Текст книги "Изхор"

АБАДИЯТ МАВЗУСИ

Ўлим мавзуси ҳақидаги ўй ва мушоҳадалар ёзувчи Хуршид Дўстмуҳаммаднинг «Жимжитхонага йўл» деб номланувчи назира-ҳикояси ҳақида фикр юритишга ундади.

Италиялик адиб ҳикоясидан таъсирланиб ёзилган бу асарда исломий ёндашув ва миллийликка алоҳида эътибор берилади. Дино Буцатти ўз ҳикоясида жамият ва шахс масаласига урғу беради, қаҳрамоннинг бино қаватларига дам-бадам кўчирилиши орқали шахс ва жамият муносабатларининг тубанлашиб кетганлигини кўрсатади. Асар қаҳрамони Жузеппе Кортенинг қаршилик қила-қила ўзи хоҳламагани – ўлим остонасига келиб қолиши асосий мақсад эмас. Буцатти жамият ва шахс ўртасидаги тубан муносабатни ҳикоя асосига қўяди ва қаҳрамон ўлимини бадиий ечим сифатида тақдим қилади. Х.Дўстмуҳаммадда эса шахснинг жисмоний ва руҳоний жиҳатлари олдинги ўринга чиқади. Ёзувчи англанган ва англанмаган дунёни билишга ўлимни восита қилар экан, шу орқали инсон моҳиятини очиб беради. Адиб қаҳрамони ўз хатти-ҳаракати орқали тириклик ва ўлим чегараларини бузиб ташлайди. Натижада, кўз ўнгимизда ўлим якун эмас, робита эканлиги ҳақидаги соф исломий талқин ўзининг гўзал ифодасини топади. Х.Дўстмуҳаммад ҳикоясидаги итальян Дино Корте Буцаттининг Жузеппе Кортесидан моҳиятан фарқ қилади. Юқорида таъкидланганидек, Буцатти қаҳрамони жамиятнинг шафқатсиз тартибларига қарши исён қилса, Х.Дўстмуҳаммаднинг қаҳрамони ўлимга қарши исён кўтаради. Ўлимни тан олишни истамайди. Аксинча, Зоҳид Яқин ўлимга тайёр ва уни фожиа деб ҳисобламайди. Икки хил муҳит эгаларининг ўлимга муносабатларида эътиқодлари ҳам жам бўлган. Гарчи ўзбек ёзувчисининг ҳикояси Дино Буцатти асари таъсирида ёзилган бўлса ҳам қаватлар ва қаҳрамонлар номининг ўхшашлигини айтмаганда, мазмун моҳияти ҳамда йўналган мақсадига кўра тамомила ўзига хос мустақил асардир. Шу тариқа ҳар икки ёзувчи қаҳрамонлари қисматини касалхонанинг етти қаватига жо бўлган рамзлар воситасида таҳлил қилади, контраст усулидан унумли фойдаланган ҳолда, ўқувчини мушоҳадага ундовчи манзаралар яратади.

«Етти қават» ҳикояси қаҳрамони Жузеппе Корте (у «Жимжитхонага йўл»да Дино Корте номи билан аталади)нинг касалхонадаги турли қаватларга жойлашуви, ҳар бир қаватнинг ўзига хос хусусияти «Жимжитхонага йўл»да сақланиб қолади. Дино Буцатти Жузеппе Кортенинг еттинчи қаватдан биринчи қаватгача бўлган сафарини босқичма-босқич таҳлил қилади.

Корте ёнидаги бемордан қаватлар ҳақида маълумот олгач, биринчи қаватда кимлар ётишини сўрайди: «Воҳ, биринчида буткул ўлаёзганлар. У ерда дўхтирларга иш қолмаган. У ёғи фақат руҳонийларнинг ташвиши. Яна гўрков-пўрков дегандай…

– Аммо биринчи қаватда касаллар жуда оз-ку, – Корте гапни бўлди, гўё у ўзини хотиржам қиладиган бу фикрини тезроқ тасдиқлатиб олмоқчидай эди, – деярли ҳамма хоналар беркитилган.

– Ҳозир, ростдан ҳам, озчилик, аммо эрталаб етарли эди, – нотаниш киши зўрға сезиладиган кулги билан жавоб берди, – дераза қопқалари туширилган хоналарда кимдир яқиндагина ўлган, бошқа қаватларда ҳамма қопқалар кўтарилганини кўриб турган бўлсангиз керак?» Шундан сўнг Жузеппеда ўлим ҳақидаги сирли тасаввурлар уйғонади, дардчил бир қизиқувчанлик билан биринчи қаватни кузатади, ундан узоқлигидан хотиржам бўлади.

Ҳикояда инсон табиатининг қизиқ бир жиҳатига эътибор берилади: инсон бир умр ўлимни кутади, лекин айни дамда унга йўлиқишини хоҳламайди. Ниҳоят, Жузеппе ўзи кутган, бироқ асло хоҳламаган – биринчи қаватга ҳам етиб боради. Дераза қопқаларининг тушиши ўлим онлари етиб келганлигини англатиши билан ҳикоя тугалланади. Ёзувчи қаҳрамонни қаватлар орасида саросар кездирар экан, шахс ва жамият ўртасидаги муносабатни акс эттиришга ҳаракат қилади. Персонаж ўлимининг сабабини ҳам мазкур муносабатдан излайди.

…адиб «Етти қават» ҳикояси қаҳрамони Кортенинг жамиятга ва шу орқали ўлимга нисбатан исён кўтаришига йўл қўйиб беради. Дино Буцатти учун ўлимнинг моҳияти эмас, қаҳрамоннинг унга муносабати муҳим. Биз ҳикояда Ғарбга хос фалсафий тасаввурнинг бадиий инъикосини кўрамиз. Инсон ва унинг ўлимга муносабати масаласи «Жимжитхонага йўл» ҳикоясида ўзгача сайқал топади. Ҳикояда ўлимнинг Дино Корте билан боғлиқ исёнкорона, бошқа қаҳрамон Зоҳид Яқин тақдири билан боғлиқ исломий-руҳий талқини кузатилади. Назира-ҳикояни англаш учун ёзувчи қўллаган рамзларни билиш зарурдир. Етти қаватдан иборат касалхона қаҳрамондан ҳам кўра ўқувчини ўзига тортади. Етти рақами нимани англатади? Манбаларга эътибор берилса, етти рақамига қадимдан рамз сифатида қаралган. Масалан, етти сайёра, дунёнинг етти мўъжизаси, модданинг етти кўриниши, мусиқанинг етти пардаси, ҳафтанинг етти куни, инсоннинг етти авлоди, етти иқлим, етти хазина, сўфийликнинг етти босқичи, етти қават осмон, етти қават ер, дўзахнинг етти дарвозаси, етти рақами билан боғлиқ маросимлар, етти рақамига оид сирриётлар. Ниҳоят, Хуршид Дўстмуҳаммаднинг «Жимжитхонага йўл» ҳикоясидаги етти рақамида ҳам рамз яширинган.

Ёзувчи Дино Кортени еттинчи қаватдан биринчига, Зоҳид Яқинни биринчи қаватдан еттинчи қаватгача оралиқда ҳаракатлантирар экан, бу жараён ўқувчида инсон умри давомида қилган амалларнинг ажрини олгандек тасаввур қолдиради.

Дино Корте ҳар сафар ўрнини алмаштирар экан, ён-атрофдагилардан нафратини яширмайди.

Х.Дўстмуҳаммад Дино Кортенинг ўлимдан қўрқиш руҳиятига салбий таъсир қилгани туфайли ундан қочаётган одам қиёфасини акс эттирса, Дино Буццати ҳикоясида атрофдагиларнинг лоқайд муносабати қаҳрамонни жунбишга келтиради. Бироқ инсон кўникишга маҳкум. Шунинг учун Жузеппе ҳам, Дино Корте ҳам касалхона талабларига бўйсунишга мажбур. Бу образларга қарши ўлароқ, Зоҳид Яқинда ўлимга нисбатан қаршилик учрамайди. Аксинча, у тақдирдан рози, қисматининг якунига ҳам тайёр, ҳатто Худодан ўзига сабр-тоқат, қаноат сўрайди. Сўрагани сайин вужудига куч-қувват қуйилаётгандек ўзини тетик ҳис қилади. Ёзувчи Зоҳид Яқиннинг юқори қаватларга бирма-бир чиқишига итальян адиби каби атрофлича тўхталмайди. Қаҳрамонининг бирданига тўртинчи қаватдан олтинчи қаватга кўтарилишини изоҳлаб ўтирмайди. Аслида Зоҳид Яқиннинг умри олтинчи қаватда ниҳоя топади. Еттинчи қаватда руҳоний манзара акс этади. Зоҳид Яқинга бириктирилган ҳамшираларнинг исми ҳам рамзий маъно касб этади.

Ҳикояда улар «Мужоҳида», «Мушоҳида» каби номлар билан аталади. Мужоҳида – арабча «ҳаракат қилмоқ», «бор кучини ишга солмоқ», мушоҳида эса «бир нарса»ларни англатади. Мужоҳидлик, мушоҳидлик, шавққа тўлиш, жон-руҳ каби руҳий ҳодисалар билан боғлиқ. Ёзувчи инсон руҳияти тасвирини асосий масала қилиб қўйганлиги учун ҳам бундай рамзий истилоҳларга ишора қилади.

Зиналарнинг ҳар бир пиллапоясида Зоҳид Яқин ҳаёти сарҳисоб бўлади. У бутун кучини ишга солиб, юқорига кўтарилаётган паллада ҳамшира Мужоҳидага учраши қаҳрамоннинг ўзини мужоҳидга айлантиради. Айни замонда у мушоҳидага дуч келганидан кейин, Мужоҳидага ҳожат қолмайди, шу боисдан қаҳрамон Мужоҳиданинг қавати – бешинчига эмас, Мушоҳида ишлаётган олтинчи қаватга кўтарилади. Шу ондан бошлаб у ҳамма нарсани мушоҳада қила бошлайди. Ҳатто умрининг сўнгги дақиқалари, у билан боғлиқ манзараларга гувоҳ бўлади. Зеро, бемор ётган палатани ҳам бежиз мушоҳада палатаси дейилмайди. Ёзувчи Зоҳид Яқин сиймосини тасвирлар экан, ҳар бир хонада мавжуд бўлган радиога эътиборни қаратади. Бу детал қаҳрамонга қуйи қаватларда тез-тез керак бўлгани эслатиб ўтилади. Аммо у олтинчи қаватда қаҳрамонга ортиқ зарур бўлмайди. Чунки, «қулоғига жуда сокин ва жозибадор мусиқа садоси қуйила бошлади». Зоҳид Яқиннинг ҳолати ҳазрат Навоийнинг «Лисон ут-тайр» достонидаги қуйидаги мисраларига ҳамоҳангдир:

 
Ҳеч қойсида ўзин билмас яқин,
Ҳайрат ойлар они хориж борчадин.
Фоний эрканнию боқийлиғин ҳам,
Маст эрканнию соқийлиғин ҳам.
 

Ниҳоят, ёзувчи талқинидаги еттинчи қават касалхона билан боғлиқ эмас эди. Бу персонаж тилидан айтилган, фаришталаргагина насиб этадиган қават эди. Адиб Зоҳид Яқиннинг руҳлар оламидаги оний лаҳзалари тасвирида муайян илмий ҳақиқатга асосланади. Айтиш мумкинки, Зоҳид Яқиннинг ўлимдан кейинги ҳолати ёзувчи томонидан ўйлаб топилган эмас, балки айниятнинг бадииятда акс этишидир.

Хуршид Дўстмуҳаммаднинг қаҳрамони Дино Корте жимжитликда даҳшатни кўрса, Зоҳид Яқин жимжитликдан жозиба топа олади. Жимжитлик қаҳрамонлар учунгина эмас, ўқувчига ҳам ўзини тафтиш қилиш имкониятини беради.

Инсонларни абадий ўйга толдирувчи ўлим руҳоний ва илмий далиллар билан синтезлашиб, бадиий адабиётда ҳам аксини топмоқда. Муҳими шундаки, турли шароитлар туфайли ҳар хил талқинга эга бўлаётган ўлим мавзуси умумбашарий моҳият касб этади. Ўлим ҳақида, унинг сир-синоатлари ҳақида ёзиш ҳам бадиий адабиётда қаҳрамонларнинг ўзликни англашга бўлган интилишларини тушуниш имконини беради.

Хуршида ҲАМРОҚУЛОВА

(«Jahon adabiyoti» журнали, 2007. 11-сон. Б.171-174.)

РУҲИЯТ МУСАВВИРИ

Ҳикоя жанрида фаол ижод қилаётган таниқли ёзувчи Хуршид Дўстмуҳаммаднинг ушбу жанрда шу пайтгача яратган қарийб барча асарлари «Шарқ» нашриётида «Беозор қушнинг қарғиши» номи билан китоб ҳолида чоп этилди. Тўпламдаги ҳикоялар мавзусига қараб саккизта бўлимга бўлинган.

Мутолаа жараёнида дарҳол кўзга ташланадиган жиҳат шуки, ҳикояларда қизиқарли воқелар тасвирига асосланган, бўртиб турган сюжет йўқ ҳисоби. Бу ҳол Х.Дўстмуҳаммад ижодий услубининг ўзига хослиги билан боғлиқ. Ҳикоя ёзиш жараёнида муаллифни воқеагўйлик эмас, балки бадиий санъаткорлик қизиқтиради. Сюжет чизиғи қаҳрамонлар руҳияти орқали ўтади. Бинобарин, тўпламдаги асарларни инсон руҳияти таҳлили ҳақидаги ҳикоялар, деб аташ мумкин.

Китобда «Бедор мозий» номи билан алоҳида бўлимга ажратилган ҳикояларга ёзган кириш сўзида муаллиф шундай дейди: «Кишилар хотирасидан ўчмаган тарихий воқеаларгина тирик ҳисобланади… Уларнинг аҳамияти, қиммати кейинги авлодларга бедорлик бахш этишидадир».

Ҳикоялар қаҳрамонлари Миркомилбой ва Тўхтабой сармоя тўплаш, бойлик орттириш баробарида миллат тараққиёти, миллий ҳамжиҳатлик ҳақида қайғуриб, мустамлака даврида эзгу амаллар учун имкон қидиришади. Табиийки, ўша замон шароитида бундай одамларга осон бўлмаган ва уларнинг ҳаёти кўпинча фожиали кечган. Уларнинг бир қисми Ватанни тарк этиб, ўзга юртларга бош олиб кетишган. «Қазо бўлган намоз» ҳикоясида Истанбулга кўчиб келишни таклиф қилган Анвар пошога жавобан Миркомилбой шундай дейди: «Лекин Ватанни қандай опкеламиз? Ватанни кўчириб бўлмайди-ку!» Шу тариқа Ватан фожиаси – уни севган шахслар фожиаси эканлиги тарихий мавзудаги ҳикояларда маҳорат билан кўрсатилган.

Х.Дўстмуҳаммаднинг замонавий мавзудаги ҳикоялари шакл ва мазмуни муаллифнинг услуб устида жиддий изланаётганини кўрсатади. «Отамнинг ошнаси» ҳикоясида чўлда ишлайдиган каттакон одам меҳмон бўлиб келган хонадонда футболдан гап очилади. Уй соҳиби ўғлига меҳмонни: «Амакинг ашаддий ишқибозлардан», дея таърифлайди. Меҳмоннинг истаги билан футболга чипта олишади. Ўйин бошидаги суҳбатдан меҳмоннинг футболга йигирма йилдан кейин иккинчи бор кираётгани маълум бўлади. «Ашаддий ишқибоз шуми?» деган кинояли ўй ўтади хаёлимиздан. Бироқ ҳикояда баъзи ҳис-туйғу, майл-истак ва ишқибозлик одамда шароит тақозо этгунча яширин ҳолда бўлиб, вақт-соати етганида жунбишга кириб, ўзини намоён этиши санъаткорона кўрсатилган. Халқ тилида буни одамнинг «очилган пайти» дейилади: «Меҳмон ўрнидан туриб олган, қулоқни қоматга келтираётган қийқириқларга қўшилиб, дам ундай-дам бундай овоз чиқарар, унинг олқиши, наъраси бошқа мухлисларникидан яққол фарқланиб қулоққа ботар, ҳар сафар овоз чиқарганида беихтиёр: «Бирор корҳол бўлдими?» деган хавотирда у кишининг афтига қарайверардим».

Собиқ тоталитар тузумнинг шахсга нисбатан зўравонлиги мавзуида адабиётда кўплаб асарлар яратилган. «Жим ўтирган одам» ҳикояси ҳам шу мавзуга бағишланган бўлса-да, асар енгил ҳажв билан йўғрилган, яъни унда фожиавийлик юмор воситасида кўрсатилган. Бу жиҳатдан «Жим ўтирган одам»ни Чеховнинг «Унтер Пришибеев», «Семиз ва ориқ» каби ҳикояларига ўхшатиш мумкин. Ҳикоя қаҳрамони Қурбонали бир пайтлар «ботиргапчи» бўлиб, айримлар унинг бу хислатига ҳавас ҳам қилишган. Аммо уч оғиз жумла «шарофатига» ўн йилдан ошиқ ўтириб келган падари бузруквори бир ҳикматни фарзандининг қулоғига қуйган: «Худо душманни ҳар банданинг оғзига жойлаб қўйибди. У душманнинг оти – тил, забон! Ёруғ дунёда эсон-омон яшаб, ўз ажалинг билан ўлмоқчимисан – тилингга тугун солиб юр». Отасининг ўлимидан сўнг Қурбонали унинг бу ҳикматига васият каби амал қилади. Бироқ тузумнинг қабоҳати шу даражадаки, ҳатто «жим ўтирган одам» ҳам ўзини «гуноҳ»дан соқит ҳис қилолмайди: «Унинг шуурию вужудини қўрқув забт этган, қон томирларида қон эмас, қўрқув зир югура бошлаган эди!» Ҳикояда эпизодик тарзда кўринса-да, эсда қоладиган образлардан бири ниҳоятда қитмир, ўзига гард юқтирмаслик учун «нохуш» гап қўзиган даврадан дарҳол жуфтакни ростлайдиган Тўлаш тараша. У Қурбоналидан ҳам эҳтиёткор ва тилига пишиқ одам. Бироқ тузум разолатига ҳад йўқлиги шундан аён бўладики, унда Тўлаш тараша каби одам ҳам шубҳаю таъқибдан эмин яшаши даргумон.

Х.Дўстмуҳаммаднинг бозор мавзусига бағишланган илк асарларидан бири «Жажман» ҳикояси миллий ҳикоянавислик ютуғи сифатида эътироф этилган. Жажман ҳикояда юҳо нафс тимсолидир. Олдин уни беозор махлуқ кўриб, эрк берган одамлар сўнгра даҳшатга тушади: «Шуни ўлдириб, тинч яшайлик!» Бироқ Жажманни, яъни ҳакалак отиб кетган балои нафсни ўлдириш осонми?! Илк бор 1989 йилда эълон қилинган ҳикояда бозорчиларнинг саъй-ҳаракати натижасида «ўлди», деб ҳисобланган Жажманнинг икки баробар катталикда тирилиб келиши гўё адабий башоратдек бўлди.

Тўпламдаги айрим ҳикояларнинг жозиба кучи шунчаликки, уларни охиригача ўқиб улгурмаёқ, китобхонда олдинги саҳифаларга такрор кўз югуртириш, асарнинг мазмун-моҳиятини илғаш, таг қатламларига чуқурроқ етиш иштиёқи пайдо бўлади. «Ўн биринчи эшик» шундай ҳикоялардан бири. Сўлим истироҳат боғида Расул ўз севгилиси Башорат билан кезмоқда. Сайру саёҳат учун барча нарса муҳайё: дарахтзор, кўл соҳили, сайҳонлик. Бироқ Расул тинимсиз боғнинг деворлари, эшик-дарвозаларини излайди. Расул билан «дунёнинг энг олис бурчакларигача кетиб қолишга тайёр» Башорат унга ҳамдардлик билан дейди: «– Қизиқсиз-а, Расул ака… «Девор, дарвоза» деяпсиз-у… мана шу одамлар-да, девор! Дарвозаю эшиклар – одамларнинг юраги, қалби, мана шу юрак ва қалблар тушунсагина дарвоза тавақалари очилган ҳисобланади биз учун!»

Бу сатрлардан сўнг китобхонга ҳикоя рамзлар асосига қурилгани, асар қаҳрамонлари номлари ҳам рамзийлиги аён бўлади. Диққат таранглашиб, Расул девор-дарвозаларни қидириш ва очишга зўр бергани сайин, ўқувчи ақл ва тасаввурларини ишга солиб, рамзлар қатига яширинган мазмун-моҳиятни излайди. Эшиклар кўп – очиладиганини топиш анча мушкул кечади. Боғнинг овлоқ бурчагида ғиштли девор орасидаги тахтани кўрганида Расул мақсадга яқин етганини ҳис қилиб, дарҳол уни кўчиришга киришади. Темир михларни асбоб-ускунасиз кўчириб ола бошлайди ва Башоратга дейди: «Бу михлар эшикка ёки тахтага эмас, юракка қоқилган. Сен билан биргалашиб, ана шу юракдаги михларни битта-битталаб суғуриб ташлаймиз. Майли, қўлимиз қонасин, майли кўкариб-шилинсин, лекин юрак михлардан тозаланса, томирлардаги қон гупириб оқади, қара, занглаган-қорайган, эгри-бугри, катта-кичик михлар».

Бу ҳикоя мумтоз шоирлар ғазаллари сингари турфа талқинларга имкон беради, десак, муболаға бўлмаса керак. Ҳаёт, инсон ва жамият ҳақидаги бир қолипга солинган биқиқ ўй-фикр, собиқ мустабид тузум вужудимизга сингдирган мутелик биз тарк этишни истамаган «сўлим истироҳат боғи» эмасми? Боғдан ташқаридаги ҳар бир нарса бизга ноаён, ёт ва кераксиз, ҳатто зарарли туюлади. Кимки тор қобиқни ёриб чиқмоқчи бўлса, тушунмаслик деган метин деворга дуч келади. Бу ҳали ҳолва. Мустақил фикрлаш, илғор жаҳон ҳамжамияти даражасидаги тафаккурга эришиш йўлини очиш учун юрагимиз, қалбимиз, онгимизга қадалган занглаган михларни битталаб суғуриб ташлашимиз керак. Ҳар биримиз ўзимиз учун Расул, миллатдошлар учун эса Башорат янглиғ садоқатли мададкор бўлмоғимиз лозим.

Х.Дўстмуҳаммад машҳур италян ёзувчиси Дино Буцаттининг «Етти қават» ҳикоясига назира ёзган. «Жимжитхонага йўл» номли бу назира илк бор матбуотда эълон қилингач, адабий жамоатчиликда қизиқиш уйғотди. Асарда Мағриб ва Машриққа мансуб икки одамнинг ўлим олдидан ўзини тутиши муқояса қилингани таъкидланиб, қайсидир маънода Х.Дўстмуҳаммад назираси Д.Буцатти ҳикоясидан устун, деган мазмундаги сўзлар ҳам айтилди. Профессор Қозоқбой Йўлдошев бошқачароқ муносабат билдирди: «Буцаттининг ҳикоясидан келиб чиқадиган бадиий маъно назирадагидан кучлироқ. Негаки, италиялик адибнинг асарида мантиқий изчиллик кучли». Муҳтарам профессор ҳақ, деб ўйлаймиз. Чунки илгари сурилган ғояларнинг аҳамияти инкор этилмаган ҳолда, адабий асарни баҳолашнинг асосий мезони, барибир унинг бадиийлиги ва китобхонга таъсир кучи бўлиб қолаверади. «Етти қават» ҳикоясида Дино Кортенинг қаватдан қаватга кўчиш ҳолати ғоят таъсирчан тасвирланган бўлиб, китобхон унинг изтиробларига шерик бўлади, беихтиёр қаҳрамон билан ортга – юқори қаватларга талпинади. Хуллас, қаватлар сонига кўра ўқувчи етти марта юрагини ҳовучлайди. Зоҳид Яқиннинг қаватдан қаватга кўчиши тасвирида эса драматизм ва таъсир кучи сустроқ. Шунга қарамай, жаҳон адабиёти улуғларининг панжасига панжа урганда мағлубиятдан чўчимаслик керак. Зеро, бундай мағлубиятлар заминида бўлажак ғалабалар уруғи униб чиқса ажабмас.

«Беозор қушнинг қарғиши» китоби, шубҳасиз, чуқур илмий тадқиқотлар, қизғин адабий муҳокамаларга арзирли тўплам. Зеро, ундан жой олган асарлар адабиётимиздаги янгиланаётган бадиий тафаккур, ўзбек ҳикоянавислигининг бугунги даражаси ҳамда замонавий жаҳон ҳикоянавислигида тутган ўрни ҳақида жиддий фикр-мулоҳазалар айтишга имкон беради.

Ғулом КАРИМ

(«ЎзАС» газетаси, 29 февраль 2008.)

ШУҲРАТ РИЗО МУТОЛАА ҚИЛАДИ

Хуршид Дўстмуҳаммаднинг бир вақтлар ёш адибларнинг «Чашма» номли тўпламида чоп этилган дастлабки ҳикояларини танқид қилиб, «Киова қуёши»да узоқ Америка ҳиндулари ҳаётидан мавзу танлаб ўтирмай, ўзимиздаги мустамлакачилик сиёсати фожиалари ҳақида очиқ-ошкора ёзса бўлмасмиди, деб муаллифга таъна этганим эсимда. Ўшанда, ҳикоя ёзилган давр – ХХ асрнинг саксонинчи йилларида ҳам худди бундан олтмиш йиллар муқаддам ўз юртимиздаги истибдодга нафратини пардалаб, рамзий маънода «Ҳинд ихтилочилари» ёки «Португалия инқилоби» ҳақида пьесалар ёзиб, дард-армонларини тўкиб солган Абдурауф Фитрат, Абдулла Авлоний йўлини тутишга ҳануз маҳкум эканимизни, Америка бизонларини қириб битириш Киова қуёшини сўндиргани каби эрк, озодлик дея майдонга чиққан жадид боболаримиз ёки улардан кейинги не-не зиёлиларимиз қатағон этиб, ўзбек миллати қуёшини сўндирмоқчи бўлганларини ҳали англаб, тушуниб етмаган эканман, шекилли. Хуллас, Хуршид Дўстмуҳаммад деган ёзувчи билан дастлабки танишувим ана шундай ғойибона, унинг илк ҳикоялари орқали бундан роппа-роса чорак аср муқаддам рўй берган эди.

Чорак аср… Ана шу давр мобайнида Хуршид Дўстмуҳаммад «Бозор» романи, бир қатор қиссалар, ҳикоялар, пьеса ва киносценарийлар, юзлаб танқидий ва публицистик мақолалар, 80–90-йиллар ўзбек насри ҳақида салмоқли адабиётшунослик тадқиқоти, журналист одобига доир йирик илмий иш яратди. Мана, энди мазкур сарбаланд хирмондан қалбга энг яқин ҳикоялар ва бир драматургик машқни жамлаб, «Беозор қушнинг қарғиши» тўпламига жо қилибди.

Дастлаб мени китоб бошидаги «Муаллиф ва муҳаррир суҳбати»да баён этилган фикрлар ўйлантириб қўйди. «Бадиий ижоднинг табиати шундай: қўлингиздаги қалам ҳамиша сизнинг юрагингизга таҳлика солиб туради… Мана шу таҳликани, чорловни ва даъватни ҳамиша ҳис этиб турган ижодкор изланишдан, қора меҳнатдан тўхтамайди». Ёки «…ҳикоя яратиш мусобақа эмас», «Ҳар бир ҳикоя – янги ижодий кайфият!», «Ҳаётнинг айнан ўзига ўхшатиб ёзиш жудаям катта маҳорат белгиси эмас, йўқ, ҳикоя айнан ҳаётга ўхшамаган ҳолатлар оламига айланмоғи зарур». Ёки биринчи туркум сўзбошисидаги фикр: «…ҳамдарлик туйғуси шакллана боргани сайин изтиробни ҳис этиш касбга айлана боради… Ижод аҳли ана шу касб соҳиблари…»

Тўпламдаги ҳикояларни синчков назар билан ўқиган одам ана шу фикрларнинг тўлиқ бадиий ифодасини топади. Мен ўша «юракдаги таҳлика»ни ҳар бир ҳикоя қатида, «қора меҳнат»ни эса ҳар бир сўз, образ, руҳий ҳолат тафсилотида бадиий деталлар, ижодий фикр, ғояни пардалаш, ўқувчининг мантиқий якунни ўзи чиқариши учун вазиятни заргарона тайёрлаш («Алам», «Отамнинг ошнаси»), рамзий ифодалар («Жажман», «Ибн Муғанний», «Киова қуёши») тасвирларида кўргандек, аниқроғи, қалбдан туйгандек ёки ҳар бир ҳикояда янги ижодий кайфиятни, «Кўнгил янгилик қидирадир…» туркумида алоҳида бадиий экспериментларга мойилликни, кучли эҳтиёжни сезгандек бўлдим. «Нусхакашнинг меросхўри» ҳикоясида эса «ҳаётнинг айнан ўзига ўхшатиш» бадиий ижоднинг ҳар қандай соҳаси учун ҳам яратиш эмас, бадиий кашфиёт, стихия, илҳом пўртаналари эмас, балки оддий «нусхакашлик» экани ҳақидаги фикрнинг жуда таъсирчан, нозик фаҳм ва маҳорат билан ифодаланганини кузатдим. Ҳаммасидан ҳам ижод ва ижодкор табиати ҳақидаги таъриф ёқди – «изтиробни ҳис этиш касби».

Ҳақиқат истаган зот борки, бари изтиробга маҳкум. Ҳаққа етмоқ йўли – азият. Одамзоддаги ҳайвонийликни чекламоғу инсонийликни барқарор этмоқ – нақадар мушкул иш бу. Ана шу мушкуллик ижод аҳлининг мулки аъмоли. Ҳар бир воқеа нарса-ҳодиса – мушкуллик ҳодисаси. Мушкулликни туймаган, ҳис этмаган одам яратмоққа қодир эмас. Мушкуллик эса изтиробларга доя. Изтироблар ўз галида илҳом сари етаклайди. Илҳом буюк маънавий неъматларни бунёд этади. Ҳайратларга, ҳаракатларга сабаб бўлади.

Назаримда, Хуршид Дўстмуҳаммаднинг изтироби ана шундай – ҳайрат ва ғайрат бағишловчи изтироб. Ҳаёт аъмолини, тириклигини белгилаган изтироб касби. Балки шу касбни яхши билгани учун ҳам бир одамга гоҳи кўплик қиладиган бошқа ҳунарларнинг осон эвини қилиб юргандир. Не бўлганда ҳам касбидан айирмасин. «Беозор қушнинг қарғиши» китоби эса унинг ўша «изтиробни ҳис этиш касби»га энг муносиб шаҳодати…

Шуҳрат РИЗАЕВ

(«Тафаккур» журнали. 2008. 4-сон. Б.80-81.)