Текст книги "Изхор"

ҲОЗИРГИ ЎЗБЕК НАСРИДА БАДИИЙ ПСИХОЛОГИЗМ

Ўзбек ҳикоянавислари орасида Х.Дўстмуҳаммад ўзининг оригинал услуби, Ғарб ва Шарқ прозасининг юксак идеаллари ва бадиий синтезини ифода этган «Кўз қорачиғидаги уй», «Маҳзуна», «Жажман», «Ибн Муғанний», «Жимжитхонага йўл», «Жим ўтирган одам», «Қичқириқ» каби Ўттизга яқин ҳикоялари билан кенг адабий жамоатчиликка танилди. Ёзувчининг кўпчилик ҳикояларида ғайриоддий образ ва воқеалар тасвири етакчилик қилади. Жумладан, «Жажман» ҳикоясида Жажман деб номланувчи жинси, тури номаълум махлуқнинг бозор аҳли юрагига солган ваҳимаси, шу воқеа билан боғлиқ шов-шувли воқеалар ҳикоянинг асосий сюжетини ташкил этади. Асарда тасвирланган бозор – шайтоний нафс рамзи, Зардушт бобо – имон-эътиқод рамзи бўлса, Оломон – жоҳиллик рамзи. Хуллас, «Жажман» ҳикоясида Х.Дўстмуҳаммад Заратуштра (Зардушт бобо) билан, зардуштийлик фалсафаси билан боғлиқ диний мифологик сюжет ва образдан унумли фойдаланиб, асарда рамзий бадиий образ яратишга муваффақ бўлган. Адибнинг «Жимжитхонага йўл» ҳикояси эса италиялик ёзувчи Дино Буцаттининг «Етти қават» ҳикоясининг эркин таржимасига мазмунан ва шаклан ҳамоҳанг ўз ҳикоясини кетма-кетликда бериш билан яратилган. Адиб шарқлик Зоҳид Яқин ва ғарблик Дино Корте исмли ҳикоя қаҳрамонларининг руҳий аҳволини қаватма-қават кўчириш тасвири орқали икки қутб кишисининг ҳаёт ва ўлим муаммосига фалсафий-бадиий-эстетик ёндашувини ифодалайди. «Жажман» ҳикоясидаги сингари Х.Дўстмуҳаммад касалхона ва ундаги еттита қаватдаги ҳамширалар исмига рамзий маънолар юклайди. Ҳикоядан чиқарилаётган асосий мазмун шундан иборатки, Дино Буцатти Ғарб кишисининг ўлим сари юзланиши – унинг руҳиятини тубанлаштирганлигини, Х.Дўстмуҳаммад эса Шарқ кишисининг ўлим сари яқинлашиши унинг руҳини янада тетиклаштираётганини кўрсатиб беради. Кўриниб турибдики, Х.Дўстмуҳаммад италиялик ҳикоянавис таъсирида шаклан, мазмунан ўхшаш назира-ҳикоя яратар экан, мазкур сюжетга қадим Шарқ тасаввуф таълимоти асосида ёндашади. Жумладан, ҳикоя қаҳрамонининг Зоҳид Яқин деб аталишининг ўзи сўфийлик таълимотини ёдга солади. Зеро, тасаввуф адабиётида тарки дунё этган одам Зоҳид деб аталган. Зоҳид бу дунё гўзалликлари, ҳою-ҳаваслари, моддий бойлигидан юз ўгириб, фақат Оллоҳ ёди билан яшовчи одам ҳисобланади. Шунинг дек, ҳар бир қаватдаги ҳамширалар исми Шавқия, Мужоҳида, Жозибалар шартли рамзий маъноларни ифодалайди. Шунингдек, ҳикоя рақам билан белгиланган етти қисмдан иборат. Айни пайтда етти жоду рақами билан боғлиқ мифологик қарашлар ҳикоя моҳияти ҳақида ҳали ўзбек олимлари шу пайтгача тадқиқ этмаган янгича, оригинал талқинларга асос беради. Маълумки, Алишер Навоийнинг фалсафий-рамзий-тасаввуфий достони «Лисонут-тайр»да ҳам қушлар Семурғ қушни излаб, тасаввуфнинг етти босқичини рамзий маънода ифодалаган етти водийни ошиб ўтиб, ниҳоят асар хотимасида ўттизта қуш ўзлари қолади. (Семурғ – форсча – ўттиз қуш дегани). Худди шунингдек, Х.Дўстмуҳаммаднинг «Жимжитхонага йўл» ҳикоясининг еттинчи қисми якунида «Олис Мағриб ва Машриқ шаҳрида бир пайтнинг ўзида икки бемор бандаликни бажо келтирди» – деган жумлалар билан якунланади. Демак, ҳикояда тасаввуф таълимотидаги сингари мутлақ ҳақиқат – Ҳақ, Оллоҳ деган талқинни юзага келтирмоқда. Ҳақ васлига етишишнинг ягона йўли эса омонат жонини топшириб, ўлимини хурсандлик ва хотиржамлик билан кутиб олиш.

Ёзувчининг «Жим ўтирган одам» ҳикоясида битта илмий институтда қирқ йил хизмат этган олим – Қурбоналининг ҳаёти, хусусан, унинг писмиқ характери, яъни кўриб, билиб туриб, билмаганликка олиш каби жамиятимизда кун кечираётган шахсларга хос лоқайдлик ижтимоий салбий иллати бадиий муҳокама этилади. Ҳикоя қаҳрамони Қурбонали аслида, ҳаётининг биринчи қисмида гапга чечан, ботир эди. Аммо ҳаётининг иккинчи қисмида худди отаси каби падари васият этиб кетганидек, тилига қулф солиб жим яшайди. Бинобарин, Қурбоналининг одамови, ажабтовур характерини муаллиф ҳикоя матнида муаллиф баёни воситасида беради. …адиб Қурбонали образи орқали ўтмишда ва ҳозир ҳам мўмин-қобилгина бўлиб, билганини ичига яшириб яшаш натижасида манфур қиёфали шахсга айланган миллатнинг битта муҳим салбий қиёфасини очиб беради. Ҳикояда баён этилаётган онаси вафоти билан ўтказилган Илёсвойникидаги (Қурбоналининг қўшниси) худойи-маърака, таъзияга келган чолларнинг гурунги, бу баҳсга ўзгача талқин берган номаълум шахснинг деярли ҳар куни ҳикоя қаҳрамони олдидан чиқиб, маъракадаги воқеани эслатиш орқали, гўёки рамзий маънода жамиятда олимлик мақомини олган-у, аммо одамийлик мақомига эриша олмаган Қурбоналининг фожиавий ҳаёти муҳокама этилади. Қурбонали ҳар куни кутилмаганда олдидан чиқиб, маъракадаги воқеани эслатувчи бу кишини «Кимсан» деб атайди. Бизнингча, ёзувчи бу образга ҳикоя қаҳрамони Қурбонали тили ва нигоҳи билан «Кимсан» деб исм берар экан, мазкур ифодада ҳам ҳикоянависнинг муайян бадиий мақсади ниш бериб турибди. Назаримизда, Кимсан образи ҳикоянинг бош қаҳрамони Қурбоналига, унинг бутун бошли ҳаётига, ҳаётий аъмолига, қирқ йиллик илмий фаолиятига «Сен ўзи кимсан?», «Бу дунёда яшаб, умринг поёнига етганида ўзингга савол бериб кўр-чи, сен нимага интилдинг? Нимага эришдинг? Нимани ютқаздинг?» – деган бир қатор залварли саволларни ўртага ташлаётгандек – тасаввур уйғотади. Демак, Кимсан ҳикоя сюжетини ва унинг муҳим композицион ғоясини шакллантирувчи аниқ мақсадли, мантиқли образ саналади.

Шу боис ҳикояда атай ўйлаб топилган топилдиқ образ – «Кимсан» асар бадиий ғоясини очишда муҳим очқич ҳисобланади. Кимсаннинг луқмали гап-сўзларидан, чунончи «жим ўтирган одам энг хавфли одам» деган ҳукм-хулосасидан сўнг Қурбонали оёғи куйган товуқдек типирчилаб, виждони азобда қолади. Қурбонали қандай фан соҳаси билан шуғулланган, қандай илмий кашфиёт қилди каби тафсилотларга ёзувчи мутлақо тўхталмайди. Асарда илгари сурилаётган иккита муҳим ғоя ўсимликнинг ўқ томири сингари кўриниш бериб турибди. Биринчидан, Қурбонали ҳаёти мисолида «Олим бўлиш осон, аммо одам бўлиш қийин» деган жайдари бир халқона фалсафа кўрсатиб берилади.

Х.Дўстмуҳаммад ҳикоя қаҳрамонлари исмига (Қурбонали, Кимсан, Қуролбой, Тўлаш тараша, Илёсвой, Одилхон ювош) ва маъракадаги «илмли киши қандай хусусиятга эга бўлмоғи лозим» – деган баҳсли мунозарага ҳам миллий, ҳам фалсафий-рамзий маъно юклайди. Аслида кичик бир маъракада кечган баҳс, жамият ҳаётига дахлдор бўлиб, жамиятнинг интеллектуал жиҳатдан энг ақллиси, етакчиси ҳисобланган олим шахсининг нақадар тубанлашганини ёзувчи Қурбонали ҳаёти мисолида тафтиш этади.

Энг муҳими, ҳикояда миллатнинг тили қулф бўлиб қолишига сабаб бўлган мустамлака шўро даври, ҳатто ўз дини ва эътиқодини баралла айта олишдан ҳам қўрқадиган халқ фожиаси Қурбонали ва унинг отаси ҳаёти мисолида, институт раҳбари гап-сўзлари орқали бадиий тасвирда акс эттирилади.

Қурбонали Одилхон ювошнинг қўли калталиги сабабини замонадан эмас, ўзидан кўради: «Кўзойнагинг дарз кетибди-ю, мабодо кўзинг ситилиб оқсаям аравангни ўзинг, ўз қўлинг билан судрайдиган замон келганига қанча бўлди, сўтак! Эпласанг – судра аравангни, кўчани бошингга кўтариб судра, эпламасанг – Эгамнинг даргоҳи бепоён!… Қурбоналининг ички монологи орқали ифодаланган фикрларидан аён бўлмоқдаки, у замондан орқада қолиб кетган қолоқ одам ҳам эмас, у фикрлай олади, баҳолай олади, лекин дилидаги гапини тилига чиқармайди. Унинг энг катта нуқсони шу.

Бесуяк тили туфайли Қурбоналининг отаси икки марта қамалиб чиққан. Шу боис отаси қалбига чўккан қўрқув ваҳимаси, оғиз ичидаги бир парча этни душман сифатида талқин этиш принципи бора-бора фарзанд юрагини ҳам забт этади. Гўёки, қўрқув – наслий-ирсий касаллик каби авлоддан авлодга ўтиб, забонсизлик, тилини ичига ютиб яшаш санъатини эгаллаган қаҳрамоннинг оилавий шажараси кўз олдимизда гавдаланади. Қурбонали эҳтиёткорликка, тилни беҳуда валдиратмасликка шу даражада берилиб кетадики, натижада у одамови, инсоний сифатлардан маҳрум бўлиб қолган аянчли қиёфага тушади. Маҳоратли адиб Қурбонали образини сатирик образ даражасига олиб чиқиб тасвирлайди: «Бундай дамларда Қурбонали ич-ичидан хахолаб кулади. Кулади-ю, сиртига чиқармайди, шундай шодумон ҳолатида ҳам қовоғи солиқ, сипо, вазмин ва беозор қиёфасига содиқ қолади. Қиёфа қанчалик тўнг бўлса, ҳуда-беҳудага гаплашаверадиган, отамлашаверадиган кимсалар шунча камаяди. Қурбонали елимдек ёпишқоқ таниш-нотанишлардан етти газ нари юради…» Мазкур психологик портретда Х.Дўстмуҳаммаднинг қаҳрамон руҳий ҳолатини маҳорат билан акс эттиришда ҳажвий проза ва сатирик образ яратишда устаси фаранг рус ёзувчилари Н.Гоголь, А.Чехов ҳамда таниқли ўзбек адиблари А.Қодирий, А. Қаҳҳор, С.Аҳмад сингари ҳикоянависларнинг ижодий тажрибалари унга қўл келганлиги яққол сезилиб турибди.

Кузатганимиздек, Х.Дўстмуҳаммад ҳикоялари қаватма-қават маънога эга, шунга кўра адиб ижодини полифоник бадиий тафаккурга эга асарлар сифатида баҳолаш мумкин. Адибнинг санъатга, ҳақиқий ижодга муносабати «Нусхакашнинг меросхўри» ҳикоясида жуда ёрқин ифодаланган. Ҳикоя қаҳрамони рассом бутун умр портрет жанрида ишлаб, ижодини тирикчилик манбаига айлантиради. Натижада у оддий нусхакашга айланиб қолади. Кузатиб турганимиздек, қаҳрамоннинг исмига айланган «Нусхакаш» сўзи мазкур ҳикоядаги метафорик кўчим тарзида ифода топиб, ёзувчининг очиқ-ошкора муносабатини ўзида намоён этиб турибди.

Марҳабо ҚЎЧҚОРОВА

(Бадиий сўз ва руҳият манзаралари. Т.: «Муҳаррир». 2011. Б.128-134.)

КОНЦЕПТУАЛЬНЫЕ ТЕНДЕНЦИИ РАЗВИТИЯ УЗБЕКСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ КОНЦА ХХ НАЧАЛА ХХI ВЕКОВ

И уже в 90-годы Х.Достмухаммад в рассказе «Жажман» использует несколько иной вариант художественного мифологизма, в эстетическом ключе более тяготеющего к тенденциям так называемого «магического реализма» (также одно из синтетических явлений прозы ХХ века). Писатель на основе религиозно-философской мифологии зороастризма создает совершенно новую, неомифологически обозначенную только на уровне идей и философских тем, сюжетную ситуацию, символически мифологизируя ее за счет персонажей реального плана и условно-фантасмагорических образов (например, зверек Жажман). В этом ключе, хотя и со своими авторскими нюансами выстраивается и неомифологическая поэтика романа Тухтамурада Рустама «Капалаклар уйини» («Игра бабочек») и другого произведения Х.Достмухаммада «Бозор» («Базар»), в которых очевидное смешение реального и фантастического основано на классических законах художественного со-творения мифа.

Гульчира ГАИПОВА

( Журнал «Звезда Востока». №2, 2012 г. С.130-135.)

МЕҲРЛИ АЁЛЛАР МАДҲИ

Хуршид Дўстмуҳаммад «Шабада» ҳикоясида («ЎзАС», 2012 йил 14 декабрь) оиланинг мустаҳкамлиги ва ободлиги ҳашамат ёки бойликда эмас, балки меҳр-оқибатда, вафо ва садоқатдадир, деган ғояни илгари суради. Тадбиркорлиги ортидан бой-бадавлат бўлиб кетган Комрон икки қаватли ҳашаматли ҳовли-жой қуради. Бунгача у уйланиб, иккита фарзанд кўрган. Бироқ энди бу қасрда яқинда топган маъшуқаси, «сутга чайиб олган»дек оппоқ, исми жисмига мос Нозикой билан яшашни истаб, оиласини ҳайдаб юборади. Шундан сўнг бу ҳовлидаги ҳаёт таҳликали тус олади. Хонадонда эр-хотинни тун бўйи қора шарпалар безовта қила бошлайди. Бу Комроннинг ўз оиласига хиёнат қилиб, маъшуқасини уйига олиб келгани оқибатидир. Бу ҳақда уни онаси ҳам, тоғаси ҳам огоҳлантирган эдилар. Аммо Комрон на онасининг, на тоғасининг гапларини инобатга олмади. Боз устига иши ҳам юришмай қолди, Нозикой бола ташлади, қўрқоқ бўлиб қолди… Охир-оқибат қасрмонанд ҳовли кунларнинг бирида ўз-ўзидан ёниб, кулга айланди. Комроннинг онаси Раҳима ая билан тоғаси нутқи орқали айтилган: «Гулдек оиланинг бузилиши аршни ларзага келтиради», деган фикр ўқувчини ҳушёр торттиради.

Йўлдош СОЛИЖОНОВ

(«ЎзАС» газетаси. 16 август 2013.)

УСЛУБ ЖИЛОЛАРИ, ПОЭТИК ҒОЯ ВА РУҲИЙ ТАҲЛИЛ

Хуршид Дўстмуҳаммад бугунги ўзбек бадиий прозасини янги шаклий-услубий ва тасвирий изланишлари билан бойитаётган ёзувчиларимиздан. У Достоевский, Л.Толстой, Кафка, Эдгар По ижодини чуқур ўрганди. Буюк сўз усталари ижодини ўрганиш, уларнинг асарларини она тилига таржима қилиш ҳар қандай ёзувчи учун ҳақиқий ижод мактабидир.

…Ёзувчининг ўзи иқрор бўлишича, ҳар бир ҳикоя у учун янги ижодий кайфият, воқеликни ўзгача идрок этишга қилинган ҳаракат.

Дарҳақиқат, адибнинг ҳикояларига хос асосий фазилат ҳам уларда муаллиф ижодий услубининг ранг-баранглигидир.

Хуршид Дўстмуҳаммад бадиий насрида драматик коллизиялар, руҳий таҳлил кучайганлигини, ижодий услубида янги ранглар ва оҳангларнинг туғилишини унинг жаҳон адабиётидан олган ижодий озиғи, маърифати кўлами билан ҳам изоҳлаш мумкин. Адибнинг ўзи буни «Жимжитхонага йўл» ҳикоясининг бошланмасида эътироф этади.

Чиндан ҳам, бу адабиётимизда кутилмаган бир ижодий тажриба. Унга муаллиф аввал таржима ҳикоядан бир бобни, сўнг худди шу машъум, қайғули шифохона мавзуидаги ўзининг ҳикоясидан бир бобни, сўнг яна таржимадан, сўнг яна ўз ҳикоясидан янги бобларни беради. Италян адиби ҳикояси қаҳрамони Дино Корте ҳам, ўзбек адиби ҳикояси қаҳрамони Зоҳид Яқин ҳам аввалги кунларда шифохонадаги қулайлик, ажойиб покизалик, сокинлик, жимжитликни кўриб, ҳис этиб шифохона ва шифокорларга меҳр қўйиб қолади. Дино Корте ҳам, Зоҳид Яқин ҳам умр бўйи яхши дам олмаган, меҳнаткаш, оқкўнгил инсонлар эканлиги сезилади. …Ўлими олдидан италян бемори Дино Корте қатъий норозилик билдириб, «шифокорлар»ни бўралатиб сўкади, ўзбек бемори Зоҳид Яқин эса ўзининг ўлимидан роҳатланади. Фаришталар оламига кираётганида «шифокорлар»га миннатдорчилик билдиради.

Айтиш мумкинки, мазкур ижодий тажриба асосида чет эл ҳикояси билан ўзбек адибининг ҳикояси бирлашиб, жанр рамкасини ёриб ғаройиб қиссани ҳосил қилган.

…Адиб 1986 йили яратган «Қоялардан баландда» ҳикоясида ота ва она бургутлар қисмати тасвири орқали табиат ҳамда ҳайвонот диалектикаси ҳақида Жек Лондон, К.Паустовский, М.Пришвин услубига хос ёза олишини намоён этган. Ҳикояда қўнғир бургутнинг яшаш учун табиатнинг қудратли стихияси билан олишуви, минг йиллик мангу ва мустаҳкам тоғлар, қояларнинг ҳам вақт ва изғирин шамол, бўронларга дош беролмай емирилаётгани, йўқликка йўл олгани, энг бақувват қанотлар эгаси бўлмиш бургут ҳам вақт ва табиат стихияси олдида ожиз қолгани жуда ишонарли тасвирланган.

Адиб ижодида маъно салмоғи жиҳатидан қиссага татийдиган «Жажман» ҳикояси ҳам муносиб ўрин эгаллайди. Бу ҳикоя ҳақида матбуотда яхши фикрлар айтилди. …Ҳикояда бадиий услубдаги янгиликдан ташқари поэтик ғоя ва сюжет ҳам, ботиний, фалсафий рамзлар ҳам табиий, ҳаётий, ўзига хос бўлиб, бу асар, бизнингча, нафақат Хуршид Дўстмуҳаммад ижодида, ўзбек бадиий насрида ҳам янги саҳифадир.

«Ибн Муғанний» ҳикоясида реализмдан жуда узоқ, фантастика учун ҳам нотабиий услуб танланган. Аввало, бу нотабиийлик ҳикоя сюжетининг ўта шартлилигида кўзга ташланади. …Лекин тасвирда мантиқсиз ўринлар ҳам кўзга ташланади. Қаҳрамон том бўйи қалинликдаги, яна изғирин совуқда муз қотган қорни кураксиз, кетмонсиз ва ё тешасиз яланг қўл-оёқ билан очиб бўлмаслигини билмайдими? Бироқ ҳикояда яхши поэтик ғоя бор. Яъни инсоннинг санъатсиз яшаши фожиа демоқчи адиб.

«Отамнинг ошнаси» номли ҳикояси ўта замонавий руҳда ёзилган бўлиб, ўз навбатида, фалсафийликка мойил. Бу фалсафийлик , энг аввало, ёзувчининг ўзига хос маҳорати орқали баён этилган воқеа баёнининг табиий тасвирида кўзга ташланади. Муаллиф бадиий ижодга алоқадор адабий макон ва замон, бадиий детал ва персонажларга юклатилган вазифани жуда ўз ўрнида тақсимлаган.

Хуршид Дўстмуҳаммаднинг муҳаббат мавзуидаги «Оқимга қарши оққан гул» номли ҳикояси ҳам унинг ноанъанавий, янгича, сирли услубдаги асарлари сирасидан. Бу ҳикояда муаллиф япон мумтоз адиби Акутагава ва Ойбек асарларидан илҳом олганини айтади. …Бу сирли ҳикоя ҳам, назаримизда, оддий китобхонларга, ҳатто расмиятчи, истеъдодли зиёлиларга ҳам аталмаган. Ҳикоя мажозий, аллегорик тасвир ва талқинларга тўлиб-тошган.

«Беозор қушнинг қарғиши» – ёзувчининг энг сара ҳикояларидан бири. У анъанавий, реалистик услубда ёзилган ва халқимиз менталитетига хос бир ақида – беозор қалдирғочлар бахтли, хосиятли хонадонларга уя қуриши ҳақида бўлгани учун ҳар қандай зийрак ўқувчига жуда қизиқарли.

Дамин ТЎРАЕВ

(«Рангин тасвирлар жилоси». Т.: «Akademnashr». 2014. Б.54-97.)

ВОРИСИЙЛИК ВА ИЖОДИЙ АНЪАНАЛАР ИЛДИЗИ

Ворисийлик ва ижодий анъаналарга суяниб, изчил қалам тебратаётган Аҳмад Аъзам, Хуршид Дўстмуҳаммад, Назар Эшонқул, Улуғбек Ҳамдам, Саломат Вафо ва Исажон Султон ана шу эҳтиёж моҳиятини ижодий концепциялари мағзига сингдириб боришаётгани кузатилади. Миллий адабиёт ва жаҳон адабиётида шаклланган бадиий маҳорат мактаблари билан яқин ҳамкорликнинг диққатга сазовор самараси Хуршид Дўстмуҳаммад ижодида яққолроқ кўзга ташланади.

Х.Дўстмуҳаммад дастлаб ёзган «Киова қуёши», «Алам» ва «Кўчиш» каби ҳикоялар шакли ва мазмунидаёқ катта ва ўрта авлод орасидан чиққан новатор адиблар янгилаган бадиий-эстетик тафаккур тарзининг айрим жозибадор белгилари нишона берган эди. Адиб қўллаган анъанавий реализм ана шу бадиий-эстетик белгилар заминида ўзини ўзи ислоҳ қилиш жараёнини бошдан кечирди. Ички ва ташқи бадиий-эстетик омиллар асосида амалга оширилган замонавий ислоҳ натижасида «Жажман», «Васий», «Ибн Муғанний», «Кўз қорачиғидаги уй», «Жим ўтирган одам» каби мажозий руҳдаги ҳикоялари туғилди.

Х.Дўстмуҳаммад янгиликка эҳтиёжманд поэтиканинг кенг миқёсли иқлимида фақат ўз услубига тегишли турли адабий тажрибалар ўтказар экан, реаллик ва хаёлотни, мураккаб ҳаётий ва психологик тўқнашувларни асосан ҳиссий шаклда ифодалашга кўпроқ қизиқади, бадиий тасаввур, онг ва онг ости жараёнлари билан муттасил ўзаро ҳамкорликда ишлайди, тасаввурида пайдо бўлган ҳолатни макон ва замонда тўхтатиб қўйиб, уни ҳар томондан чуқур ўрганиш ва ифодалаш учун мунтазам интилади, натижада ботиний ва зоҳирий мантиқнинг жозибавий кўламини белгилаш, моддий ва руҳоний дунё чигалликлари ва ўзлигини тушуниш ҳаракати ягона шуурий призмада йиғилади. Мана шундай бадиий-эстетик жараён «Жажман», «Ибн Муғанний», «Кўз қорачиғидаги уй», «Жим ўтирган одам», «Васий» ҳикояларида айниқса, яққол сезилади. Адабий танқидчилик томонидан юқори баҳоланган бу ҳикоялар шаклан ва мазмунан оригиналлик касб этгани, ворисийликнинг ибратли сабоқлари, илғор адабий анъаналар ва йўналишлардан озиқланиш самараси ўлароқ туғилгани қувонарлидир.

Турли йилларда ёзилган «Қоялардан баландда», «Ибн Муғанний», «Оқимга қарши оққан гул», «Бир томчи симоб», «Қор одам» ҳикоялари таниқли сўз усталари илгари сурган ғоялар, хусусан, табиат ва инсон ҳар тарафлама бирдам эканини ифода этувчи фалсафий-эстетик ва маърифий қарашлардан илҳомланиш самарасидир.

Эзгулик ва гўзаллик, жаҳолат ва хоинлик моҳиятини янгича идрок этиш ҳамда тасвирлаш жаҳон адабиётини юқори поғонага кўтарган модернистик оқим ютуқлари пойдеворидир. Ана шу ижодий тажрибани пухта ўзлаштириш миллий насримизда ўзига хос тенденцияга айланаётгани қувончли ҳолдир. Бугунги кун миллий насрда модернистик йўналиш асосчилари Жеймс Жойс, Альбер Камю ва Франц Кафка қаламига хос фалсафий мушоҳадакорлик ҳамда поэтик жозиба таъсири яққол бўртиб кўринади. Миллий насримиз мана шу жиҳатига биноан, айниқса, жаҳон насри билан бўйлаша бошлаганини алоҳида эътироф этиш лозим.

Франц Кафка чуқур фалсафий-эстетик психологизм билан суғорилган «Эврилиш» ҳикоясида миф ва фольклор, хаёлот ва мистика омилларидан унумли фойдаланган, ҳатто у эртак каби таассурот уйғотади. Эътиборли томони шундаки, бу асарда санъаткор нуқтаи назари, қолаверса, тасвир объекти бўлган моддий-руҳоний оламни, фақат пухта ишланган мажозий образлар эмас, қайғу-ҳасратлар, армонлар ва изтироблар ифодаси орқали теранроқ англаймиз.

Франц Кафка ижодига хос бундай ижодий тенденциялар Хуршид Дўстмуҳаммад қаламига алоҳида рағбат бағишлагани кузатилади. Чиндан ҳам адиб оғриқ ва изтиробни кафкача сеҳрли йўсинда тасвирлаш йўлидан бораётгани учун асарлари тугал бадиий салмоқ касб этмоқда. Масалан, «Кўз қорачиғидаги уй» ҳикоясининг якка шахс маънавий дунёси туғёнларини ифодалаган бадиий услуби ва бадиий концепцияси «Эврилиш»нинг бадиий-эстетик услуби ва бадиий концепцияси билан ўзаро яқинлик доирасида гавдаланади. Бошқача айтганда, «Кўз қорачиғидаги уй»да ҳаракат қилувчи номсиз қаҳрамон ҳолати билан қирқоёққа айланган Грегор Замзанинг жисмоний ва руҳий ҳолатидаги уйғунлик икки адиб дунёқараши ва бадиий маҳоратига хос муштараклик ифодасидир, қолаверса, кутилмаган вазиятда кўзлари қоронғи уй қиёфасини олган ва шу хаёлий уй сарҳадларида адашган номсиз қаҳрамон Грегор Замза билан тақдирдош экани фикримизни яққол тасдиқлайди.

Хуллас, Хуршид Дўстмуҳаммад ҳикоя жанрида муваффақият билан амалга ошираётган тажрибалар, миллий адабиёт ва жаҳон адабиётида узоқ йиллар давомида шаклланган ворисийлик ва ижодий-эстетик анъаналар қонуниятларидан озиқланган ҳолда, янгиланиш жараёнини кечираётгани муҳим бадиий-эстетик ҳодисадир. Чиндан ҳам адиб ижодида анъанавий реализм билан модернистик йўналиш поэтик тасвир майдонида доимий равишда бир-бирини тўлдиради, шаклан ва мазмунан ўзаро уйғунлашиб, тафаккурни покловчи ва сезимларни ларзага солувчи халоскор жозибага айланади.

Нилуфар ДИЛМУРОДОВА

(«Sharq yulduzi» журнали. 2014. 4-сон. Б.150-153.)