Текст книги "Танланган асарлар: Қиссалар"

Бироқ адолатсизликларга сабр-тоқат қилишнинг ҳам чегараси бор. Қоронғидан қоронғи 1943 йилнинг эрта баҳорида Чингизлар оиласи бошига кулфат тушади. Биттаю битта сигирларини “ана туғади, мана туғади”, деб туришганда ўғирлаб кетишади. Ўзларида жой йўқлиги боис колхоз молхонасида сақланар эди. Буни биринчи бўлиб билиб қолган Чингиз теварак дашту далаларда телбаларча чопиб сигирни қидиради, касал ётган Темурбек тракторчидан милтиғини сўраб олиб, ўғриларни отиб ташлаб, ўзича жазо бермоқчи бўлади. (Бу воқеа детали икки қиссасида икки хил тарзда келади…) Шу хаёлларда олов бўлиб Жамбул томонга кетаётган ўспиринни бир донишманд қария икки оғиз таъсирчан гапи билан тўхтатиб қолмаганда, у ёмонлардан ўч оламан, деб билмасдан жиноят кўчасига кириб қолиши ҳам ҳеч гап эмасди.

Чингиз бу вазифалардан ташқари овул оқсоқоллари нима иш буюришса қочмади: станцияга дон ташиди, тракторчиларга ёрдамчилик қилди ва ҳоказо. Оила юкини кўтарди. Наимахонимнинг фарзандларидан, айниқса, Чингиздан умиди катта, шунинг учун биринчи навбатда уни чуқур билим олишга ундарди. Уруш тугаши билан яшаб турган Жийдалида рус мактаби йўқлиги учун 1945–46-йилларда Талас дарёсининг нариги соҳилидаги Пакровка қишлоғидаги мактабга қатнашаркан, укаси Ильгиз билан ўрталарида бир жуфт этик бўлиб, навбат билан кийиб боришар, аммо этикни асраш учун дарёдан оёқяланг кечиб ўтишга тўғри келар эди…

Жамбул, Фрунзеда ўқиб юрганда ҳам ўзидан кўра кўпроқ укаларига ғамхўрлик қилди. Орадан йиллар ўтиб, ўша йилларни кичик синглиси Розахоним Айтматова шундай хотирлайди: “Институтда аъло баҳоларга ўқиган Чингиз Сталин стипендианти бўлади. Ўқув юртида олиб қолишмоқчи бўлишади. Аммо кимдир кўролмаганидан “халқ душмани”нинг ўғли нега доҳий нафақасини олиши керак, дея аноним хат ёзади, стипендиядан маҳрум этишади, аспирантурада қолиши ҳам йўққа чиқади. У эса чекинмайди. Дам олиш кунлари темир йўл вокзалида вагонлардан юк тушириб, чойчақа топар, уларни ҳам йиғиб қўйиб, ёзги таътилга келганда менга пальто олиб берди, бу ҳаётимда биринчи марта янги пальто кийишим эди. Москвада ўқиётган Ильгизга эса ўз пальтосини қайтадан бичдириб, мослаштириб юборади. Бу пальтонинг чўнтаклари кўп бўлиб, ҳар бирига беш сўм (рубл)дан солиб қўяди. Бечора талаба пальтонинг ҳар бир чўнтагидан беш сўмдан чиқиб келаверишини кўриб, хурсанд бўлишини кўринг, у шундай қилиб Ильгизнинг кўнглини кўтармоқчи, яна ҳам яхшироқ ўқишга ундарди”.

Кимгадир бу воқеалар жуда арзимас майда-чўйда туюлиши мумкин. Ҳолбуки, бунда буюк шахс, комил инсон ўзидан кўра бошқаларни меҳр билан юқори қўйиши, ўз фаолияти билан ҳаётда намуна бўлган аллома адибнинг туғилиб бориши кўринади. Зеро, унинг ижоди ҳам инсонга ҳурмат, муҳаббат, уни мукаммал кўрмак йўлида ўрнаклар, ҳеч қачон ҳаёт ҳақиқатидан чекинмаган бадиий гўзал ҳужжатлардир. У ҳаётдан яхшиликлар олди ва ўз навбатида инсон қалбининг нақадар гўзал ва мард эканлигини асарларида кўрсатишга астойдил уринмоқ қаторида ўзининг қисмати, жасорати, буюк истеъдоди ва шунга муносиб матонати билан ҳаётда ҳам қарор топтирди.

* * *

“Сарвқомат дилбарим”да адиб мард ва доно, сабрли Бойтемир тилидан мардона бир фикрни изҳор қилади: “Мусибат паллаларида бир оғиз айтилган гапнинг тагида ундан неча баробар кўп ҳақиқатлар айтилмасдан туради”. Бу катта ижодкор таржимаи ҳолига ҳам тегишли. Зеро, санъаткор “довул палласида аланга чиқарувчи” (режессёр Баҳодир Йўлдошевнинг санъатга таърифи) экан, санъаткорнинг ўз ҳаёти ҳам ана шу бўронда кечади. Бу долғали ҳаётнинг баъзи воқеалари, муҳим қирраларини яқинларининг ҳалол, холис фикр, кузатки маълумотлари бироз тўлдириши мумкин. Энг муҳими, инсонга ҳарорат бағишлайдигани, қалби орқали ўтказган жисмоний ва маънавий ҳаёти буюк ўзанли асарларидаги самимий, рост, гўзал ва муҳаббатли ва нафратли тўлқинларда мавжланиб, шовуллаб ётади. Шунга асосланиб фикр айтилади, завқ-шавқ тўйилади.

Чингиз Айтматов 28 ёшга етибгина Адабиётсиз яшай олмаслигини қаттиқ ҳис этади ва чуқур билим олиб, бутунлай ўзини бадиий ижодга бағишлашга қатъий қарор қилади. Шунгача ҳам беш-олти йил орасида тўрт-беш ҳикояси ва “Қирғиз терменалогияси ҳақида”, “Аслиятдан узоқ таржималар” деган мақолалари матбуотда чиқиб, бир қадар шов-шувларга ҳам сабаб бўлган эди. У 1956 – 1958 йиллари Москва шаҳрида М. Горький номидаги Адабиёт институтининг Олий адабиёт курсида ўқийди. Шаҳарнинг қадимий марказида жойлашган Тверской бульварда яшайди. 1957 йили биринчи қиссаси – “Юзмаюз”ни ёзади. 1958 йилда эса “Жамила” қиссасига нуқта қўяди. (Бу унинг ижодий диплом иши бўлган. В.Файзуллоҳ изоҳи). Адиб ота тилида битган бу асарлари ўша йиллариёқ Қирғизистонда босилади. “Жамила”нинг биринчи номи қирғизчада “Обон” (Куй) эди. Аммо “Новый мир” журналига олиб борилганда, бош муҳаррир, машҳур шоир Александр Твардовский номини ўзгартиришни таклиф қилади. Асар журналнинг 1958 йил август сонида “Жамила” номи билан босилади. Кейинроқ “Октябрь” журнали “Юзма-юз” қиссасига ўз саҳифаларидан жой беради.

Ўқишни тугатиб, юртига қайтган ёш адиб 1958 – 1960 йиллари “Литературный Киргизстан” журналини бошқаради. Омадни, масъулиятни қаранг. Афтидан Москвада ўқиш, устозларнинг раҳнамолиги, “Жамила”нинг довруғи унга жуда катта ҳам ижодий, ҳам ташкилотчилик эшикларини очади. Дадил ва эркин ижод қилиш имконини беради. 1960 йилдан собиқ мамлакатнинг марказий газетаси “Правда”нинг ўз мухбири бўлади. Бу билан у ҳаётнинг ичига яна ҳам киради, маҳаллий партиякратларнинг зуғумидан ҳам нисбатан холи бўлади. 1961 йили бир йўла икки қиссаси босилади: “Сарвқомат дилбарим” ва “Бўтакўз”. 1963 йилда яна икки қиссаси: “Биринчи муаллим” ва “Самон йўли” (“Момо ер”) ёруғлик юзини кўради. Шу йили ҳаммасини йиғса, ҳажман ярим романча келмас, жами 222 бетли тўрт қиссаси “Жамила”, “Сарвқомат дилбарим”, “Бўтакўз”ва “Биринчи муаллим” жамланган – “Тоғ ва дашт қиссалари” деб номланган китоби собиқ Иттифоқнинг энг нуфузли ва бир мартагина бериладиган олий мукофоти билан тақдирланади. Ўшангача империянинг туркий республикалари адиблари ичидан бу мукофот фақат қозоқ адиби Мухтор Авезовга берилган, бунга ҳам кўп бўлмаган, қолаверса, Авезов Москвада яшар, Москва давлат универсететининг профессори ҳисобланар, зиёлилар ичида таниқли, ёши ҳам олтмишга яқинлашиб қолган эди. Айтматовнинг эса ижоди эндигина бошланган, ўзи 34 ёшни тўлдирган эди. Бу худди муъжизага ўхшар, кечагина ёзилган асарлар пешма-пеш жаҳон тилларига таржима бўлиб, хорижий ўқувчиларнинг олқишига сазовор бўлаётганидан совет раҳбарлари буни ҳам социализм ғалабаси сифатида истеъдодни тақдирлашдай намойиш қилмоқчи бўлишади. Аслида адибни жиловлашга шошилишади. Лекин ёниқ ва дилбар қиссаларнинг оташин бир тарзда қизғин қарши ва тан олиниши фақат Яратганнинг қўли билан туркиёна руҳиятнинг ер шари бўйлаб довруқ таратишининг бошланиши эди. Бадиий ижоднинг чинакам қудрати, халқнинг асрлар оша мардона руҳи булоқ сувидек бирдан отилиб чиқиши, зам-зам каби кўнгилларни қондириши эди.

Айтматов бошиданоқ бадиий ижоддан ташқари журналистика, жамоат ишлари, ижтимоий фаолият билан жуда қизғин банд бўлди. У шундай бир шароитда қандай ўз устида ишлай олган экан, ҳайрон қолади киши. Оддий одамнинг ақли бовар қилмайди. Фаолиятига ҳавас қиласизу унинг замирида ётган уйғоқлик, фидойилик ва очиқ кўнгиллиликка куч топиб берган талай фазилатлар унга табиатдан берилганига иймон келтирасиз, холос. Бўлмаса бошқа бир, ҳатто катта қаламкашни ҳам бу серқирралик парча-парча қилиб ташлашини ҳаёт неча марта исботлаган. Айтматовда эса ижодининг гуркираши билан у раҳнамо бўлган ишлар-да гуркиради. Дейлик, у 1960 йилдан бошлаб Қирғизистон Кинемотографиячилар уюшмасини ҳам 26 йил давомида бошқарди. Бу йилларда эса қирғиз фильм юксалди, жаҳонга чиқди.

1965 йили юртида, 1966 йили Москвада “Алвидо, Гулсари” қиссаси босилади. У шу асаригача олти қиссасини она тилида битиб, айримларини ўзи мустақил, айримларини А.Дмитрова билан ҳамкорликда рус тилига таржима қилган эди. Бу асарини эса рус тилида ёзди, кейин қирғизчага ўгирилди… Бу асар ҳам адиб ижодида юксалиш бўлиб, “Жамила”га олинган олқишлар, берилган мукофот ҳам шунчаки эмаслигини, унинг ижоди сиёсий ўйинлардан юқори эканлигини, у чинакам адиблигини кўрсатди. Ҳар хил қарашли ўқувчиларгада бир хил манзур бўлди. Шунинг учун ҳам мана-ман деган адиблар ижодида ҳам сийрак учрайдиган ҳодиса: 1968 йили “Алвидо, Гулсари” учун у энди собиқ Иттифоқининг давлат мукофотига лойиқ кўрилди.

Асардан асарга ўсиш, янгиланиш Айтматов ижодий принципларидан. Унинг 1970 йили битилган “Оқ кема” қиссаси ана шунинг гўзал бир мисолидир. У қирғиз қиссачилигида эмас, балки жаҳон насрида янги бир услубнинг ўзига хос намунаси. Ҳақиқатни мардона ва гўзал қилиб, ғанимга-да баралла айтишнинг бадиий исботи бўлди. “Оқ кема” жаҳон бўйлаб эътироф этилишига қарамай, социалистик реализм қолипларига сиғмаслиги боис асоссиз танқидларга учради, узоқ баҳс-мунозараларга сабаб бўлди. Бунинг акси ўлароқ қисса асосида суратга олинган “Оқ кема” бадиий фильми томошабинларга манзур бўлиб, ўринсиз танқидларни босиб кетди. Ниҳоят 1977 йили Қирғиз фильм ижодкорлари қаторида адиб яна Давлат мукофоти билан тақдирланди.

Адабий ижод табиатига кўра, асосан якка тартибда яратилади. Ҳамкорликдагиси кўпинча муваффақиятсиз чиқади. Айтматов эса 1973 йили ҳамкорликда “Фуздуямага кўтарилиш” драмасини ёзди ва мухлисларини қувонтирди. Қирқ олти ёшидан Қирғизистон ФА академиги бўлган адиб, йил ўтиб, 1975 йили тўққизинчи қиссаси “Эрта қайтган турналар” ни, 1977 йили эса “Соҳил ёқалаб чопаётган олапар”ни эълон қилди. У 20 йил давомида ўнта қисса ёзган, баъзи адабиётчилар “Алвидо, Гулсари” ва “Оқ кема” каби асарларини роман деб эътироф этишган эса-да, ҳар бир жанрга юксак талаб билан ёндашиб, Л.Толстой, Ф.Достоевский каби буюк устозларининг маҳобатли асарларини унутмаган ҳолда, ўзининг ҳажми мўъжаз, маъноси сиқиқ асарларини “повесть”лар деб билди. Асосий, бош қаҳрамонлари кўпчилик бўлмаганлигини ҳам ҳисобга олди.

Ниҳоят 1979 йилнинг декабридан 1980 йил марти оралиғида 51 ёшдан ҳатлаб, 52 ёшга ҳали етмай туриб тўрт ойда Чўлпон отада битган ҳажман ҳам кўлвор асарни “роман” деб атади. “Бўронли бекат” ёки (иккинчи номи кейин биринчи номга айланган) “Асрни қаритган кун”. У эълон қилиниши билан довруғ таратди. 1982 йили адабиёт йўналиши бўйича Нобель мукофотига кўрсатилган номзодлар ичида совринга энг муносиб даъвогарлардан бири бўлди ва шундан бошлаб, номзодлар сафидан вафотигача тушмади… “Асрни қаритган кун” романи учун Иттифоқда ҳеч бир ёзувчига насиб этмаган расмий эътироф Айтматовга насиб этди. У учинчи марта Давлат мукофотига лойиқ кўрилди. Бизнингча, бу асар адиб ижодининг гултожидир. Аммо бу роман устидаги ишлар эълон қилниши билан тугаганмиди? Ўқувчи ва мухлислар, ҳатто адабиётшунослар даставвал шундай ўйлаган. Аммо адиб собиқ Иттифоқнинг маккорона мафкураси ичида комилликка етган, бу бирёқлама фикрсизлик бадиятга ўралган ҳақиқатни қай даражада кўтаришини ўзи ва ўзгалар ижодий тақдирида кўп кузатган эди… Шунинг учун ҳам романига яшин қайтаргич сўзбоши-изоҳлар ёзиб, баъзи ўйлаганларини эса олиб қўйганлигини кейинроқ маълум қилади. Ўн бир йил ўтиб, у бир қиссасини ўқувчиларга тақдим қилади: “Чингизхоннинг оқ булути”. Яна ўн йил ўтказиб – 2001 йилга келиб эса қиссани романга, бир боб сифатида киритади. Бироқ иш шу билан ҳам тугамаган. У 2002 йили бир мустақил новелла эълон қилади: “Худога топшириш”. Аммо бу ҳам “Асрни қаритган кун” романи жафокаш қаҳрамони Абутолип Қуттибоев ёзмаларидан…

Адиб яна уч роман эълон қилди: 1986 йили “Қиёмат” (“Кунда”), 1995 йили “Кассандра тамғаси” (“Охир замон нишоналари”), 2006 йили “Қулаётган тоғлар” ёхуд “Мангу қайлиқ”. У бадиий ижод билан публицистикани ҳам қўшиб олиб борганини айтдик. Орада унинг долзарб мавзудаги оташин, самимий, холис, дангал чиқишлари ҳам давом этди. Жумладан япон шоири Дайсаку Икэда билан қилган мулоқоти боис туғилган “Буюк руҳга қасида” (1993), қозоқ шоири Мухтор Шохонов билан дилдан қилган адабий гурунги натижасида “Чўққида қолган овчининг оҳи-зори” (1996) китоблари, Авезов, Луи Арагон, Одил Ёқубов, Шастакович каби ўнлаб адиблар ҳақидаги адабий портретлар, мақола ва эсселар шуларнинг энг кўзга кўринганларидандир. Ҳамкорликда яратилган асарлари ичида “Суқротни хотирлаш туни” пьесаси (1996) ҳам бор.

Унинг асарлари ўтган асрнинг саксонинчи йилларидан бошлаб хорижнинг ҳам нуфузли мукофотларига лойиқ кўрилиб, адибнинг ҳалқоро миқёсда ҳам обрў-эътибори ортиб борди. У қўлга киритган Италиянинг “Этрурия” (1980), Ҳиндистоннинг Жавоҳарлаъл Неру (1985), Австриянинг Адабиёт ва санъат йўналиши бўйича (1994), Ўзбекистон Республикасининг “Дўстлик” ордени, Франциянинг В. Гюго (1995), АҚШнинг “Дунё фани, адабиёти ва санъати ривожига қўшган буюк фаолияти учун” А. Эйнштейн катта олтин медали, яна “Умум Европа уйини қуриш ва халқаро маънавий ва маданиятлар яқинлашувига қўшган улуғ ҳиссаси учун” А.Меня ва Инсониятнинг эзгу манфаатларига буюк ҳисса қўшгани учун “Уйғониш даври титанлари” олтин медали (1998) шулар жумласидандир.

Унинг фаол ижтимоий фаолияти даврни олға бошлади. Халқларни, маданиятларни бир-бирига яқинлаштирди, жумладан ижод аҳлини қўллабқувватлади. У 1986 йили халқаро Иссиқкўл форумига асос солиб, дунёнинг энг кўзга кўринган, шоир ва ёзувчилари, маданият арбобларини Иссиқкўлга, ватанига чорлаб, дўстона мулоқот уюштирди, шу қаторда уларга дунё билса арзигулик туркий халқларнинг қадимий ва замонавий мумтоз маданий намуналарини таништирди. Иссиқкўл форуми шундан бошлаб бу жабҳаларда амалий ишларни жонлантириб боради. Чуқур илм эгаси ва хос ва холис маданият арбоби сифатида Айтматов бошқа ижодкорлар, айниқса социалистик мафкура боис чеккалатилган асл ижодкорларнинг асарлари нашрига раҳнамо бўлди. У 1886 –1995 йиллари Қирғизистон Ёзувчилари уюшмасини бошқариш билан биргаликда 1988 – 1990 йилларда Иттифоқдаги энг нуфузли адабий нашрлардан “Иностранная литература” журналининг бош муҳаррир бўлди. Айтматов раҳбарлиги даврида журнал яна ҳам жонланди.Жумладан, 1989 йили яратилганига 60 йил тўлган, аллақачон ХХ асрнинг бадиий ҳодисаси сифатида жаҳон адабиётига кескин таъсир кўрсатган модернизм йўналиши асосчиларидан Жеймс Жойснинг “Улисс” романининг русча таржимаси бутун йил давомида ўқувчиларга биринчи марта тўлиқ тақдим этилди.

Айтматов 1990 йилдан умрининг охиригача аввал собиқ Иттифоқнинг, кейин Россия федератив республикасининг Люксембургдаги, 1994 йилдан Қирғизистон республикасининг Белгия, Нидерландия, Люксембург қиролликларида мухтор элчиси ва вакили, халқаро ташкилотлар – Евроиттифоқ ва ЮНЕСКОнинг мухтор вакили бўлиб фаолият кўрсатди. У шу билан Осиёдан ҳам узоқлашмади, балки Марказий Осий халқлари тақдирини кўпроқ ўйлади, жумладан, у мустақил Ўзбекистон ҳукумати, таниқли ёзувчилар билан яқиндан дўстона алоқаларда бўлди. Иттифоқ даврида ҳам керак бўлганда Ўзбекистоннинг ва ўзбек халқининг буюк ролини эътироф этиб, ҳимоя қилиб ёзган адиб, мустақиллик давридаги дадил одимлардан қувонди. У маданияти, дини, тили ўзаги бир Марказий Осиё халқларининг ўзаро бирдамлигини, яхлитлигини истар, катта халқаро обрў-эътиборини шу яқинликка сафарбар этган, чинакам маънода туркий халқларнинг фахри, дунё тасаввурида тимсолига айланди.Албатта, унинг истаги шу ҳудуддаги янги давлат раҳбарларининг ҳам истаги эди. 1995 йили Тошкентда Марказий Осиё халқлари маданиятлари ассамблеяси ташкил топар экан, Чингиз Айтматов унинг президенти этиб сайланди. Худди шундай у 1996 йили Араб-турк Маънавият, маданият, иқтисод марказининг бошқонлигига сайланиб, мустақиллик йўлидан дадил одимлаётган қон-қариндош халқларимизнинг буюк маънавий меросини тиклаш, истиқболда ҳам дунёнинг олди маданияти бўлишга ҳақли замин фарзандларининг маърифий эзгу шижоатланишларига ҳиссасини қўшишда давом этди.

…У умрининг охиригача ижод ва ижтимоий фаолиятдан тўхтамади. 2008 йили кўз очиб, дунёни кўрган юртида “Чингиз Айтматов йили” деб эълон қилинган, қутлуғ 80 ёшини нафақат диёрида, балки бутун жаҳонда муносиб кутиб олиш тадориги борарди. Журналист (марҳум) Анвар Жўрабоев шундай маълумотни беради: “Россия” телеканалининг ижодий ходимлари Қозон шаҳрида адибнинг 80 йиллигига бағишлаб “Асрга татигулик кун” деган ҳужжатли фильмни суратга олишаётган эди. Чингиз аканинг соғлиги ёмонлашиб, уни касалхонанинг реанимация бўлимига ётқизишади. Қозонлик докторлар соғайиб кетиши учун хўп уринишади, аммо… Охири уни ўн олтинчи май куни Германиянинг Нуюнберг шаҳридаги махсус клиникага олиб боришади. Касалхонага ётқизилган кунидан сунъий нафас олиш аппаратига уланган Айтматов йигирма беш кундан кейин икки минг саккизинчи йилнинг ўнинчи июнида – саксонга киришига бир юз саксон кун қолганида оламдан ўтади”. Марҳум адибни икки кундан кейин юртига олиб келишиб, яна икки кунлик хайрлашувдан кейин 2008 йил 14 июнида Бишкек яқинидаги Ота байит қабристонига дафн қилинади.

* * *

Дарвоқе, Ота байит қабристони… Буюк адиб учун болаликдан идеал сиймолардан бири ва биринчиси отаси Тўрақул Айтматов бўлган. Чингизнинг болалик тасаввурида отаси яхшилик тимсоли ва падари бузруквори ҳал эта олмайдиган муаммо йўқдек туюларди. У бир умр шундай инсоннинг меҳрига тўймай, уни йигирма йиллаб кўришишни орзу қилиб, бир умр соғиниб ўтди, Дўйшен, Бойтемир, Эдегей Бўрон ва бошқа ўзи яратган энг мард, бағрикенг сиймолари тимсолига жойлади. Улар орасидаги жудолик, соғинч йўли 1937 йил Москвада солинган бўлиб, унга етиш учун 71 йилни сарфлади…

Чингиз оға отасининг хаёли, отасининг буюк сиймоси ила бир умр дардлашиб яшади. Ана шу инсонни тирик деб ўйлаш ҳаққи жуда кўп қийинчиликларга чидаган, жуда катта ютуқларга эришиш учун ўзида куч топа билган эди. Унинг биринчи устози, катта йўлга тайёрлаб чиқарган ҳам шу падари бузруквори бўлади. Ахир, рус тилини ўрганишга бўлган қизиқиш даставвал отасида бўлмаганда, уни болалигидаёқ Москвага олиб бормаганида…

Ўзининг фожеий тақдири буюк давомчиси тақдирида қўшилиб давом этишини ҳам у олдиндан кўра билган Тўрақул қамалганида 34 ёшда эди (Бундан чиқди: у 1903 йили туғилган, биринчи фарзандини 25 ёшда кўрган бўлади). “Ўн йил муддатга қамалди, хат ёзиш ҳуқуқидан маҳрум этилди”, хабарига, албатта, ўшанда оиланинг ҳамма аъзолари ишонган, интизор бўлиб кутишган. Кутмоқ азоб, аммо кутмоқ умид ҳам.

Ҳолбуки, биз энди биламизки: “Бишкекдан унча олис бўлмаган тоғ этагида Пунгтош деган жойда НКВДнинг оромгоҳи бор эди. 1938 йили шу жойга бир неча юк машиналарида маҳбуслар олиб келинади. Улар отиб ташланиб, олдиндан ковлаб қўйилган хандакларга яширинча кўмиб ташланади. Бу воқеани шу оромгоҳнинг қоровули Абикан Қидиралиев тўсатдан кўриб қолади ва ўлими олдидан 1928 йили туғилган қизи Бубуйрага айтади, яхши кунларда халққа билдир, деб васият қилади”.

Йиллар бир-бирига боғлиқ, номаълумлик аро, лекин умид билан кечганини кузаткимиз келади…

1937–1957. Ўн йил эмас, нақ 20 йил ўтиб кетади. Шахсга сиғиниш даври мустабиди Сталин қазо қилиб, икки-уч йил ўтиб унинг манфур машинаси ишдан бироз чиққач, Хрушчев эрувгарчилигининг энг умидвор дамларига келиб… Тўрақул оғанинг икки ўғли ҳам улғайиб, оила қурган, тўнғичи биринчи қиссасини ёзган йил. Наима она ҳамон тегишли идораларга эрининг тақдирини сўроқлаб хат ёзгани ёзган эди. Ниҳоят 1957 йили КГБ дан уларга расмий чақириқ хати келади. “Т.Айтматов ҳақидаги сўровномангизга жавоб олишингиз учун КГБ идорасига келишингиз лозим”. Улар бу қоғозни олиб, қанчалик қувонганини тасаввур қилса бўлади. Чингиз бу пайтда оғриб, иситмалаб ётгани учун Наима хоним чақирилган жойга фарзандларининг кичиги, отасидан 6 ойлигида ажраган, энди 21 ёшни тўлдирган Роза билан йўл олишади. “Отанг Сибир томонларда бўлса керак, – деб қизига гапириб боради бечора она. – У ҳозир қандай кўринишда экан, қамалганида 34 ёшда эди, ҳозир 55 ёшни тўлдирди. Сибирда уларнинг кўплари уйланиб олган, дейишаяпти. Ишқилиб, отанг соғсаломат бўлса бас.”11
  Мазкур парчалар Чингиз Айтматов, Мухтор Шохоновнинг “Чўққида қолган овчининг оҳи-зори” китобидан. “Sharq” нашриёт-матбаа концерни Бош таҳририяти, 1998 й. Набижон Боқий, Ёқубжон Хўжамберди ўзбек тилига таржима қилган.


[Закрыть] У қандай садоқатли аёл бўлганини қизи Роза Айтматова шундай изоҳлайди: “Яшириб нима қиламан. Кўпгина эркаклардан унга совчилар келди. Лекин у Тўрақулдан гўзалроқ, Тўрақулдан бойроқ, Тўрақулдан ақллироқ эркак борлигини ҳатто тасаввурига сиғдира олмасди”. Наимахонимнинг садоқати ва, севгисида буюк момоларнинг покдамон ва ёниқ қалбини кўрамиз.

Наимахоним ичкарига кириб кетиб, неча бир йилга қариган бир аҳволда, ҳолсиз қайтиб чиқади. Қўлига бир энлик мана бу маълумот тутилган эди. “Т. Айтматовга нисбатан 1938 йилнинг 5 ноябрь куни ҳарбий ҳайъат томонидан чиқарилган ҳукм янги очилган шарт-шароит туфайли бекор қилинади. Т. Айтматов ўлимидан кейин оқланди.” Умидларини йўқотиб, болалари етим эканлигини билган муштипар аёл неча кунлар қон-қақшаб, йиғлаб-сиқтади. Шунда ҳам Наимахоним эрининг ўлганига барибир ишонмайди. Чунки…

Роза Айтматова ҳикоясидан: “У уруш йиллари Кавказдан Шакарга кўчиб келтирилган одамлар орасида Айвазиди исмли грек фолбин аёли бўларди. (Одамлар унинг фоли тўғри чиқяпти, дегани учун (онам) ўшанинг олдига боради. Фолбин қаҳва қуйқумига қараб фол очарди.) У нима дейди денг:

– Эринг қамоқда. Тўртта фарзандинг бор. Жуда оғир ҳаёт кечиряпсан. Сизлар бу ерда (овулда) яна ўн йил яшайсизлар. Тўнғич ўғлинг сени шаҳарга олиб кетади. Ўғлингнинг шуҳрати бутун дунёга таралади, – деб гапини тугатади фолбин.

– Эрим-чи? Тирикми, қачон қайтиб келади? – деб сўрайди онам.

– Эринг жуда олисларда юрибди. Сен у билан кўп йиллардан сўнг учрашасан, – деб жавоб беради фолбин…

Фолбиннинг олдига Наима хоним 1944 – 45 йиллари борган.

Ҳақиқатдан ҳам Чингиз Қишлоқ хўжалик институтини битиргач, 1954 йилдан Фрунзеда қолади ва онаси ва ука-сингилларини овулдан олиб кетади.

“Онам умрининг охиригача Чингизнинг қарамоғида яшади. Назаримда, у фақат тўнғич фарзанд эмасди, айни пайтда улар ўртасида руҳий қандайдир яқинлик ҳам бор эди. Унинг ҳар бир асарини, ҳатто мақолаларию суҳбатларини ҳам онам берилиб, қизиқиб мутолаа қиларди”.

Йиллар кечаверди. 1963 йил. “Москвадан олий мукофот олиб қайтаётган Чингизни кутиб олиш учун Республика раҳбарлари, қариндошлари, яқинлари йўлига пешвоз чиқдилар. …Чингиз уйга ҳам кирмасдан тўғри касалхонага борди. Онам ёстиқдан ўмгагини аранг кўтариб (оёқлари шишиб кетган эди), Чингизнинг кўкрагига бошини қўйганча, узоқ йиғлади. Унинг кўзларида тоғ жилғаларида оқаётган зилол сув мисоли беғубор севинч ёшлари дув-дув тўкиларди. Неча-неча йиллардан сўнг илк бор кўксини тўлдириб нафас олди. Гуёки, уйқусиз ўтказилган ваҳшатли тунлардан ном-нишон қолмагандай эди. Бир сўз билан айтганда, Чингиз шон-шуҳратга бурканган кун онам учун Тўрақулнинг маънавий ғалабаси бўлди.”

Чингиз Айтматов отасининг азиз хотираси ва онасининг фидойилиги олдида ўзини жуда қарздор ҳисоблаб, қаламим билан буни оқласам дерди. Отаси ўлимини эшитгандан олти йил ўтиб битган “Момо ер” қиссасини уларга бағишлади. Асар шундай бағишлов билан очилади: “Ота, мен сенга ёдгорлик ўрнатолмадим. Сенинг қаерда дафн этилганингни ҳам билмайман. Ушбу асаримни, отам Тўрақул Айтматов, сенга бағишлайман.

Она, сен бизни улғайтириб одам қилдинг. Сенинг узоқ умр кўришингни тилаб, онам Наима Айтматовага бағишлайман”. Қисса ёдгорлик эди отасига. Қиссани ютоқиб, ўқир экансиз ундаги бош қаҳрамон Тўлғаной тимсолида онасининг кўнгил сиймосини яратганига амин бўласиз.

Шу бағишловларнинг ўзи кун келиб отасининг сўнгги кунлари гувоҳи бўлган одам йиллар оша уларни йўқлаб камерадошининг сўнгги тилагини уларга етказишини адиб билмаган. Ҳолбуки буларнинг ҳаммаси Аллоҳнинг адолати қарор топиб, ҳақиқат барибир ошкор бўлишининг параллел чизиқлари эди.

1975 йил. Розага акаси Чингизни тополмаган бир касалманд киши уни йўқлаётганини айтишади. Бу киши Тангриберди Алапаев бўлиб, Фрунзе қамоқхонасининг бир бўлмасида Тўрақул билан тушиб қолиб дўстлашишган эди. Тўрақул унга нарсаларини берган, омонат гапини етказиб қўйишни ҳам тайинлаган эди. Алапаев Т. Айтматовнинг қатл этилганини ҳам биларди. Аввалига қаттол тузум сабаб, кейин эса ўзининг бир хатоси билан нарсаларини йўқотгач, дардга йўлиқади. Юртига қайтганида эса Наимахонимлар шаҳарга кўчиб кетганидан манзилини тополмай юрарди. У оғир касал ётиб, ҳаётдан насибаси жуда оз қолган кунларнинг бирида палатадаги шериги бир китобни қўлдан қўймай ўқиётганига кўзи тушади. Палатадоши ташқарига чиққанда китобга қизиқади ва қотиб қолади. У Чингиз Айтматовнинг “Матеренское поле” қиссалар китоби бўлиб, адибнинг расми у қамоқхонада дўстлашган Тўрақул Айтматовнинг худди ўзи бўлгани учун кўзларидан ёш отилиб кетади ва Чингизни тополмагач, синглисига омонат гапни айтиш учун чақирган эди. “Айтматов. Тангриберди Алапаевдан 1938 йили отам айтиб юборган энг охирги хабар бизга фақат 1975 йили етиб келди. Бу пайтда онам вафот этганига тўрт йил бўлган эди.” Шу бир жумла мудҳиш хабарни билиш учун Ч. Айтматов 37 йил сабр қилиши керак бўлди. Турмуш ўртоғи болаларининг отасини садоқат билан 33 йил кута-кута ўтиб кетди. Қизи Роза англагандай. “Равшанки, фолбин аёл отамнинг ўлганини билса-да, аммо онамни ноумид қилмаслик учун тўғри гапни айтмаган. “Сен у билан кўп йиллардан кейин учрашасан”, деган сўзлари эса сир эмаски, нариги дунёдаги учрашувга ишора эди… ” Унгача тўнғич ўғил қирқ еттига кирди…

Айтматов 1963 йили “”Ота, мен сенинг қабринг қаерда эканлигини ҳам билолмайман”, деб ёзар экан, ҳеч бўлмаса, отам сиймоси асаримда тирикдай яшасин деб шу йили битган “Биринчи муаллим”га меҳрини беради. Аммо, Ҳақ насиб қилган бўлса, шундай ҳақиқатларнинг юзидан парда тортиладики, киши минг бора ўйлаган билан тушига кирмаган ишлар юз беради…

1980 йил. “Асрни қаритган кун” романининг чўққи бир нуқтасида манқурт ўғли томонидан отиб ўлдирилган она хоки қолган жой Она байит қабристони бўлади. Бу ер авлодлар томонидан она макон деб эъзозланади. Бу ерда хоки қўйилиши шараф ҳисобланадиган бўлади. Зеро, “байт” сўзи арабчада уй, хонадон маъносини билдиради. Бизда эса “Аҳли байт” деб пайғамбар хонадонига нисбат берилган, динимизнинг ёйилиши билан кириб келгани учун ҳам жуда азиз жой маъносида тушунилган. Романда ҳам она мозори, она хонадони, онанинг мангу уйи, дея улуғ урғу берилган. Бу жой борми ёки, йўқ кўпчилик билмайди, аммо у Айтматовнинг дурдона асарининг энг ғамгин ва жон жойининг рамзи сифатида бутун жаҳон кўнгил харитасига кирди…

1995 йил. Ниҳоят отасининг васиятини бажо келтириш учун, албатта, мустақилликдан кейин Бубуйра опа Қирғизистон Хавфсизлик хизмати идорасига мурожаат қилади. Отаси билган сирни очади, кўрсатган жойни маълум қилади. Кўрсатилган жой очилганда эса 137 кишининг бош чаноғи ва суяклари топилади. “Айтматов. Ҳа ўша топилма – отамнинг устидан чиқарилган ўлим ҳукми қалбимни остин-устин қилиб юборди. Ўша ҳукмнома 137 марҳумнинг суяклари орасидан топилди. …Орадан 53 йил (57 йил бўлиши керак. В.Ф.) ўтгач, ҳатто марҳумнинг суяклари ҳам тупроққа қўшилиб кетар экан. Лекин, қандай мўъжиза туфайли отамнинг кўкрак чўнтагидан уч варақ ҳукмнома бутунлай чириб кетмагани кишини ҳайрон қолдирмайдими? Аллоҳнинг барқарорлигига иймон келтирмоқ керак.” 1995 йилнинг 25 ноябрида Чингиз Айтматовнинг ўзи ҳам марҳумларни қайта дафн қилиш учун Люксембургдан етиб келади. Отасининг қабрига бир сиқим тупроқ ташлаш унга ҳам насиб қилади ва ушбу жой “Ота байит” қабристони деб аталади. Менимча, “Отанинг (мангу) макони” – Ота байит қабристони номини бу ерга буюк ёзувчи Чингиз Айтматов бергани шубҳасиз. Бу заминда улуғ оналар чин дунёда ётган мангу макон, хонадонни – Она байит деб аждодлар атаган, у асарида буни абадиятга муҳрлаган экан, энди ғанимлар томонидан буюк оталар қатл қилиниб, кўмиб ташланган жой қайтадан эъзоз топдими, шафқатсиз тузумни унутмаслик, шу кунлар учун фидо бўлган қаҳрамонлар хоки зиёратгоҳ бўлиши учун ҳам Ота байит деб аталишга ҳақли-да!

2008 йил 14 июнь. Отасининг қабри топилганидан ўн уч йил ўтиб Чингиз Айтматовнинг ўзи ҳам шу ерда мангуга қўним топди. Буюк отаси ёнидан ўрин олди. Ўзи ардоқлаган, бир умр азиз ёди билан яшаган инсонига етди. Бу не улуғ шарафки Аллоҳ севимли бандаларини ўзи эъзозлаган, яхши кўрган кишилари қабатида Қиёматда тирилтирар ва Охиратда жаннатида бирга мангу фароғатда бўлишини таъминлар экан. Аллоҳ таоло улуғларни ўз раҳмати билан сийлаган бўлсин.

Азиз ўқувчи! Сизга жуда ҳам ҳавасимиз келаётир. Зеро, Чингиз Айтматовнинг улуғ қиссалари мутолааси ҳар сафар қалбларни янгидан сурурга тўлдиради!

Вафо ФАЙЗУЛЛОҲ