносиб Ватан яратган. Жумладан, барча халқлар қатори ўзбеклар учун ҳам! Мазкур ҳақиқатдан келиб чиқсак, ўзбек кўз гавҳари бўлса, Ўзбекистон бамисоли кўз қорачиғи! Бу қорачиққа бегона кўз гавҳари сиғмайди ёки шу қорачиққа мослаша олган гавҳарларгина сиғади.

ХХ аср маҳаллий «гавҳар»лар мусофир гавҳарлар томонидан сиқувга олинган асрга айланди. Мусофир қадриятлар маҳаллий қадриятлар устидан зўравонлик даъвосига ўтган жойларда ўнгланмас фожиалар келиб чиққанини кўриш учун узоққа боришнинг ҳожати йўқ!

Алданган ва бўйсундирилганлар

Октябрь инқилобига қадар маҳаллий халқларда кишилар феъл-атворининг – характерининг ўзагини миллий, маҳаллий, диний қадриятлар ташкил этган. Кишиларнинг маънавий ватани бўлмиш бундай қадриятлар мутлақо дахлсиз сақланган, ҳар қандай мушкул шароитда ҳам улар бегона назардан, ёт таъсиротлардан асраб-авайланган. Ҳатто турли низо ва урушлар туфайли ҳудудий эгалик қўлдан кетган пайтларда ҳам миллий, диний эътиқод катта талафот кўрмаган. Ўзбек учун Худо, Оила ва Фарзанддан буюкроқ, муқаддасроқ тушунча бўлмаган. Деҳқон ерга, ҳунарманд қўл кучига, уламо илмига ишонган. Қўни-қўшни, қариндош-уруғ, маҳалла-гузар, қишлоқ, масжиду мадраса ижтимоий-сиёсий муҳитни ташкил этган. Мазкур соф ўзбекона қадриятлар мажмуасидан ЎЗБЕКНИНГ ВАТАНИ ташкил топган.

Халқимиз орасида маърифатпарварлар, юксак мақомдаги зиёлилар бўлганини эътироф этган тақдирда ҳам ХIХ аср ўзбеги дунё халқлари орасида илғор мавқега эга эмас эди. Лекин бу, «ўзбекка 400 йилда ҳам ақл битмайди» деган ҳукм чиқаришга асос бермайди. Башарти, Русия Ўрта Осиёни босиб олмаганида, башарти, Октябрь инқилоби шарофати билан «озодлик»ка чиқмаганимизда, башарти, 74 йил мобайнида социализм «юксаклик»ларига кўтарилмаганимизда ҳам ўзбек ХХ аср аввалидаги феодализм даражасида қолиб кетмас эди, капитализмни четлаб «социализм» аталмиш тубсиз чоҳга сакраш ўрнига, ошиқмай, табиий ривожланиш йўлида анча илгарилаб улгурган бўлур эди. Афсуски, биз тараққиётнинг муқаррар қонуний босқичи устидан сакраб қўйдик, тўғрироғи, елкамиздан туртиб бизни сакрашга мажбур қилдилар.

Шу нарса ҳам аён ҳақиқатки, қорни нонга тўймай, усти энгил-бошга ёлчимай, саводи чиқмай ўтаётган омма ва айрим табақа вакиллари инқилоб ваъда қилаётган иқтисодий ва сиёсий рўшнолик Ўзбекнинг Ватанини кунпаякун қилиш эвазига келишига ақли етмаган, бунга ақли етганлар эса босқинчи қадриятлар ва уларга алданган маҳаллий лақма фаоллар зуғумига қаршилик кўрсата олмаган. Алданганлар алданиб яшайверган, алданмаганлар қириб ташланган ёхуд бўйсундирилган.

«Оловли йўллар» фильмида шундай лавҳа бор: Ҳамза Шоҳимардонда аёл-қизларни паранжини улоқтиришга, қишлоқ гузарига чиқиб, давра ясаб, ўйин-кулги қилишга чорлайди… Қишлоқ аҳли дунё дунё бўлиб кўрмаган бир ҳол. Уларнинг назарида Ҳамза ким? Дажжол эмасми?! Номаҳрам эркак хотин-қизларни бундай йўлга бошлашига қандай ҳақ-ҳуқуқи бор?! (20-йилларни қўя туринг, ҳозир биров маҳаллангизга келиб шундай қилиб кўрсин-чи!)

Ҳамзанинг, тўғрироғи, фильм ясовчилар яратган Ҳамза образининг назарида аёлларни ўша тариқа озодликка олиб чиқиш юксак инсонпарварлик, жасорат саналади. Лекин айни вақтда Ҳамза ўзининг бу «адолати» билан Ўзбекнинг Ватанини кўтариб турган асос устунлардан бўлмиш ўзбек аёлининг шаънини, яъни аёлларни номаҳрам назаридан асрашдек ўта нозик азалий миллий қадриятни оёқости қиляпти-ку! Бундай «инсонпарварлик», «Аёлни биргина эркакка боғлаб қўйиш худбинлик, ҳар бир аёл барча эркакларникидир», деб аёлларга мутлақ ҳурлик бериш таълимотини илгари сурган Маркиз де Саднинг «покиза» ниятларидан моҳиятан йироқ эмас.

Биргина шу – хотин-қизларга муносабат масаласидаёқ инқилобдан кейинги ўзбек иккига ажраб кетди: аёлларни Ҳамза (образи) истаган қабилда озодликка чиқишини ёқловчи – янгилар ва буни рад этувчи – эскилар. Кўп ўтмай мазкур эскилар ва янгилар орасидаги ихтилоф катта-кичик ижтимоий-маиший муаммолар баҳонасида шиддатли суръатда кескинлашди, яхши ниятлар қобиғида келган мусофир қадриятлар зўравонлик йўлига ўтиб, Ўзбекнинг Ватанини ғорат ва поймол қила бошлади. Миллатлар орасидаги майда-йирик тўқнашувлардан тортиб, то асосан ватанпарварлик ҳаракати бўлган босмачиликкача шу зўравонлик касофати эди.

Хуллас, асрий қадриятларимиз зўравонлик билан ёки алдов йўли билан ўзгартиришга киришилди.

Оломон салтанати

Алданмасликнинг бирдан-бир чораси Ўзбекистон дея аталгувчи Ватанда ўзбек халқи сифатида яшамоғимиз аллақайси доҳий ёки аллақайси фирқа, мафкура томонидан эмас, Яратгувчи томонидан белгилаб қўйилганини, бунга ҳеч қандай ташқи инсоний куч дахл кўрсатишга, ҳатто аралашишга ҳақи йўқлигини ҳис қилмоғимизда эди! Инсоний камолотимиз ва саодатимизнинг бош ва ўзгармас мезони ҳам шу бўлмоғи керак эди!

Биз ана шу мезонни унутдик ва ҳаётимизни нуқул ташқаридан келган, келтирилган андозалар асосига қурмоқчи бўлавердик.

Ҳар қандай жамиятнинг, ҳокимиятнинг одиллик даражаси ўз фуқароларига комил инсон мартабасига етишмоқ учун нечоғлик шарт-шароит яратиб бергани билан ўлчанса, дунёдаги «энг инсонпарвар» жамиятимизда инсоний камолот чўққиси «совет халқи», «совет кишиси» деган тушунчага олиб бориб тақалди.

1918 йили бўлиб ўтган Оренбург губерния 1-қурултойида «энди казаклар ҳам, деҳқонлар ҳам, мусулмонлар ҳам йўқ, фақат гражданлар бор, холос», деган фикр устунлик қилди. Бу – даҳшатли нуқтаи назар эди! Шундай жоҳилликлар оқибатида миллий мансублик ўрнига «совет фуқароси», маҳаллий мансублик ўрнига «эсэсэсерлик» дейиш расм тусини олди. Она Ватан қайғусида эмас, «совет ватанпарвари» сифатида жон олиб жон берилди. 1977 йилги КПССнинг ХХIV қурултойи мамлакатда «янги тарихий бирлик – совет халқи» вужудга келганини зўр тантана билан дунёга жар солди. Аслида бундай тушунча ва атамаларнинг бари таг-заминдан холи, ёлғон ва ясама қадриятлар эди! Уч юз миллиёнлик турфа халқ-элатни моддий-маънавий Ватанидан, демак, инсонни инсон қилиб турган ўқ илдизидан маҳрум этган ёвуз ёлғон шу эди!

Айни шу ёлғон сиёсат, воқеа-ҳодисаларга муносабат билдириш одоби – барча-барчаси халқни оломонлашувига, оломонни тафаккурдан, ҳис-туйғудан маҳрум этишга қаратилган эди. Яратган ҳар бандага шахслашув имконини ато этгани ҳолда, бизнинг жамият шахслашувни қатағон этди, мутеларча бўйсунувчи оломонлашиш эса муттасил рағбатлантирилди. Уч юз миллиёнлаб халқни бир ёқадан бош чиқартирадиган, бир хилда текис ва силлиқ фикрлайдиган (аслида фикрламайдиган!) қилиб қўйган бундайин мустабид сиёсатни кўҳна тарих кўрмаган!

Аянчлиси шундаки, оломонлашув халқнинг қуйи табақасидагина эмас, олий табақаларни ташкил этувчи раҳбарлар, олимлар, муаллимлар, ижодкорлар – зиёлиларнинг ҳам вужуд-вужудига сингиб кетди. Инсонни улуғловчи руҳ тарбияси издан чиқди, руҳ ўлдирилаверди, унинг ўрнига тубанлашишнинг бирдан-бир шарти – одамлар ёппасига нафс бандаларига айлантирилди. Бир неча авлодлар умри мобайнида моддий-маънавий ватанидан жудо этилган ва ўрнига ўрин ҳеч қандай ватан берилмаган бундай халқ бир чўпон измидан чиқмайдиган пода янглиғ оломонга, мамлакат эса ватанида беватан ва маънавий қадрият илдизлари аёвсиз қирқилган оломонлар салтанатига айланди.

Сўнгги беш-олти йиллик ўзгаришлар Ўзбек Ватанининг заминини, унинг қадриятларини қайта идрок этишга бир қадар имкон яратди. Ана шундай паллада Ўзбекистон мустақиллиги эълон қилинди. Бу – воқеаларни, ҳаётни, жамият ва инсоний комиллик тўғрисидаги тушунчаларимизни, бир сўз билан айтганда, замонавий ўзбек тушунчасини қайта бошдан идрок этишга даъват этмоқда.

Кичик Ватан

Файласуф олим Қўчқор Хоназаровнинг «Сиёсий маданиятимиз ҳақида» («Ёш ленинчи». 1991 йил 17 сентябрь) тоифасидаги чиқишларни айни кўпайтириш пайти. Ушбу мақолада «Умумбашарий нуқтаи назардан қараганда, ўзбек халқи ўзининг сиёсий маданияти жиҳатидан ҳали кўп ўсишга муҳтож»лиги, «сиёсий маданият устидаги ишимизни энг ибтидоий даражадан» бошламоғимиз кераклиги ёзилган.

Мутлақо тўғри фикр! Халқимиз маданиятли инсон сифатида ўзлигини англамоғи учун ҳали кўплаб бошланғич таълимотларни ўзлаштирмоғи зарур. Мақоладаги муҳим фикрлардан бири: «Сиёсий маданият асосан тўрт устунга суянади: инсонпарварлик, демократия, ошкоралик ва кўпфирқалилик».

Кишиларнинг сиёсий маданиятини оширишда мазкур тўрт шартнинг муҳимлиги муаллиф томонидан асослаб берилган. Унга эътироз йўқ, лекин мулоҳазани чуқурлаштиришга уринсак, демократия ҳам, ошкоралик ҳам, кўпфирқалилик ҳам (кўпфирқалиликни ҳурфикрлилик деб ўқисак янаям яхши) инсонпарварликдек юксак тушунчанинг айрим қирраларини ташкил этади, холос. Қолаверса, мазкур тўрт талаб аввало одамларга эмас, балки ҳокимиятга кўпроқ тааллуқли. Ҳокимият чинакам инсонпарвар бўлган жамиятда демократия, ошкоралик, ҳурфикрлилик ва ҳоказо шарт-шароитлар ўз-ўзидан йўлга қўйилади, фуқаролар шу руҳда тарбия топаверади. Борди-ю, ҳукмрон сиёсат бунга йўл қўймаса, шарт-шароит яратмаса-чи? У ҳолда одамлар томонидан жорий этилган демократия, ошкоралик, ҳурфикрлилик ҳукумат томонидан жиноят сифатида баҳоланиши ҳеч гап эмас.

Бу – масаланинг бир томони. Иккинчи нозик жиҳати шундаки, одамларнинг баркамол инсонлик мартабасига етишишини (сиёсий маданиятини ошириш ҳам шу жумладан) фақат ҳокимиятга боғлаб қўйиш икки жиҳатдан хавф туғдиради: биринчиси – ҳукмрон сиёсат демократлаша олмаган тақдирда одамларда «Юқоридан шароит яратилса маданиятли, ҳалол бўламан, акс ҳолда тубанлашавераман», деган кайфиятни келтириб чиқаради (ҳозиргача шу қабилда яшамоқдамиз). Иккинчидан – борди-ю, ҳокимият чинакам инсоний шароит яратиб бергудай бўлса, халқ ҳукуматга, унинг раҳбариятига офаринбозликка оғиб кетади. Сир эмаски, бу, биз ўзбекларга кўпроқ хос одат. Мисол учун ўзидан қудратлироқ, ҳожатбарорроқ одам олдида ялтоқланиш айрим кишига нисбатан ғайриахлоқий қусур деб қўяқолсак, бутун бир халқнинг феълида бу касалликнинг бўртиб кўриниши турган-битгани фожиадир, устига-устак, комил инсон тушунчасига мутлақо зиддир.

Айтмоқчиманки, комил инсонлик мартабасига кимлардандир марҳамат кутиш билан, «юқори»нинг иноятларига таҳсинлар айтиш билан эмас, балки буюк табиий уйғунлик – Қодир табиат уйғунлигига мослашиш, унгагина бўйсуниш орқали эришилади.

Сиёсий маданиятимиз миқёсларини ва у орқали ўз миллатимиз, она ватанимиз Ўзбекистонни, умуман дунёни саводли англаш даражасини билмоқ мақсадида ҳар ким ўзини: «Менинг воқеа-ҳодисаларга муносабатим тафаккурнинг қай босқичига тўғри келади?» деган савол билан тергаб кўрса, ёмон бўлмасди.

Мен «Кичик Ватан» деганда жуда кенг моддий-маънавий қадриятлар мажмуини назарда тутган эдим. Аммо-лекин Ватан тушунчаси бу билан тугамайди, зеро, чинакам инсоний саодат Ҳақиқий Ватанни англашдадир!

Ҳақиқий Ватан сарҳадлари

Ўзбекистонни моддий ва маънавий тобеликдан халос этиш билан ўзбек чинакам озодликка, чинакам мустақилликка эришадими? «Ватан» тушунчаси Ўзбекистонга эгалик билан чекланадими?

Асло! Бу – ҳақиқий озодликнинг дастлабки босқичи, холос. Чин инсоний озодликнинг чеки-чегараси йўқ. Ҳақиқий саодат Қодир табиат ҳар бир инсонга ато этган Сарҳадсиз Ватанни ҳис этиб яшамоқликда!

Инсоният тарихи Кичик Ватан учун курашлар тарихидан иборат. Она Ватан озодлиги йўлидаги зафарли жанглар пировардида босқинчилик юришларига уланиб кетганига мисоллар кўп. Искандар Зулқарнайндан тортиб Чингизхон ва Амир Темурга қадар, Мовароуннаҳр хонликларидан тортиб Ўрта Осиёнинг Русия томонидан истило этилишига қадар, Гитлер фашизмидан то социалистик империяга қадар – ҳаммасида Ватан сарҳадлари ўзга ватанлар ҳисобига кенгайтирилган.

Қиёслаб кўрайлик: Искандарнинг ватани катта эдими ёки Темурники? Оврупони забт этган Гитлернинг қўл остидаги Ватаннинг улканлиги қаерда-ю, ўз ғоялари, қуролли кучлари билан бутун Ер юзига панжа отган шўролар салтанатининг қудрати нимада эди? Ажабтовур қиёсларга журъат этсак, инсоният тарихида ўтган барча соҳибқирону саркардалар қўл остига киритган ватанларни жамлаган тақдирда ҳам улар биргина Муҳаммад алайиҳиссалом англаган Ватанга ёки бўлмаса Нақшбандий, Аттор, Кубро, Яссавий, Жомий, Навоий, Ғаззолий сингари зотлар ботинан жо этган Ватанларга тенг келармиди!..

Шунинг учун ҳам тенг келмайдики, буюк зотлар эгаллаган Ҳақиқий Ватан – Самовий уйғунлик қилич билан эмас, тафаккур ва қалб қудрати билан забт этилади. Бундай бахтга элтувчи қалб ва тафаккур тарбияси унутилган жойда одамлар Ҳақиқий Ватанга орзумандликни унутадилар, бунинг оқибатида ўзга юртларни босиб олиш, ўзгалар бахтига чанг солиш, ўзганинг мол-дунёсига кўз олайтириш, ўзганинг жонига қасд қилиш, инсоний саодатни ўткинчи ҳаловатларда кўриш – айни кунларда кўз ўнгимизда кузатилаётган ҳоказо иллатлар оддий ҳолга айланаверади…

1968 йили вафот этган можор адиби Бела Хамваш ўзининг «Далв» сарлавҳали тадқиқотида ҳозирги кунларда кечаётган талотўпларнинг самовий сабабларини асослаб берган. Адиб Қуёшнинг Ерга нисбатан оғиш бурчагида юз берадиган ўзгариш ҳодисасининг заминимиздаги ҳаётга таъсирини тадқиқ қилган. Қуёшнинг оғиш йўли 2000 йилда 30 даражани ташкил этади ва ҳар 2000 йилда бир бурждан иккинчисига кўчади. Шу ҳисобга кўра ҳозир космик ой ниҳояланиб Ер Балиқ буржидан Далв буржига кўчиш арафасида турибди. Ердаги 2000 йилга тенг бўлган «Ҳар бир космик ой, – деб ёзади Б.Хамваш, – улкан тарихий даврдир, бу – юнонларда дон деб аталади. Ойдан ойга ўтиш чоғида умумбашарий кескин ўзгаришлар кузатилади. Ҳар олти космик ойдан сўнг улкан фалокатлар юз беради».

Демак, асримиз пировардида курраи заминимизда, жумладан, бизнинг минтақаларда рўй бераётган табиий офатлар, ҳалокатлар, ижтимоий-сиёсий портлашлар сабаблари Ерда – ён-атрофимиздагина эмас, кўпроқ Коинотда ҳам экан-да! Буржлардаги оғишларгина эмас, Қуёшдаги портлашлар, Ой фазалари Ерга таъсир кўрсатишини биламиз. Қадим-қадимда оғир юқумли касалликларнинг тарқалиши, тошқину зилзилалар, ҳатто катта урушлар Коинотдаги жараёнларга дахлдорлиги айтилган. Чернобил фожиаси, Ўш, Фарғона воқеаларининг бир чеккаси ҳам самовий жараёнларга тақалмоқда. «Янги давр дунёни англаш асослари» китобида одамларнинг тафаккури, фикрлаши Нафис ва Оловли Дунё қатламлари билан узвий боғлиқлиги ҳақида мулоҳаза юритилган. Руҳан бой – руҳоний бўлган дастлабки одам шу уч Дунёда яшаган, бинобарин, самовий қатламлару (Етти қават осмон) дунёларни бирлаштириб турган улкан уйғунлик – буюк мувозанат одамнинг руҳий – Ҳақиқий Ватанидир!

ХХ аср одамларининг энг катта фожиаси, ана шу Ватандаги беватанлиги. Замондошлар учун энг олий нажот ҳам Буюк ва Мутлақ самовий уйғунлик тимсолидаги Ватанни англамоқликдир!

«Биринчи одамларда илоҳий келиб чиқиш туйғуси равшан англанган. Улар табиат – руҳ – қалбнинг абадий бирлигини ўзларида мужассам этган одамлар эдилар», дейди Б. Хамваш.

Зикр этилган «самовий уйғунлик», «катта ватан», «ҳақиқий ватан», «инсоний саодат», «буюк мувозанат», «мутлақ уйғунлик», «олий мувозанат» сингари иборалар маъно жиҳатидан бир тушунчани ифодалайди. Эйнштейн тасаввуридаги «олий илоҳий куч» иборасини ҳам шулар қаторида келтириш мумкин, зеро, буюк физик олим «Олий илоҳий кучни тушуниб етиш учун мана шу коинотга қараб турсам, у Аллоҳнинг борлигини қалбимга солади», деб ёзган. Демак, санаб ўтилган иборалар айтиладими ёхуд Аллоҳнинг муборак номи тилга олинадими – моҳият ўзгармайди: ҳар қайси ҳолатда ҳам сўз Самовий уйғунлик назарда тутилган буюк ва мутлақ ҳақиқат – ҲАҚ ҳақида бораётган бўлади. Ҳақиқий инсоний юксалиш шу Ҳақ висолига мубталолик орқали бўлади.

Миллий туйғуни англаш, она юртни азиз ва мукаррам билиш кишини юз карра улуғласа, шу йўл орқали ўзини Самовий уйғунликда, Самовий уйғунликни ўзида ҳис эта олмоқлик Инсонни минг карра улуғлайди! Бундай инсоннинг қилган иши, босган қадами, сўзлаган каломидан ҳаётбахш нурлар таралади.

Фуқароларини ана шундай ҳурлик, озодлик йўлига сола олган Ватангина мустақил ҳисобланади, шу мақомга етиша олган одамларгина Ватанда беватан яшаб ўтмайдилар.

«Ҳар қандай маданият ва ҳар қандай халқда ташқи олам билан инсоннинг ички дунёсида бақамти борувчи оқимлар мавжуд, – деб ёзган эди Ж.Неру. – Бу икки оқим ўзаро яқин бўлса ё қўшилиб кетса мувозанат сақланади ва пухталик кузатилади. Бу икки оқим айрилиб кетган ҳолларда тафаккур ва қалбни ўртагувчи тўқнашувлар ва талафотлар келиб чиқаверади».

Савол туғилади: фожиали тўқнашувлар ва талафотларга чап бериш, умуман Мутлақ уйғунлик туйғусини шакллантириш учун нима қилмоқ керак?

Аввалбош, болаларни гўдакликдан Самовий уйғунликни ҳис этиш руҳида тарбиялаш йўлга қўйилмоғи керак, токи, одамнинг қудрати табиат кучларини енгишда эмас, балки табиатнинг буюк мувозанатини сақлаш ва қалбан ҳис этиб, унга мослашиш эканини англаб етсин. Иккинчи муҳим тадбир, Мутлақ уйғунликни асраш фирқаси ташкил этилмоғи зарур. (Ҳозир эълон қилинаётган бирорта расмий ё норасмий дастур ва ҳаракатномаларда инсон тарбиясининг бу қирраси мутлақо эътиборга олинмаган.) Одамлар ташкил этаётган фирқаларга бир неча тавсияномалар ёрдамида аъзо бўлиш мумкин. Мутлақ уйғунликни асраш фирқасига эса ҳисобсиз тавсияномалар билан ҳам эмас, фақат мустақил равишдаги қалб ва шуур, имон ва эътиқод тарбияси ёрдамида аъзо бўлинади. Чунки бу уйғунлик дастурини ҲАҚнинг ўзи яратган, у одамлар шу чоққа қадар яратган ва бундан кейин яратажак мукаммал дастурлардан-да мукаммал ва боқийдир.

(«Ўзбегим». «Звезда Востока» журнали кутубхонаси. «Ватан» серияси. Т.: 1992. Б.194-203.)