Текст книги "Танланган асарлар: Қиссалар"

Тун яримлаб қолди. Қошиқчада оғзига сув томизиб қўяр экан, Саида қайнонасининг сўнгги соат ва дақиқаларини енгиллаштиришга уринарди. Жон таслим қилаётган Бексаат куни битганини сезиб ётар, шунинг учун ҳам жон талвасасида нимадир демоқчи бўлар, лекин бунинг уддасидан чиқолмасди, шундан кейин у дил розини кўзлари билан имо-ишора қилишга ўтди. Ростдан ҳам, қайнона ва келиннинг видолашув чоғидаги оҳу фиғонларини – жўрлашиб ҳўнграшларию мунгли марсияларини ким ҳам тинглайди дейсиз: бу термаларда эса уларнинг кўнглидаги орзу-ниятлари умрбод амалга ошмайдиган армон бўлиб қолгани, бутун хонадон аҳли – ўғли ҳам, келини ҳам – жон-дилдан хоҳлаган Чотқол сафари ҳам, қулоқ сифатида Чотқолга бадарға қилинган эл-уруғу ёру биродарлар билан келинни таништириш ҳақидаги ўй-хаёллари ҳам саробга айлангани, эндиликда эса бунинг мутлақо иложи қолмагани борасидаги ҳасратлари ўта таъсирли ифодаланганди. Саида учун ҳаммадан ҳам ўкинчлиси шунда эдики, энди у кекса қайнонасини эшагига ўтқизиб қўймайди, йўргакдаги набирачасини унинг қўлига тутқазмайди ва улар тун қоронғисида биргаликда йўлга равона бўлишмайди. Начора, энди у кунлар бошқа қайтиб келмайди. Бундан кейин уларнинг Чотқол довонидан омон-эсон ўтиб олишлари олдидан тоғ қояси ва қор уюмлари оралиғидаги бир гўшада кичик гулхан тафтида исиниб, сабр-тоқат билан куч тўплашларига ҳам ҳожат қолмайди; энди улар гулхан тепасида парвоз қилиб юрувчи фариштаю малойикалардан ўзларига раҳм-шафқат қилишларини ва билиб-билмай қилган барча гуноҳларини афв этишларини ва тоғ йўлидаги бало-қазоларни даф этишларини ёлвориб сўрамайдилар ҳам; негаки улар, чиндан ҳам, ҳеч кимга ёмонликни раво кўришмайди: довонга эса қонун ва жазодан қочиб, ўзини ўзи қувғин қилган қочоқ аскар Исмоилдан хабар олиш илинжида чиқиб туришади. Шуларнинг ҳаммаси учун она ва келиннинг чексиз ранж-алам ва изтироб чекишаётгани ва бунга сабр-бардош қилиб келаётгани – бу бир қисмат эди, холос…

Шу зайлда жафокаш она қиссаси ўз интиҳосига етди: ўлим бутун келажакдан маҳрум қилгани боис энди барча ўй-хаёллар – сафар ташвишлари ҳам, йўл азоби ҳам, Чотқолга кетган бошқа қавм-қариндошлар дарагини суриштириш ҳам, уларга бу ёққа ким билан бирга ва қай тариқа етиб келганларини ҳикоя қилиб бериш режаси ҳам барҳам топди.

Қайнонасининг ўлим тўшагида ётган ўша қайғули тун ана шундай якун топди.

Саиданинг бошини қотираётган кўпдан кўп ўй-хаёллар ичида айниқса эрининг хатарли қисмати унга сира тинчлик бермасди. Унинг боёқиш Исмоили у ёқда қандай юрибди экан-а? Онаси жон таслим қилаётган шу кезларда бошидан нималар кечаётганийкин? Зеро, у шундай дарди бедаволарга мубтало бўлганки, унинг бу ерларга келиши ҳам, қорасини кўрсатиши ҳам мутлақо мумкин эмас… Нега шундай бўлдийкин-а? Шунинг учунки, у ўзи билганича яшашни хуш кўрди; қонун, инсоний ақида-тамойиллар эса ўзгача кун кечиришни тақозо этади. Куч – қонун ва кўпчилик тарафида, у бўлса қонундан қочиб юрибди. Шунинг учун ҳам, ҳеч ким била ва суриштира олмайдиган Чотқол томонларга жилмоқчи эдик-да.

* * *

Ўша машъум кечаси Исмоил, ҳар галдагидек, ўзи яхши билган ўша тоғ этагидаги пастқам қияликлар, чийзорларни оралаб ўтиб, унинг адоғидаги жарликка чиқиб олди, ойдин кечада бу ердан овулнинг томлари, мўрилари, ёруғ деразалари кўриниб турарди. Исмоил эса айни шу ердан ўта эҳтиёткорлик билан ўтиб, одамларнинг полизлари оралаб ўз ҳовлиси томон йўл олди.

У бу сафар ҳам йўлнинг сўнгги қисмини ғоят эҳтиёткорлик билан кўздан кечирди, бироқ, негадир, уйга яқинлашган сари унинг кўнглини ғашлик ва хавотир босди. Қандайдир шубҳали ҳаракатлар, аллақандай эшитилар-эшитилмас, узуқ-юлуқ овозлар Исмоилни сергаклантирар ва у вазиятни аниқлаб олиш мақсадида Тўтиой холанинг полизидаги терак тагида таққа тўхтади. Ундан бир қадам ҳам нарига жилмади. Йўлдаги зўриқишу ҳансирашларини босиб, нафасини ростлашга ҳаракат қилди. Бироқ юрак уриши маромига тушмади ва қалбдан қандайдир фалокат юз беришини ҳис этди. Демак, Саида ҳақ гапни айтган – чиндан ҳам онаси мушкул аҳволда.

Исмоил аянчли, ғулғулали ўй-хаёллар оташида қовурилиб, ўзини бошқара олмайдиган руҳий ҳолатга тушди. У дарахт танасига маҳкам суянганча бўғиқ ингради. Айни чоқда диққат билан қулоқ солиб, ҳақиқатан ҳам ҳовлида одамлар борлигига ҳамда улар у ёқ-бу ёққа юриб, ғўнғирлашиб туришганига тўла ишонч ҳосил қилди. Бинобарин, ишнинг пачаваси чиққан. У юраги эзилиб, ғазаби қайнаб кетган ўша дамда қалбан ҳамма нарсага: важоҳат билан уйга бостириб киришга, тўпланган одамларни зарб билан итариб, ўзига йўл очишга, жирканч ва қўрқинчли қиёфада қўққисдан уларни даҳшатга солишга, шу онда, эҳтимол, жон таслим қилаётган энажони бағрига ўзини отиб, унинг совиб қолган қўлларини ўпа-ўпа зор-зор йиғлашга, унинг қаршисида тиз чўкиб, энасини бошқа ҳеч бир она чекмаган азоб-уқубатларга дучор этгани учун кечирим сўрашга, коинотдаги бутун мавжудотларни емириб, йўқотиб юборишга, оламдаги барча балоларни, жумладан, ер юзи ва мамлакатни ўз домига тортган даҳшатли урушни ҳам ва ўша жанг майдонидан қочишга жазм қилиб, эндиликда унинг жабрини тортаётган – қаттиқ таҳлика, ночорлик ва тубанликда яшаётган ўзини ҳам тамомила нест-нобуд этиб ташлашга қудрати етадиган даражада дод-фарёд солиб йиғлашга тайёр эди. Ҳа, ҳа, ҳа, эс-ҳушини йўқотиб қўйгунча ўкириб йиғлайвериши жоиз: бу ҳол садоқатли умр йўлдоши Саида уни кўз ёшлари тўкилган шу чиркин ердан турғизиб, кўз ёшларини артиб, уни бирон ёққа – унинг ўзи ҳам, номи ҳам бутунлай унутиб юбориладиган ва ҳеч бир кимса унинг қўлидан тутиб, “Нега сен фронтда эмассан-а”, – деб асло суриштирмайдиган бир гўшага етаклаб кетмагунига қадар давом этиши шарт.

Бироқ унинг ақл-идроки ушбу бир лаҳзалик ғазабу эҳтирослар алангасини пасайтирди. Шу туфайли у турган жойидан бир қадам ҳам нарига силжимади: гарчи у виждон азобида қийналиб, ўзини ўзи лаънатласа-да, онасининг жони узилаётган паллада ҳам шундай телбавор қиёфада одамларга кўринишни ўзига эп кўрмади. Бунинг учун онажони уни маъзур тутади, дея ўзига ўзи таскинтасалли берди; зеро, энаси унинг ўзини эҳтиётлаб юришини, бирор пана жойга кетиши зарурлигини ва ҳар қандай вазиятда ҳам кўзга кўринмаслиги даркорлигини Парвардигорга топиниб илтижо қилгани рост эди. Шунинг учун ҳам у фурсатни ғанимат билиб, ўз вақтида манзилига қайтиши кераклигини кўнглидан ўтказди, лекин бунга асло журъати етишмасди. Аксинча, ўша онда қандайдир бир зўр, оғир куч уни жиловлагандай бўлиб, қадам-бақадам уй томон яқинлашиб боришга мажбурлар эди. Шу зайлда у омборхоналари орқасига келиб тўхтади ва шу жойда туриб одамларнинг дупур-дупурию гангир-гунгур овозларини аниқ эшитди. Отнинг дукур-дукури қулоққа чалиниб, кимдир ниманидир сўраётгани қулоққа чалинди:

– Ҳа, аҳволи оғирми?

– Ҳа, умид йўқ ҳисоби…

Сўнгра от узангиси қандайдир бир темирга урилиб жаранглаб кетди ва дукур-дукур товуш ҳовлидан йироқлашди.

Исмоил ўша киши унинг узоқ қариндоши Мирзақул эканини фаҳмлади; уни кўпдан бери кўрмаган эди; ўша вақтларда унинг иккала қўли ҳам бутун эди, энди эса фронтда бир қўлидан ажрагани боис одамлар уни “Мирзақул мўлоқ” ёки мўлоқ Мирзақул деб чақиришади. Шундай бўлса-да, у – қишлоқ шўроси раиси. Хўш, нима бўпти? Бир тасаввур қилиб кўринг-а, бир қўлсиз қандай яшаш мумкин! Исмоил эса қўлидан, айниқса бошидан ажралиб қолишни хоҳламади. Мана энди шунинг жазосини тортмоқда: виждон азобида қовурилиб ва айни чоқда биқиниб-пусиб юрибди…

Аслида унинг ҳовлига яқин бориб, у ерда нималар бўлаётганига қулоқ тутмагани яхши эди. Энди унинг таъби ўта хиралашиб, руҳан эзилиб кетди. Шу важдан Исмоил учун бу ердан аста-секин ортга қайтишдан ўзга чора қолмаганди. У қуйида қолган овулига сўнгги бор қайрилиб нигоҳ ташлаган маҳалда эса тун ярмидан оққан бўлиб, ҳамма ёқни зулмат қоплаб олган эди, фақатгина бир жойда ёнма-ён икки дераза чироқлари милтиллаб ёниб турарди. Бу унинг уйи бўлиб, уй ичида эса энажони жон таслим этарди.

Исмоил эрта тонгда кўзга илғанмас жойларни паналаб, яна овул сари йўл олди. Унинг безовталанган юраги ҳамон сира тинчимас, овули, ўз уйи томон илдам одимлашга ундарди; бу ҳаракат нима билан тугаб, қандай натижа беришини Исмоилнинг ўзи ҳам билмас эди. Шунга қарамай, у йўлда давом этарди.

Ҳавонинг авзойидан кун совуқ бўладиган кўринади. Тоғдан увлаб эсган шамол тобора забтига оларди. Шу боис у бошини пўстини ёқасига буркаб, телпагини қаншаригача бостириб кийиб, катта кирза этикда, қўлларини киссаларига тиқиб олиб, якка-ёлғиз, оғир ғам-алам оғушида жилиб борарди.

У одатдагидек, овул манзараси кўзга ташланиб турадиган ўша жарлик ёқасига келиб тўхтади, тез-тез нафас олиб, бутазор остида писиб ётган ҳолда овулда нималар бўлаётганини кўзи илғаган қадар кузата бошлади. Аммо арзийдиган бирон нарсага кўзи тушмади. Уй томларидан тутунлар юқори кўтарилиб борар, мактаб ёнидаги болаларнинг овозлари, шунингдек, отларнинг кишнаши, итларнинг вовиллаши хиёл эшитилиб турар эди… Бироқ Исмоилни биринчи навбатда уйида, ўз кулбасида нималар содир бўлаётгани қизиқтирарди, афсуски, тағин ҳам бирор-бир нарсани аниқроқ кўриш ёки фарқлаб олишнинг иложи бўлмади. Шундай бўлса-да, у ердаги қандайдир ғимир-ғимир ҳаракатлардан нималарнидир пайқаб олиш мумкин эди. Бироқ у ерда айнан қандай воқеа юз берганини аниқ билиш мушкул эди. Балки у яқинроқ борса, эҳтимол, манзара бирмунча ойдинлашармиди, аммо у бундай таваккалчиликка журъат қилмади. У тушгача шу зайлда бутазорда яшириниб, қаттиқ совқотган ҳолда беҳудага қулоқ тутиб, кўз тикиб жуда қийналиб кетди. Сўнгра ўзини пана жойга – бошпанасига олди, кечга яқин эса чор тарафга сергак назар ташлаганича яна аввалги жойига қайтиб келди. Энди у бу сафар ўз фаҳм-фаросати билан онаси аниқ қазо қилганини сезди: ҳовлидаги ғимирғимиру ҳўнграшлар онасининг ўлими у озиқ-овқати ва қуроли сақланаётган пана жойга борган кезларда содир бўлганидан далолат берарди.

Энди ҳеч қандай шак-шубҳага ўрин қолмаган эди. Онаси оламдан ўтган. Шу сабабдан у ўзини фавқулодда оғир юк остида қолгандай ҳис этди. У бутазор тагида ўлдирилган қўрқинчли йиртқич қиёфасида чўзилиб ётар эди.

Исмоил кеч кириб, оқшом охирлаб қолганда ўнқир-чўнқирликлар бўйлаб юриб қишги полиз экинлари ёнига келиб тўхтади ва бир оз муддатдан сўнг ўтган кечаси термилиб тургани – ўша терак томон юрди ва шу ерда қоққан қозиқдек туриб қолди. Энди эса онасининг бу ёруғ оламни тарк этганига сира шак-шубҳа қолмаган эди. Ҳовлида ўчоқда олов ёниб турарди: афтидан, дошқозонда сув иситишаётган бўлишса керак. Турфа товушлар қулоққа чалинарди. У тағин ўша бир қўлли Мирзақулнинг таниш овозини эшитди. У бу ерда маслаҳатлар бериб, кайвонилик қилиб турарди. Одамлар унга қандайдир жавоблар қайтариб хайрихоҳлик қилишарди. Отлиқ кишилар ҳам келиб-кетиб туришибди. Демак, энасини эртага дафн этишади. Эрталабдан тайёргарлик ишлари бошланади, йиғи-сиғи қилишади; жаноза ўқилади, пешин пайтида эса жасадни овулнинг юқори қисмида жойлашган қиятепадаги қабристонга олиб боришади. Ўшандагина Исмоилнинг хаёлига, ахир олдин гўр қазиш керак-ку, деган фикр келиб қолди. Бу ишни ким бажарар экан? Гўр қазилдимикин ёки бу ишни эрталабга қолдиришдими? У қайтишда қабристонни бориб кўришга ва қабр қазилган ёки қазилмагани ҳақида ишонч ҳосил қилишга қарор қилди. У шу тариқа ўта гарангсиган, дили вайрон бўлган, паришонхотир ҳолатда терак остида турарди.

Сўнгра у овулнинг чеккаси бўйлаб қиятепадаги катта қабристон томон оҳиста одимлаб кетди. У тун қоронғисида тусмоллаб қадам ташлар, аламли қайғудан эзилиб, тинмай йиғлайверганидан кўзлари хиралашиб қолгани учун гоҳ йўлдаги ўнқир-чўнқирларга йиқилиб тушар, гоҳ аллақандай тўсиқларга тўқнашиб кетар эди. Шунда у ҳаттоки: – Мен кимман ўзи, қаёққа кетаяпман, жин урганми мени, бу оламда нима учун яшаяпман-а? – деб ўйлаб ҳам қолар эди.

Қиятепадаги кўҳна қабристонга анча йиллардан бери қадам босмагани боис у бу ерга охирги марта қачон келганини ҳам аниқ эслолмасди. Ниҳоят аста-секин урушдан бирмунча илгари, тракторчилар курсини битиришгандан сўнг, дастлаб уни шу қабристон ёнидаги пичанзорда отга қўшиладиган пичан ўриш машинасига ўтқизишганини, ўшанда у қоқ пешинда – жазирама пайтида отларни аравадан чиқариб қўйиб, бир гала ўспирин йигитчалар билан бирга бедана овлашга киришиб кетишганларини хотирлади. Беданалар бўлса қабристондаги овлоқ ва қалин чакалакзорларда донланишни ёқтиришар эди: сабаби қабрлар орасидаги пичанларни ўриб олишни ҳеч ким ҳам ўзига эп кўрмасди. У ҳозир шуларни эслар экан, ўша сокин ёз кунларини, ўт-ўланларнинг хушбўй ҳидини, осмонда ҳам, ерда ҳам маст бўлиб тинимсиз хониш қилаётган қушларни, чирилдоқ чигирткаларни, беадад чарақлаб турган сахий қуёшни, оромбахш сўлим ҳавони қўмсади. Ўша пайтларда у орадан йиллар ўтиб, ўзининг қаҳратон қишнинг зим-зулматли кечасида қиятепа қабристонида уни шу кўйларга солган жамики нарсага нафрати тўлиб-тошган, ё қайғу-алам ўтида қовурилган ҳолда таъқибга учраган йиртқичдек тентираб юришини ҳеч хаёлига келтирганмиди? Исмоил бу ўша жой эканлигига сира ишонгиси келмасди. Ойнинг хира нурида қабрларнинг қори эриган жойлари қорайиб кўринарди. Ҳаммаёқ жим-жит, бўм-бўш, совуқ. Гўрковлар онасига қабр қазиб қўйишган экан, у очиқ турибди. Буни яқиндагина ўйилган чуқурча ёнидаги лой уюмларидан ҳам пайқаб олиш қийин эмасди.

Демак, яхши одамлар жон куйдиришган, демак, дафн эрта чошгоҳда.

Исмоил онасига қазилган қабр бошида тўхтади, бошини эгиб қоронғи чуқур ўрага жонсиз нигоҳини қадаб тик қотди. Агар у бир илож қилиб ўзини ўлдирганида эди, шу қабр тубида ётарди, у ҳозир, шу ердаёқ ўлишга рози, қанийди уни одамлар эртага онаси билан бирга қўшиб дафн этишса… Лекин ўз жонига қасд қилиш одамлар қошига бўйин эгиб боришдай мушкул эди…

Янаги тонг Исмоил яна овул томон судралди. Макон тутган ғорида совуқ қотган оёқларини судраб босар, жунжикиб ва йўталган ҳолда оғзини кафти билан тўсарди. Бу сафар у қабристон томон йўл олди, волидасини дафн этишга қатнаша олмаса-да, ҳеч бўлмаса бошқалар онасини қандай дафн этишини узоқдан бўлса-да, кузатмоқчи эди. Юрар экан, ўзи учун қулай пастқам жарликни мўлжаллаб ўтди, жар туби бўйлаб юриб, бировга сездирмай маросимни кузатмоқчи, ҳам кўзга ташланмай қабристонга хиёл яқин бормоқчи эди.

Сўнг у шу яқин ўртадаги улкан харсангтошлар орасига беркиниб, кузата бошлади.

Вақт имиллаб ўтарди. Энди у анча тинчланиб ва бўлиб ўтган ишларга кўникиб онаси, хотини ва ўғилчаси билан охирги марта кўришган сўнгги кунни хотирлади. Ўшандан бери икки куну икки кеча ўтган, аммо жуда узоқ вақт кечганга ўхшарди. Чотқолга кетиш фикри туйқус зарбага учраганидан Исмоил қаттиқ афсус чекар, энди у ҳамма ўйлаганларини қайта кўриб чиқиши ва борди-ю, аёли ва ўғилчаси билан Чотқолга омон-эсон етиб олганида ҳам тоғаларига онаси ўлгани, уни қандай дафн қилганини не сўз билан айтади, улар жиянни тушунармиканлар…

Исмоил кўмиш маросимини анча олисдан илғади. Кўпчилик одамлар тўпланишиб турибди. Уларнинг аксарияти от ва эшак миниб олишган. Исмоил кутганидек, улар ёндош йўлдан келишар эди. Қияликка кўтарилишда тўда қадами секинлашди; иккита от эгари устига ўрнатилган тобутда наматга тиғиз ўралган маййит жасади жойланганди. Бори шу. Онахон Бексаатни сўнгги йўлга овулдошлари кузатишарди. Улар ҳозир нималар ҳақида гапиришаётгани Исмоилга қоронғу. Маросим у бекинган жойга қадам-бақадам яқинлашиб келарди. Кузатувчилар орасида хотин-халаж йўқ ва бўлиши ҳам мумкин эмасди, чунки бу ерларда аёллар дафн пайти қабристонга боришмас, уйда қолиб, маййитни кўмиб қайтган эркакларни мотамсаро йиғи билан кутиб олишади. Таомил бўйича Исмоил қабристондан қайтаётган отлиқ қариндошларга бош бўлиши, дафндан кейинги маййитнинг уйида бўладиган илк йиғинни бошлаб бериши, баланд овоз билан ув тортиши ва ўкириб эгар қошига бош қўйиши, Саида эса унга жавобан йўқлов жирларни уввос тортиб куйлаши лозим эди… Лекин улар қонун ва қочоқлик ўртасидаги тегирмон тоши орасида қолганлар, бундан бенасиб эдилар…

Бу орада тўпланганлар қабристонда кеча қазилган гўр ёнида тўхташди. Исмоил ўзи беркинган қўшни тепалик ортидан маросим қандай кечаётганини кўрди. Барча йўл-йўриқларига кўра дафнга Мирзақул бошчилик қиларди. У четроқда қўшоқ қилиб боғланган отлар олдидан дафн жойига яқинлашди, ҳамма жой бўшатиб, унга йўл беришди.

Наматга ўралган маййитни тобутдан олишиб, четга қўйишди ва ҳамма катта айлана ҳосил қилиб, мулланинг узоқ давом этган қироатини тинглашди, муллага жўр бўлишиб айрим оятларни такрорлашар, вазият худди асалари уясини эслатарди. Сўнг тўда яна ҳаракатга келиб қолди – энди маййитни қабр ичига туширдилар-да, шоша-пиша гўрга тупроқ тортдилар.

Буларнинг барини у четдан кузатар ва индамай лабларини қон чиққудай тишларди.

Одамлар қабристонни тарк этиб, бирор тирик жон қолмади, лекин ҳали олисдан товушлар эшитилиб турарди, Исмоил онаси қабрига жилди. Қалтироқ қўлларига таяниб, эс-ҳушини йўқотган ҳолда эмаклаб борди-да, янги пайдо бўлган уюм тупроқни қучоқлаганча, бўғиқ-ҳирқироқ товуш билан ўкириб юборди ва қайғу-аламу қаҳру-ғазабдан нафаси бўғзига тиқилди, худди ақлдан озиб, етим қолган бўри сингари нима деб қичқиргани, кимни ва нимани лаънатлаётганини фаҳмлаш қийин эди. Сўнг эса у худди маст одамдай бор овози билан қичқира бошлади: “Онажон, онажон, кечир! Мени кечир! Мени лаънатла! Нариги дунёда лаънатла! Урушни лаънатла! Лаънатла! Урушни лаънатла!”

Сўнг у бир зум жимиб қолди, худди ниманидир ўйлаб қолгандай яна ғазаб билан даҳшатли бўкира бошлади. “Нафратланаман! Қасос оламан, қасос, ҳаммангдан қасос оламан! Ҳеч кимни аяб ўтирмайман!..”

* * *

“Ёзнинг келишига ҳам оз қолди! Кўпига чидаган, озига ҳам чидаш беради! – деб ўйлади Саида, тўпондан ажратиб олган бир сиқим буғдойни у кафтидан бу кафтига олиб ўйланиб. – Худо Исмоилни ўз паноҳида сақлаб, тилагига етказса, ғунажинни сотамиз-да, уни йўл озиғига харжлаб, кечасилаб жўнаб кетамиз. Ҳа, кетамиз, бу ердан албатта кетамиз!”

Кечқурун Саида талқон туйиб ўтирар экан, уйга ўт олгани Ҳасантой кириб қолди. Кейинги вақтларда унинг бўйи чўзилиб катта бўлиб қолгандек, устидан отасининг эски фуфайкаси сира тушмасди. Тўтиойнинг болалари ичида Саида ана шу ўртанчасини ҳаммасидан яхши кўрарди. Ўзи жуда ёқимтой, очиқ кўнгил эди.

– Саида янга, ойим ўтга юборди! – деди у, супрадаги уйилиб турган талқонга бир қараб олиб. Бола-да! Боланинг мўлтиллаган кўз қарашларига ким чидасин. Саида унинг қорни очиб турганини сезиб, иккала кафти тўлгунча талқон солиб берди. Бола талқонни оғзига солиб, ямлаб-ямлаб ютди-да, севинганидан миннатдорчилик билдирай дегандек, талқонга беланган лабларини чўччайтириб, илжайиб қўйди:

– Сигиримиз туққанда ойим бизларга оғиз сут пишириб беради. Сут ичамиз. Чақалоқжонга ҳам ундан олиб келиб бераман! У сут ичадими?

– Тилингдан янганг ўргилсин сенинг, – деб меҳри товланиб кетган Саида унинг кўзларидан, манглайидан ўпиб олди. – Сигирларинг туғсин, айланиб кетай, сўнгра оғиз сути ичамиз. Чақалоқжонга ҳам берамиз, унинг ҳам тиши чиқиб қолибди!

Ойиси ҳам, болалари ҳам отасининг ўлганидан хабарсиз хат кутиб юрганларини эслаб, Саида болага раҳми келиб, уни алаҳситгандек бўлди:

– Ойинг туриб юрадими, энди яхши бўлиб қолгандир! – деб иш орасида сўраб қўярди.

– Бугун яна бошим деб ётибди. Мен мактабга бормай қўя қолай десам, ойим, иккинчи синфга кўчолмай қоласан, отанг келганда уришади, деб рухсат бермади.

– Уришмасмиди, ёмон ўқисанг, албатта уришади-да…

Ҳасантой жим қолди-да, кўзига ёш олиб, катта кишилардек чуқур хўрсиниб қўйди.

– Қўй, кўп хўрсинма! – деб хитоб қилди чўчиб кетган Саида… – Насиб қилса, отанг келиб қолар… Лекин сен ҳадеб хўрсинаверма....

Бола ўт олиб кетганидан кейин, Саида мадори қуригандек дарҳол ўтириб қолди. Муштдек боланинг бундай уҳ тортиб хўрсиниши негадир унга жуда оғир туюлди.

“Бола бўлса ҳам, етим қолганини юраги сезиб турибди, – деб ўйларди у. – Тўтиой ҳам буни ўзича дилидан ўтказаётгандир, бироқ у сир билдирмасди. Бечора нима ҳам қилсин? Қўлида бирданига уч етим бола ёлғиз қолган. Уйда овқатлари йўқ. Колхоз берган озроқ дон-дун билангина бир амаллаб кун кечирадилар. Яқинда омбордан ярим қоп сули олиб келдилар. Йўқдан кўра шу ҳам бир мадад. Қараб ўтирган билан биров осмондан ташламаса. Ўлдим-бўлдим деб ётиб олса, болалари оч қолади. Биргина ишонганлари – ёлғиз сигир. “Ер юткур, аксига олиб, бу йил ҳам кеч туғадиганга ўхшайди! Унинг туғишини кутавериб болаларининг кўзлари тўрт бўлди!” деб гапириб юрарди. Ўзи ҳам анчадан бери мазаси йўқ, касал. Қандай қилишар экан бечоралар? Яна бунинг устига, шўрлик Бойдалининг ўзини ўзи мина устига ташлаганини айтмайсанми? Бунга ҳам ўзининг ўта кўнгилчанлиги сабаб бўлган! Раҳматли яхши киши эди! Тўтиой бир оз сержаҳл бўлгани билан у ҳам яхши аёл… Ахир, юракка қил сиғмайдиган шундай кунларда осойишта яшаб бўлармиди… Эй, пешонага ёзилганини кўради-да… Ҳар кимнинг тақдири ўз пешонасига ёзилган. Биз бўлсак эртаю кеч Исмоилни қутқариш билан оворамиз… Агар бир иложини қилиб уни қишдан омон сақлаб чиқсам, Чотқолга борганимиздан кейин бахтимиз очилиб кетармиди… У куни Тўтиой: “Исмоилнинг қочиб юргани ростми?” деб қўққисдан сўраб қолди. Мен унга нима дея олардим. Билмадим, қочса бирон ёқда қочиб юргандир, балки қуруқ гапдир, ким билсин, деб қўя қолдим. Бошқа бировлар бўлса, Исмоилнинг қозоқда қариндош-уруғлари бор эмиш, у ўша томонларда қочиб юрган бўлиши мумкин, деб гапиришар эмиш. Майли, нима дейишса деяверишсин… Мирзақулнинг кўзига кўринмасак бўлгани, у душман, аяшни билмайди… Илгари уни яхши кўрар эдим, ҳали ҳам тасаввуримда ўша ушалмаган қора ният… Э, тангри, бандам десанг Мирзақулдан ўзинг асра…”

Боланинг ҳалиги уҳ тортиши, унинг мўлтиллаб аянчли қараши Саиданинг кўз олдидан сира кетмасди. Турли хил мудҳиш хаёллар унинг кўнглини чўктириб, аллақандай хунук хабар келишини кутаётгандек боши ғовлар, руҳи тушиб, безовта бўла бошларди. Саида шу пайтда нима қилишини билмай эшикка чиқди, ҳавонинг авзойи бузуқ, шамол туриб, уфқда қора тунда булутлар қалқишиб осмонни қоплаб келаётган эди. Теварак-атроф жимжит, тоғу тошлар ҳам кўринмайди. Осмонда сузиб бораётган тўлин ой булутлар орасида заъфарон юзларини кўрсатиб, яна дарҳол яшириниб оларди.

“Қор ёғяптими? Исмоилнинг аҳволи нима бўлди экан?” – деган хаёл билан Саида яна уйга қайтиб кирди.

Эрта азонда Саида одатдагича сувга чиқди. Яна ҳавонинг қовоғи солиқ бўлса ҳам, бир оз юмшаб, парча-парча сарғиш қор ёғиб турарди.

“Ий-й!..” – деб қўйди Саида бўйнига сирқиб тушган қор томчиларидан ижирғаниб.

У пақирларини кўтариб эндигина одимлаётган эди, Тўтиойлар томонидан қий-чув йиғи овози эшитилиб, ундан-бундан от чопиб келаётган кишиларга кўзи тушди. “Яна қандай фалокат юз берди экан?..” деганича пақирини қолдириб, у ҳам ўша томонга югуриб кетди. “Бойдалининг азасини кузда ўтказамиз дейишган эди, биров айтиб қўйди шекилли, мунча қий-чув” деб ўйлади у. Саида дарҳол девордан бурила қолиб, ҳовлига яқинлашганда, тўпланишиб дод солиб йиғлаётган халқни кўриб, ҳангу манг бўлиб қолди. Шу чоқ ғала-ғовур ичидан сочлари тўзиб, кўзлари аланглаб Тўтиой отилиб чиқди-да, йиғлаганича сарой томонга югуриб борди.

– Мана, айланайин халойиқ! Мана, кўринглар! Ўғри қулфни суғуриб, сигирни олиб кетибди. Шўрим қурсин, Худо мени қўш қўллаб урди!..

– Оқшом уни ўзинг боғлаб, ўзинг қулфламаган эдингми? – деди биров ғалағовур ичидан.

– Ҳа, садағанг кетайлар, ўзим! Ўзим боғламай ким боғларди! Ҳатто елинини ҳам ушлаб кўрган эдим! Болаларим сут деб томоқлари тақилларди. Тўшакда ётганимга қарамай, ундан ўзим кўз-қулоқ бўлиб турардим!..

Саида бу сўзларнинг маъносини уқиб, воқеадан хабардор бўлгандан кейин, эси оғиб, зинграйганича жойида туриб қолди. Куни кеча Ҳасантойнинг ажабтовур катта кишилардек отасининг эски фуфайкасини кийиб олиб, жунжикиб ўтирганини ва алланимани Худодан тилаётгандек оғиз сутини эслаб, уни орзиқиб кутиб юргани Саиданинг кўз олдидан нари кетмади. “Бу ким бўлди, уволдан қўрқмаган, қора ниятли ялмоғиз? Шунчаликка қўли қандай борди экан?” – деган биргина ўй уни эсанкиратиб қўйган эди. Саида қайноқ юзларига урилиб, бўйни аралаш эриб тушаётган қор томчиларини ҳам сезмай, турган жойида тураверди. Ана, Тўтиойнинг болалари ойиларининг этагига чирқирашиб ёпишиб олишган: кичкинаси тўшакдан эндигина турган шекилли, яланг оёқ лой кечиб: “Ойи! Ойи!” деб қичқирарди. Тўтиой бўлса у билан иши йўқ, ўзи билан ўзи овора эди.

– Бойдали уйда бўлганда, ўғри кела олармиди. Уйда эркак бўлмагандан кейин шу-да…

“Боладан совуқ ўтиб, кўкариб кетди!” деган хаёл билан Саида чопиб бориб, уни дарҳол кўтариб олмоқчи бўлиб шайланиб турган эди, бироқ тўда ичидан почтальон Қурмон югуриб келиб болага бир қараб олди-да, уни қўйнига ўраб, уйига кўтариб кетди. У Саиданинг ёнидан ўтиб бораркан, қўйнидаги болани илиқ нафаси билан иситиб, соқолидан сизиб тушаётган мунчоқ-мунчоқ сув қатрачалари товланиб, ўзича нимадандир норози бўлгандек тўнғиллаб қўйди:

– Сизларни ҳеч қачон ташлаб қўймаймиз, навбат билан кўтариб катта қиламиз…

Деярли бутун овул Тўтиойнинг ҳовлисига тўпланишган эди. Илгари ҳам овулда бундай воқеалар бўлиб турарди, лекин бунчалик одам йиғилишмасди. Ким мол йўқотиб, мол ўғирлатмаган дейсиз, бироқ бу сафар уларни молнинг йўқолишигина эмас, балки ғазабга тўлган энг нозик ҳис-туйғулар, инсонга бўлган меҳр ва муҳаббат туйғулари бу ерга ҳайдаб келаётган эди. Ана улар четчетга чиқиб, қовоқ солиб ўтиришибди: “Бойдалининг етимларига қўл тегизган ким?..”

Боядан бери у ёқдан-бу ёққа югуриб-елиб, атрофни кўздан кечириб юрган Мирзақул, мана, йилқичи Парпи билан от чоптириб келиб қолишди. У отини гижинглатиб, қўлсиз енгини шалвиратганича ҳовлига қуюндек учиб кирди.

– Қани, халойиқ, қўзғалинг! Отлиқлар отда, отсизлар пиёда сойма-сой изланглар! Йўқолган мол садқайи сар, аммо бу ишни қилган муттаҳам итни топиш керак!

– Тўғри айтасан, тўғри! – дейишди кўпчилик. – Ўғри олислаб кетгани йўқ… Агар сигирни сўйиб олган бўлса, гўшти топилар… Йўқса, уни эски қўрғонларга беркитиб қўйган чиқар!..

– Тўғри, тўғри! Ҳали сўйиб улгурмаган бўлиши керак. Кўрган одамлардан суриштиринглар! – деган қийқириқ эшитилди.

– Қани, жўнанглар, кечикмасдан жўнай қолинглар!

Мирзақул ҳовли саҳнидан чиқиб бораётган одамлар орасидан фронтга бориб келган беш-олтита ярадор йигитларни чақириб олиб:

– Сизлар, йигитлар – солдатлар эмасми… Отга миниб, Жамбулга борадиган катта йўлни кузатиб чиқинглар.

– Э-ҳе, у ёққа боришга улов қани?

– Саройдаги отларни олинглар! – деди Мирзақул.

– Отлар ер ҳайдаш учун бойлоққа ташланган, раис ўзини осса осади-ю, уларни бермайди.

– Об-бо, гапни кўп чуватдинг-да! – деб бақириб берди Мирзақул. Унинг заҳри юзига чиқиб, чўлтоқ қўли боягидек яна силкиниб тушди. – Қани, ҳозир жўнанглар! Ғинг демай, отларни эгарлаб, йўлга тушинглар.

Халқ тўлқинига қўшилиб, Саида ҳам овулнинг сиртига қараб югурди ва дарҳол ҳар томонга тарқалиб, ўнг-сўлидан бўлиниб кетаётган кишиларни, энкайганича отда чопиб бораётган Мирзақулни ва қулала сингари тулки телпагини бостириб кийиб олган йилқичи Парпини кўриб, ўтакаси ёрилгудек қўрқиб кетди ва бирдан: “Исмоилни топиб олишса, нима бўлади?” – деган хаёлга борди. Сўнг у нима қилишини билмай саросимага тушиб, ўсиб ётган ўша чийзорга югуриб кетди.

Ҳаво юмшаб, эриб кетаётган ҳўл қор кийимларни салмоқлатиб, юришни оғирлаштирар эди. Бағрини ерга бериб ястаниб ётган оқиш туман ўрнидан қўзғала олмай, мажоли қуриган каби кўнгилсиз кўринарди.

Саида Исмоилнинг қароргоҳидан хавотир олиб, уядаги болаларини қўриқлаган қуш каби зор қақшар ва бирон киши изимдан тушмаганмикин, деб атрофга аланглаб назар ташлар: “Худойим, ўз паноҳингда сақла! Энди нима қилсам, қандай қилсам экан? Болаларнинг бахтига сигир топилиб қолса, улар овулга қайтишармиди? Ў, айланай Парвардигор, ўша етимларнинг оҳини эшит, молини қайтариб бер! Менинг ҳам болам бор, менинг ҳам оҳимни тингла, у ҳам етим қолмасин!..” деб қўлини кўксига қўйиб, Худога сиғинар эди.

Саида минг хаёлга бориб, ўзини қўярга жой топа олмасди. Сигир топилиб қолса, улар овулга қайтишармиди, деган ҳалиги фикр уни банд этиб, бутун умиди ҳам, ишончи ҳам ўша бўлиб қолди. Демак, бирдан-бир йўл – сигирни излаб топиш, иложи борича тезроқ топиш керак.

Саида ўрнидан тура солиб, кўйлак ва чопонлари юлиниб, шоша-пишганича ўнқир-чўнқирларни ва қамиш буталари орасини қидира бошлади. Бироқ молдан дарак йўқ: ундан нишона ҳам кўринмайди. Ҳув анови ерда туман аралаш эски қўрғоннинг бузилиб ётган вайроналари қорайиб кўринмоқда. Сигир ўша ерга яшириб қўйилган бўлмасин? Югур, Саида, жонинг борича югур! Оёғингдан сув ўтиб, лойга беланганингга, устингдаги кийимларинг шалвираганига қарама! Бўла қол, тезроқ етиб бор! Ана, ана, кўряпсанми, деворнинг панасидан сигирга ўхшаган бир нима кўриняптими? Ҳа, сигирга ўхшайди! Танаси йирик, қора оладан келган эмасмиди, худда ўзи? Қутилмаган қувончдан Саида ҳаяжонланиб гангиб қолди: “Ҳозир тепаликка чопиб чиқиб, суюнчи, суюнчи деб қичқириб, халқни овулга бошлаб бораман. Сигирни эса Тўтиойнинг уйига етаклаб бориб, қозиғига ўзим боғлаб бераман! Бироқ ўша кўзимга кўринаётган ҳақиқатан ҳам сигирмикин, ёки кўзимга шундай кўриняптими? Худо-ей!”

Қўрғонга бир зумда етиб борган Саида тарвузи қўлтиғидан тушгандек шалпайиб, туриб қолди. Ҳалиги кўринган нарса сигир эмас, ағанаб ётган девор харобалари экан.

Бағрини ердан узаётган ҳалиги туман, эринчоқлик билан суза бошлади… Сарғиш қор бултурги тиканакларнинг уч-учларига ўрнашиб, эндигина ўсиб келаётган нозик майсаларни савалаб, уларни ўз оғирлиги билан эгиб, кўмиб ётган эди…

* * *

Саида кечқурун чарчаб-ҳориб, аранг овулга етиб келганда, Тўтиойларнинг сарой эшиги ҳали ҳам эрталабгидек ҳувиллаб, карракдек очилган бўйича турарди.

Уйда бўлса куни бўйи ўпкаси тўлиб йиғлаган боласи кўзи оқига айланиб, ҳиқиллаб ётган эди. Худди аксига олгандек, Саиданинг тошдек қотиб кетган сийнаси гарчи тўлиб тургани билан, боланинг оғзига солиб эмизса ҳам, бармоқлари билан сиқса ҳам анча вақтгача ийимай қўйди. Саида ўзини ҳам худди тери сергимай эгари олиниб, туни билан эшикка боғлаб қантариб қўйилган от каби совуқ еб, жағлари қаришиб қолгандек ҳис қиларди. Ҳувиллаб ётган уйнинг бир бурчагида қўлида боласи билан Саида мунғайибгина ўтирарди. Кейинчалик Саида уйқу босган болани бешикка белади-да, ечинишга ҳам ҳафсаласи келмай, ўтирган ерига мукка тушганича ётиб қолди.

Ярим кечада дераза чертилди. Саида сесканиб кетиб, бошини юқори кўтарди ва: “Сен кимсан?” – деб қичқириб юборишига сал қолди. Лекин унинг Исмоил эканлигини фаҳмлаб, баттарроқ чўчиб кетди: “Азбаройи Худо, овул тўс-тўполон бўлиб ётганда, уни яна қандай шамол ҳайдаб келди!” Саида тура солиб, шошилинч равишда эшикни очди-да, тез-тез шивирлай бошлади.

– Тезроқ бўла қол, овулда аҳвол ёмон!

Саида илгакни осиб қўйиб, қоронғида Исмоилни ичкари уйга етаклаб кирди. Сўнгра дераза пардаларини тўсиб, пиликни ҳали ёқмаган ҳам эдики, алланарса гурс этиб Исмоилнинг қўлидан ерга тушди ва у билан бирга Саиданинг юраги ҳам “жиз” этиб тушгандек бўлди. Саида дарҳол энкайиб, ерда ётган тўрвани сийпалай бошлаган эди, қўлига қандайдир юмшоқ нарса илинди. Бундай қараса, тўрвадаги гўшт экан.