Текст книги "Икки жаҳон оворалари"

Бу гап Акобирнинг этидан ўтиб кетди. Айниқса, бу гапдан у титрайди. Чунки, хотини Қалдирғоч билан турганига неча йил бўлса-да, болалари йўқ. Ўшанга, охирги пайт ўзидан ҳам айб қидирарди. Шу ернинг шифокори «ота бўласиз, ҳаммаси жойида», деган бўлса-да, катта шаҳарларга бориб текширтириб келишга юраги дов бермайди.

− Ойи, бўлди-да энди. Ҳаддингиздан ошманг. Аввал давлат режаси бажарилмасдан хусусий мулкка зўр бериб бўлмайди. Шуниям тушунмайсизми?

− Сен бунча қулоқсиз бўлдинг. Катта ўғлим ҳарбийда, Корея жангида ўлмаганида, сенга ялиниб юрармидим, – кампир энди ўкириб йиғлаб юборди.

Қалдирғоч қайнанасини тинчлантириш учун қучоқлаб олди.

Акобир ойисига нима дейишини билмай, бошини қашиди ва Оловиддинга кўзи тушиб сўради:

− Хўш, илғор, бир нима демоқчимисан?

− Мен ўша картошкани қазиб беришим мумкин.

− Нима, − деб қулоқларига ишонмай сўради Акобир. − Сенга йўл бўлсин. Кетмон уриб, ярмини нишхўртга чиқариб берарсан.

− Ҳасанбойда сабзавот экавериб пишиб кетганман. Яна ўзингиз биласиз. Айтдим қўйдим-да.

Акобир ойиси томон ўгирилди. Бу билан «ойи, нима дейсиз, жавобини сиз айтинг», дегани эди.

Кампир ёшини артиб:

− Бошқа ишларни эплаган буни ҳам қойиллатиши турган гап. Ҳа барака топ, − деб кампир хурсанд қўлини дуога чоғлади.

− Теримга чиқмасанг, қанча пахта ёзиб қўяман, − деди Акобир, ойисининг жағи ёпилишидан хурсанд.

− Ўзингиз биласиз. Ҳимматингиз…

− Териб юрганингча ёзиб бораман. Ўшанда гап чиқмайди.

− Яхши.

− Келишдикми?

− Келишдик, фақат қоплашга битта ёрдамчи берасиз.

Акобир бошини қашиб бир нима дегунча, кампир: «сен энди ишингга боравер. Ёрдамчи топилар, қийин ишмас-ку», деб у келинига кўрсатди.

Нонуштада кампир: «Ол ўғлим, каттароқ тишла, бугун ўзингни кўрсатмасанг бўлмайди», – деди қаймоқни Оловиддин томон сураркан.

Келинига уни ишга солишлари унча маъқул келмаган шекилли, қайнанасининг қулоғига пичирлади. Кампир, «вой албатта, ким қийнаб қўярди. Шунчаки, қопни ушлаб турсангиз бўлгани», деди йигитга кўзини қисиб. Йигит кампирнинг қарашидан: «олиб бориб қандай ишлатиш ўзингга ҳавола, келин деган жуда «белоручка» бўлса, гап бермай қўяркан», деганини англаб, у ҳам жавобан кўз қисди.

3. ХАЁЛЧАН ЯНГА

Янганинг ишлаши Оловиддинга ёқмади. Жон куйдириб ҳаракат қилмас экан. Ўзи бўлмаса йигирма бешга кирган ё кирмаган, семизмас, лекин ортиқча энгайишни хоҳламаскан. Қўлида қўлқоп, сочларини йиғиб дурра остида танғиган, бўйнидаги ингичка дурни ечмапти ҳам. Тиккаланганда ғоз туриб, узоқларга қора кўзларини тикиб, ўйга чўмадими, қарашидаги мунг ва ҳасрат ҳаётга гинаси борлигин англатадими, билиб бўлмайди.

Шу пайт осмондан турналар арғамчи солиб учиб қолдилар: қур-эй, қур-эй.

Янга бу товушларни эшитиб, бошини кўтариб, қўлини соябонлаб, уларни томоша қилишга чоғланди. Ҳайратда кўзлари ёниб аста бақириб қўйди:

− Қалдирғочдан салом сизга турналар.

− Сизга эса, қадим Тошкентдан салом, − деди бу ҳайқириққа жўр бўлганча йигит.

Янга унга ялт этиб қарадию, аммо индамади. Турналар йўқолгунча кўкдан нигоҳини олмади. Бошидаги икки кун меҳнат оғир бўлди. Оловиддин макканинг сўтакларини тортқилаб юлиб, ерга ташлайди. Янга қоплайди. Қоп яримласа, пақирга йиғиб, тўлган ерида қолдириб, бошқа бўш қопни қўлга олади. Уч-тўрт жўякни ўтишгач, Оловиддин макканинг пояларини чопқилаб чиқади. Уларни тўдалаб, сой бўйига олиб бориб ёяди.

Макка йиғишга уч кун вақт кетди. Янганинг ҳам ҳаракати сал тезлашди. Очиқ ҳавода ишлаш унга ёқаётганди. Йигит тиниб-тинчимас чиқиб қолди, ортиқча танаффус қилишга, ўтириб дам олишга ружу қўймаган, ич-ичдан ғайрати жўшар, ҳамроҳининг шашти, шиддатли юришларидан, гоҳо четга ўтишга улгурмаса, туртиб кетишларига ўрганди. Фақат биринчи бор кутмаганида йигитнинг елкаси тегиб, йиқилаёзди, шунда йигит қўлидаги пояларни ташлаб, чаққонлик билан унинг кўйлак енгидан тутиб қолай деса, елка қисмидан енги тирсиллаб йиртилди. Сал бўлмаса, ердан туртиб қолган кесик, учли макка сўтасига туртилармиди, ёки ундан ёмони ёнбоши билан йиқилармиди, унда нима бўларди, худо билади.

Яхшиям йигит унинг тирсагининг юқорироғидан ушлаб қолди. Янга, шу ерини силаркан, «намунча қўли омбурдек» деб ўйлаб, йигитнинг кенг ўмровига кўз ташлади. Сўнг, беихтиёр, сўз қотди:

− Бирорта шеърни ёддан биласизми?

Оловиддин эндигина макка пояларини қучоқлаб, бир-икки қадам ташлаганди, шартта ортига ўгирилди. У янга билан очиқ гаплашмаслигига кўника бошлаганди. Наҳотки у сўз қотди. Илтимос қилдими? Яна қандай лузум овозда. Бу сўроқни жавобсиз қолдирмоқ мумкинми? У ҳолда умридаги энг катта аҳмоқлиги шу бўлишини англади. Англадию шошиб кетди, миясида биладиган шеърларининг сўзларини тезда эсларкан, катта опасининг йиғиб юрган китоблари ичидан суйиб ёд олган шеърни танлади. У Хенрих Хейнега тегишли. Фақат дадиллашиб олиш учун янгага кўз ташлади, «бирам ўзига тортадики», деб беихтиёр пичирлади:

− Шеър айтишимни сўрадингиз-а?

− Ҳа, лирик шеър…

Оловиддин сой тарафдаги жийдаларга нигоҳини тикиб, ёдида қолган шеърни ифодали айтишга уринди:

 
− Билиб туриб менинг азобим,
Қандоқ қилиб ухлайсан беғам.
Гар қўзғалса эски ғазабим,
Парчалагум кишанларни ҳам.
Эсингдами кўҳна эртакда,
Халқлар шуни нақл қилганин.
Мурда йигит тунда ёрини,
Қора гўрга олиб кетганин.
Чиройлигим, сени деганман,
Сўзларимга ишон, кўник сан,
Мен ҳаётда тирик эканман,
Кучлироқман барча ўликдан!
 

Оловиддин охирги сўзларига урғу бериб, шивирлаб айтди. Сўнг у бир зум сукут қилди-да, янгага яна кўз қирин отиб, секин узоқлашди.

Янга қимирламасди. У ҳам боя сой тарафга беихтиёр қараб олганди. Ҳозир ҳам шу кўйи турар, шеър сўзларини ичида бир-икки қайтариб, жунбушга келиб, қўлларини бир ёнига, бир олдига, бир бошига олиб бориб, гавдаси соллоланиб, пичирларди:

 
− Билиб туриб менинг азобим,
Қандоқ қилиб ухлайсан беғам.
 

Шеър шиддат билан бошланиб, хотимаси ундан-да кучли хитоб билан тугатилган эди:

 
− Мен ҳаётда тирик эканман,
Кучлироқман барча ўликдан!
 

У ҳозир хаёлга чўмиб, «Мен-чи, мен тирик бўлсам, нима қилишга улгурдим, севишгами, севилишгами, ҳаётим майитникидан ҳам хароб», деган армонли ўйни бошидан ўтказди.

Макка йиғиб олиниб, эртага картошкага тушиладиган кун келди. Акобир кунда қилинган ишлар тўғрисидаги мақтовли ҳисоботларни онасидан эшитаркан, кўзлари юмилган ҳолда уйқуга кетди.

− Шаҳарда ўсган бўлса, бунақа юмушларни қайдан биларкин? Макканинг донини алоҳида қоплаб, пояларини ғарамлаб, ҳаммасини бостирмага жойлади. Қалдирғоч ҳам йигитнинг ҳаракати тез, чарчаб қолаяпман, деб нолиб қўяди. Лекин келиннинг ҳам дала шароитида, бунақа ишларда пишгани маъқул.

Акобир саҳарлаб ювинаётган йигитни елкасига қоқиб, − маккани дўндирибсан. Раҳмат. Биз ҳам ваъдага вафо дегандек уч кунингга беш юз кило ёздирдим. Бўладими? − деб сўради.

− Инсоф ўзингизга берсин. Мен рози.

− Бугун картошкага тушсанг, икки кун етар. Сени сўраб-суриштираётган ғаламислар чиқиб қолди.

− У ҳолда…

− Қўявер гап-сўзни. Сен томорқадаги ишни битказ. Икки кун муҳлат. Етадими?

− Бу энди фақат ўзимгамас, янгага ҳам боғлиқ. – Йигит шундай деб, Қалдирғоч тарафга суҳбат жиловини бурди.

Янга бунақа суҳбатларда иштирок этишни ўзига эп кўрмайди эмас, кўпроқ фикрини билдиришни ортиқча ёқтирмаслигидан бошини қуйи тушириб, миқ этмади.

Унинг ўрнига Акобир шошиб жавоб қилди:

− Сен янгангни қаттиқ ишга солма. Ҳар ҳолда хотин киши. Мени маломатга қўясан.

Йигит норози елкасини қисди:

− Меҳнатдан ҳеч ким ўлмаган.

Қалдирғоч бу гапдан қизариб-бўзариб эрини туртган бўлди:

− Нега унақа дейсиз? Қачон маломат қилибман, ё бирор марта чарчадим дедимми?

Оловиддин янганинг жўшқин иқтибосидан маъно топиб, ўзини оқлаш учун эрига зардали қарашини кузатди ва ҳар иккисига ҳайрон тикиларкан, Акобирни хотини олдида ўзини йўқотиб қўйишини сезди. Чунки шу заҳотиёқ у ўзини ҳимоя қилишга ўтиб, «Шунчаки айтдим. Мендан хафа бўлманг. Хоҳласангиз, қўйинг бу ишни. Бозор тўла сабзавот», − деди. Қалдирғоч лабини бурди. Унга эрининг бундай тез таслим бўлиши ва манзират учун меҳрибончилик қилиши ёқмади. Унинг арзимаган гап-сўз учун фикрини ўзгартиришини маъқулламай кучанди:

− Йўқ, энди бир ишни бошлагандан кейин охиригача етказиш ҳам фарз, ҳам қарз. Мен ҳақимда ўйламанг! Шерик бўлса, қайтангга дала ишини қилиб турган соғлиққа фойдали бўларкан.

Акобир бир нима дейман деб оғиз жуфтлаганди, Оловиддин ундан ўзиб ҳазил қилди:

− Почча, янганинг иштаҳаси очилган кўринади, картошка йиғимидан сўнг пахта теримига ташланг, − деб кулди.

Аммо унинг кулгисини ҳеч ким қувватламади. Аксинча, Қалдирғоч қовоғини осиб нари кетди. Акобир ҳай деганича қолди.

Нонуштадан кейин Оловиддин бир ўзи картошка пайкалига тушди. Картошка кавлаганда жўякма жўяк қазиб борилса, тупроқ остида ҳосил қолиб кетмайди. У энг четдаги жўякдан бошлаб кетмон уриб, қазишни бошлади. Ҳар кетмон урганда бир ҳокандоз, бир ҳокандоз ҳосил кўчарди.

Бироз вақт ўтиб, Оловиддин ўн қадамлардан ўтганда Қалдирғоч келиб қўшилди. Эгнида кечаги чипор халати. Йиртилган енгини чатиб олибди. Чеҳраси очиқ, аммо хаёллари узоқда, бир зум ён атрофга, олисдаги тоққа, кўкка кўз тикиб шивирлаб шеър ўқиди:

 
− Муҳаббат кутганда келмаган эдинг,
Бағримга отганинг умуман бошқа.
Осуда чашмани лойқалаб нетдинг,
Қисмат йўриғи деб тенг қилдинг лошга.
Шуни ҳаёт билиб қандай яшайман,
Кўксима ботади гулмас тиканлар.
Қувноқ ёшлигимга қайтишга шайман,
Юришга лек қўймас симсиз кишанлар.
 

Оловиддин: «У қанақа шеър, ёки ўзингиз тўқиганмисиз?» – деб сўради.

− Ҳа. Ўзим ёзганман, – жавоб қилди янга.

Оловиддин ортиқча шеърга тушунмаса-да, «жуда яхши ёзибсиз, маъноли экан», деди оғиз тўлдириб.

Мақтов кимга ёқмайди. Янганинг ҳам чеҳраси сал очилди. Аммо, ҳамон қандайдир мустар ўйдан халос бўлмай, атрофга хаёлчан боқарди.

Орага жимлик қўнди.

Йигит янгани гапга солиш учун суҳбатни кийимига қаратди:

− Мен эса либосингиз зарарини тўлаб беришга қарор қилдим.

Янга жилмайиб, тикилган енгига ишора қилиб кучанди:

− Шу матони йиртдингиз-а? Харникидек куч бор экан-да ўзи?

«Нима учун хар. Хар дегани бу – эшак, лекин от эмас. Демак, янга уни мазахлашга ўтдими, бефарқмас», деб ўйлади йигит. Буни синаш учун ножўя ҳазил қилишга жазм этди:

− Эшак минилган бўлади, мен эса хўтикман ҳали, − деди Оловиддин унга нигоҳини қадаб, жавоб кутаркан. Аслида бу ҳазилда на маъни, на матра бор эди. Хўтик деб ёшига, балоғатга етмаганга айтилса, Оловиддин эса бу ўлчов теграсига тушмасди. Ўшангами, янга бу сўзларни эшитмаганга олиб, қаддини қайта тиклаб, қўлпоғини ечиб, дуррасини, сочини тўғрилаган бўлди, чўнтагидан юмалоқ ойна олиб, ўзини кўзгуга соларкан, сўнг бу ҳаракатларига йигит қизиқиб қараётганини фаҳмлаб, кўксини киши билмас силаб қўйди. Энди Оловиддиннинг кўзлари ёлқинланиб, бежоланди.

Янга майна қилгандек гап қотди:

− Нимага ишламаяпсиз? Менга қарашингиз шартми?

Оловиддин худди полизга, қовун ўғирлашга кириб, қўлга тушиб қолган боладек изза бўлиб нари кетди. Ўгирилиб қараса, уни калака қилган янга, энди оддий ёрдамчидек, дўмпайиб жўякка энкайган. Ва бу ҳолатда қадди янада жозибали кўринарди.

Қоплашни бошлашди. Янга қопни очиб тураркан иягида илжайишми, жилмайишми бор, у андек ҳаяжон билан йигитга кўз қирини ташлаб қўяр, гап-сўзсиз, қоп тўлса, янгисини ушлаб тутиб турар, яқинида йигитнинг тер ҳиди келиб димоғига урилар, лекин нимагадир бу ислар беҳузур қилмаётганига ҳайрон. Чунки, бунақа пайт бегонадан, ҳаттоки эрининг ҳидини кўтара олмасди.

Тушгача ўн беш қоп картошка терилганди. Яна ери ағдарилган икки жўяк турибди. Ўшанга тушликдан сўнг, бироз дам олиб бўлишгач, бир соатлардан сўнг ишни бошлашга келишиб олишди. Кампир ҳам уларнинг қарорини маъқуллаб, «анча иш бўлибди, дам олиб-дам олиб ишланглар», деб қўйди.

Кампир идиш-товоқларни ошхонага кўтариб ўтганди, келини ортидан эргашди.

− Сиз айвонга кириб бироз дамингизни олинг.

− Шу ҳолатда-я.

− Ҳолатингизга нима бўлибди? – у келинига обдон қараркан, боши билан имлаб: – Қани гапирингчи, нима муаммо? – дегандек бўлди.

− Анавингиз, – у ҳашарчи турадиган ҳужра томон кўрсатиб гапирарди: − Ҳаммаёқни тўзитиб, чангитиб кетмон чопишидан ичларимгача тупроққа тўлди.

Кампир ҳингиллаб кулди.

− Шунақами? Жуда ғайратли чиқди-да бу ҳашарчи! Майли, унда бориб душ қабул қилиб олинг. Сиғимдаги сув илиқдир. Кун бугун жуда исиди, – деб ҳовлининг энг четидан хиёл пастда оқиб ўтадиган сув бўйидаги катта тол остидаги супача тарафга кўрсатди.

− Йўғ-эй? – деб келини талмовсиради.

− Кун тиғга келди. Маза қиласиз. Чарчоқ ҳам чиқади. Ё уяляпсизми?

Келини эътироз билдирди:

− Йўғ-эй, ойи. Ахир номаҳрамлар бор…

− Оловиддинми? У ҳужрага кириб, аллақачон уйқуга кетган, − деди кампир мамнун. − Тушда бир соатча мизғиб олиши одат-ку!

− Йигит кишини кундузи ухлаши ғалати-а, ойи?!

− Вақтли турса. Мол-ҳолга қараса, тагини тозаласа. Бир ишга ёпишса астойдил бажарса, ўзи бўлмайди, − деб кампир йигитга ён босди.

Келини суҳбатни буриб, эркаланди:

− Ойи, мен бир ўзим бормайман! Ечиниш, ювиниш… Холи жой бўлса, одам чўчийди. Атрофимда қўриқчи…

− Яхши. Мен ўзим у ёқ-бу ёққа қараб турганим бўлсин, − деди кампир.

Бирпасдан кейин қайнанаси зўрлаб, келинини қўлидан тутиб катта тол тагига олиб борди. Катта тол тагида тахта супача бор, унга шолча устидан кўрпача, болиш ташлаб қўйилган. Кампир ўшанга чиқиб ёнбошлади.

Қалдирғоч сал наридаги душга кирди.

Бўйи, эни бир қулочга ҳам етмайдиган кичик душ фанерлар билан тўсилган, бирорта ҳам тирқиши йўқ, бехавотир чўмилиб олиш учун қулай жой.

4. КЎЗНИ НИМАГА ЧИҚАРГАН

Оловиддин ҳар куни ўз ҳужрасига кириб ухлаб олади. Озгина. Бу болалигидан теккан касал. Тоғасининг маслаҳати. Боғда кун бўйи иш қилиб бўлмайди.

Саҳарлаб иш бошладингми, тушликдан кейин бир соатча мизғиб олиш одат. Ғайрати, тинимсиз ҳаракатини кўриб, кампир унинг бу кўникмасига қаршилиги йўқ, индамайди.

Бугун негадир Оловиддиннинг уйқуси қочди. Ҳовлида ҳеч ким кўринмади. Бошқалар ҳам дам оляпти шекилли, деб шовқин қилмай, томорқага чиқди. Ортиқча ҳафсаласизлик билан қўлига кетмон олиб, жўякка эгилиб иш бошлашни мўлжаллаган дамда, сойда балиқ шалоплади. Ия балиқ бор эканми?

Сойга тикилиб қараб чиқди, натижасиз. Сув тиниқ, бир-икки майда балиқни илғаганини айтмаса, овора бўлганга арзимайди. У катта балиқ қайга йўқолди. Кўринмади. Шунда у бироз салқинлаб олишни мўлжаллади.

Эгилган дарахт шохларига кийимларини осиб, сувга тушди. Сув совуқроқлиги унга билинмади. Чунки қишда ҳам анҳорга бориб чўмилади, ҳеч бўлмаса ҳафтада бир марта бир шўнғиб туради.

Оқимга қарши бироз сузиб, ҳориди. Яхшиси оқим бўйлаб сузишни ўйлаб, ён атрофга кўз ташлаб қўяркан, иккинчи жийдадан ҳам ўтди, энди сув айланиб катта толга етади. Бу жой пастқамроқ, сой ёйилиб, қирғоққа тошиб чиққудек тўлиб оқаркан. Сувга сакраб тушишга қулай. Тайёр чўмиладиган жой. Кийим алмаштирадиган, фанер билан ўралган будкаси ҳам бор экан, қизиқ. Сал сузса қўшни ҳудудига кириб кетади, ўшанга эгилган шохни торта-торта сувдан чиқди. Бу пайт будкадан хиргойи овози эшитилди.

Оловиддин бу товуш янгага тегишлилигини аввалига англамади. Ким экан, деган қизиқиш унинг оёқларини будка томон судради. Бир-икки қадам қўйдию, илгаги бузилиб, зич ёпилмайдиган эшик тирқишидан ичкарига тикилди. У бундай қилиши мумкинмаслигини биларди, аммо иродасини ақл эмас, ҳиссиёт бошқариб, ўта қизиқувчан субъектга айланган ҳолда, бақрайиб қаради. Ўзига ром этиб, дилини қитиқлаган овоз соҳибаси, у чамалагандек, янга экан. Кўксигача очиқ, бошқа ерини ингичка тасмага осилган ниҳоятда ҳарир сарафан тиззаларига етар-етмас узунликда ёпган, тугмалари ҳам ўлда-жўлда тақилганидан, юпқа либос остидагиси яққол кўринмаса-да, сочини қуритиш учун сочиқни босиш ҳаракатидан бир ерлари дириллаб одамни бетоқат қилар, қорни тортилган, оёқлари тўғри, лекин ингичка экан, деб баҳолаган йигит ҳаваси кўзининг шокосадан чиқиб кетар даражада эди.

Томошани давом эттириб, бир дам яна турса, ўзини ичкарига отиши ҳам ҳеч гапмас. Фақат бу одим отиши ўзига ҳам қийин туюлиб, ичини ҳадик, хавфсираш чулғаб, атрофга олазарак қараркан, ногаҳон супачадан қўзғалиб, тикка ўтириб олган кампирга кўзи тушди-ю қути ўчди. Кампирнинг уни аяди шекилли, қаттиқ гапирмади:

– Оловиддин, сенми?! Нима қиляпсан бу ерда? Бор жийда тагига, ўшатда чўмил. Бу жой аёллар учун.

Кампир шунча хизмат қилиб, марҳаматига муяссар бўлган ҳашарчига, «эй, иймонсиз», демоқчи бўлдию, лекин бу гапи унга қаттиқ тегиб кетишини англаб, воқеани хас-пўшлашни маъқул кўрган эди.

Оловиддиннинг қулоғига гап кирмас алфозда эди-ю, бироқ у яхши тарбия олганини намоён қилиб, базўр яхши деди. Кетар экан, будка ичига яна бир назар солишни унутмай, калласидан хиёнаткорона бир ўй ўтди: янгани, эндиям бағримга бир босмасам, дунёдан армонда ўтсам керак.

Уларнинг ғўнғир-ғўнғирига югуриб чиққан Қалдирғоч: биров борми? Ким, деганида, орқасига ўгирилмай узоқлашаётган йигитга кўзи тушди.

− Ойижон, шу туришимга кўзи тушдими? − деб қўли билан кўксини тўсди. − Қаердан пайдо бўла қолди?

− Ким билади дейсиз. Ухламабди шекилли. Қўяверинг, бу кўзни нимага чиқарган?! Йигит киши йигитлигига боради. Уятсизлиги ҳам бир сифати, − деди кампир Оловиддиннинг қилиғи нашъа қилиб.

Биринчи жийда тагига борган заҳоти Оловиддин ўзини сувга отди. Сувдан чиқмай, хаёли бояги манзарани такрор-такрор қайтарарди. Аёлларни бунча чиройли қилиб яратган-а, худойим. Бор аъзоси, ҳамма жойи кўзга яқин. Қадди-басти, қош-кўзларидан тортиб, лутфи карамигача ажиб. Ё буларни мен Қалдирғочда кўриб, ҳаловатим йўқолдими? Ё сеҳр тузоғига тушдимми? Йўғ-эй, тирик жонлиги маълумку. Фақат, уни унутиш… Асло. Айниқса, ушбу ҳолатини.

Сувдан чиқиб, йиқилиб қолган эски терак устига бироз чўзилди. Хаёллар гирдобида боши ғувилларди. Стендалнинг “Қизил ва қора” романидаги бўйдоқ йигит, болалар тарбиячиси, икки фарзанди бор оила соҳибасини севиб қолади. Лекин аёлларда бурч муқаддас. Оила обрўси, фарзандининг саодати биринчи ўринда қўйилади. Шунинг учун ҳис-туйғулар пўртанасига тушиб қолсалар (бундай ҳоллар ҳам учраб туради), барибир ўзини саодатини биринчи ўринга қўймай, бировни яхши кўриб қолса-да, муҳаббат қалбини асир қилса-да, ёниб, куйиб адо бўлса-да, муҳаббат деб, оиласидан кечган аёллар кам, Анна Каренина бундан мустасно, чунки у китобларда ёзилган қаҳрамон, холос. Ҳаёт эса бошқа. Балки, ҳозирги даврда, озод Европанинг эркин аёллари ўн тўққизинчи асрнинг романтикасини ҳис қилмай яшар, севгидаги жунунликни касаллик деб билган ҳолда, номи аёл – аслида прагматик субъектга айланиб улгуришгандир, бироқ Шарқ – бу Шарқ. Айниқса ўзбек аёли ўта андишали. У оиласига ўта садоқатли, деган фикрда эди.

Бирор сония ўтди. Балки сал кўпроқ, ва у энди, ҳозиргина миясидан ўтказган умумбашарий ахлоққа мойил қарашлардан воз кечиб, қарама-қарши ўйларга изн берди: янгага нимадир етишмаяпти? Йўқса унинг шеъриятга, хаёл суришларга мойиллиги бекоргамас. Бу аёл муҳаббатга маҳтал…

Бир вақт, хаёллар тарк этиб, кўзига уйқу инди.

Тушидами, ўнгидами таниш овоз келди:

− Турақолинг, кун оғди, – шундан сўнг, тошми, кесакми ёнига келиб тушди.

У ўрнидан керишиб турганида, янга жўякларда картошкани пақирларди.

Эртаси куни янада ажиб, лекин тушуниксиз ўтди.

Бирпасда ишни тугатишди ҳам. Аммо на униси, на буниси гапиришга журъатсиз, бир-бирларининг кўзларига қарашга юраклари дов бермай, аммо ҳар ким ўз ишини қилиб, бирпасда картошка йиғимини ҳам якунлашди.

Вақтида томорқадаги бор юмушларни амаллашган экан, эртаси эрталабдан ёмғир ёға бошлади.

Кампир деразага қараб:

− Вой, ёмғирми! Худога шукр, йиғиб-териб олдик. Энди ёғаверсин. Тўғрими? − деб келинига қаради.

− Майлику, лекин тўй бор деётгандингиз.

− Ҳа-я. Тўй узоқ қариндошларникида. Бекободга бориб келиш керак.

Кампир ўйга чўмди.

Оловиддин чойни шошилиб ичар, янгага ора-чора кўз ташлаб қўйса-да, миқ этмасди. Аввалги сурлигидан асар қолмаган. Яна «бугун янга бошқача», деб ўйлади йигит. Мийиғида кулиб, ундан кўз қирини узмаётгандек туюлар. Авваллари табиатга, дов-дарахт, осмону кўкка нигоҳини тикадиган, дастурхон попугини ўйнаб, кўзини бировга қадаб гапирмайдиган бу гўзалга нима бўлган? Нега уни руҳан таъқиб этяпти, хаёлини бузиб уйланмаган йигитнинг қонини кўпиртиради. Мияси қизиб, юзи оловланадиган бўлиб қолди, ахир. Эҳтирос тўла кўзларни қаерга яширса бўлади? Ташқарида ёмғир ёғаяпти. Айни муддао. Бошини ёмғирга тутади, шашти пасайса, эҳтимол. У ўрнидан сирғалиб, сизларга омонат, деб турди. Очиқ ҳавода секин юриб хонасига етди. Шерикларидан хабар олди. Карта ўйнаётган эканлар, бир-икки қўл пирра ташлашди. Кравотда чўзилиб, чала қолиб кетган китобини ўқишга тушди ҳам хаёли янгада. Уф. Энди нима бўлади? Қўлидаги китоб: «Граф Монте-Кристо». У Дюманинг асарини рус тилида ўқиркан, дядя Толик:

− О, машҳур ёзувчини танлабсан-ку? − деб кулди.

Негадир унинг кўнгли ғаш, ҳафсаласи йўқроқ, ўқиётган жумлалар ҳам бошига кирмаяпти ҳисоб, шунгами атрофидан келган бу савол ҳам ёқмадию, дағал жавоб берди:

− Нима, фақат сиз ўқишингиз керакми?

− Нега жаҳлинг чиқади, сўрадим-да. Ё бирор кимса хафа қилдими?

− Ҳеч ким хафа қилмади.

− Айтавер, балки бекачададир муаммо, − деб суҳбатга энди Ринат қўшилди.

Бари бу гапга ҳо-ҳолаб кулишди.

Ана, холос, улар нимага шама қилишяпти. Ҳар ҳолда кўр эмаслар. Ёқтириб қолганимни сезишган, шекилли.

Оловиддин шундай ўйдан кейин юмшади:

− Ғийбатни қўйсангларчи, ёш жувондан шубҳалангунча.

− Бир балоси бўлмаса, шудгорда қуйруқ на қилур, деган ўзбек мақоли бор. Тўғрими? − деб яна Ринат ҳужумга ўтди.

− Эй, сенларни. Ундан кўра, юз грамм қуйларинг. Борми, ўзи?

Оловиддиннинг бу саволига дядя Толик жонланиб деди:

− Ҳозир карта чийлаймиз, ким ютқазса бориб келади. Сен эса пулинг бўлса чиқар.

Оловиддин уларнинг оғзини ёпиш учун бақувват пул ташлади.

Хурсанд бўлиб кетган шериклари кулишди:

− Энди бека билан истаганча юравер, биз қаршилик қилмаймиз.

− Ҳей, аблаҳлар. Ҳеч гап йўқ, ахир.

− Ўзингни оқлагунча, қаддингни ур шоввоз! Токи, кейин армон бўлиб юрмасин, − деб учинчи шериги гапни нуқталади.

Оловиддин ҳанг-манг бўлиб ўйга тушди: шерикларим вино ичиш билан овора, ҳеч нарсадан хабари йўқ деса. Балони билишаркан.

Пешиндан ўтганда кампир тушликка чақириб кетди.

Шериклари туртиб: бор тутинган ўғил. Биз кўрмаган иззатни сен кўр, − дейишди ҳингиллаб. Оловиддин бориш, бормаслигини ҳам билмасди. Одамгарчилик юзасидан чақиришяпти. Тўғри, хизматларини қилди, лекин ҳақини тўлашди. Ҳадеб суллоҳдек бораверса, яхшимас деган ўйда, ҳужрадан чиқиб, бостирма тагида тўхтади. Атрофга назар солди. Симиллаб ёғаётган ёмғирни кузатди. Ҳаво тоза, лекин бироз совуқроқ. Осмонга қарасанг, тунд, қора манзарани кўрасан. Тизиллаб кетма-кет тушаётган томчилар, квадрат уялаб экиладиган чигитлар каби ерда тўр ҳосил қилаяпти. Ана пуфакчалар ҳам бир хил оралиқда тарқалиб ёриляпти. Шуни кашф қилгандек, у такиллаб ерга тегаётган томчиларни бетўхтовлигига маҳлиё туриб қолди.

Сўнг, уй тарафга қаради. Ромли айвонда кампир қўлини силкиб келинига нимадир деди, шекилли, Қалдирғоч ўрнидан туриб ташқарига чиқди. У ошхонага яқинлашганда, Оловиддинни кўриб тўхтади. Бошига қизил гулли таги кўк рўмол танғиган, эгнида охори тўкилмаган шойи халат.

Энди бормаса бўлмайди, йигит юришини тезлатди.

− Кирмайсизми? Қайнанам сўраяптилар, − деди Қалдирғоч паст овозда.

− Янга-чи? − деди Оловиддин паст овозда, нигоҳини четга буриб.

Қалдирғоч индамади. Бошини эгиб, бепарво тусда гапирди:

− Ҳозир, беш дақиқада ошни сузаман.

Дастурхонда аччиқ-чучук, турп тарелкаларга солинган, нон бурдаланган, қўл сочиқлар тахт.

Кампир уни тўрга ўтказди.

Ош келди. «Мазали бўлибди», деб мақтаб ейилди.

− Тўй Тепанинг гуручи ширали. Оши яхши чиқади, − деди кампир. − Тошкентда ҳам бу гуручдан ишлатишадими?

− Ярим Тошкент шу гуручга маҳтал-ку.

− Шунақами? Лекин мошни ҳам кўп ейсизлар, шекилли.

− Ким мошни хушламайди. Мошкичири, мошхўрда, мошқовоқ, мошугра. Жони дилимиз.

Ўртада қандайдир ноқулайлик зоҳир эди. Кампир, буни сезиб, аҳамиятсиз гаплардан сўзлаб, аввалгидек ҳазил-ҳузулли даврани ҳосил қилмоқчи бўлардию, барибир гап-сўз қовушмасди.

Бир вақт, жимгина ҳар ким чой ҳўплаб ўтираркан, тарвуз кўтариб Акобир келиб қолди.

− Ия, илғор, шу ерда экансан, яхшидей. Иш бўлмаса шу тарвузни чиройли сўйиб, лаганга терсанг, мен ҳозир, − деб ичкарига кирди.

Ортидан янга эргашди.

Эр-хотиннинг меҳрибончилигидан ғаши келиб, Оловиддин не ҳасратда тарвузни кесди. Шунгами, бир-икки тилим тарвуз едими-йўқми, қўлини артиб, ўрнидан турди.

Кампир: ҳа, болам, ўтир, яна егин, − деб қистади. Оловиддин қўлини томоғига кўндаланг тираб, тўйдим ишорасини қилди.

Шомга яқин машина пориллаб, ўт олганда, Оловиддин мол-ҳолдан хабар олгани ҳовлига чиққанди. Ясан-тусан қилган кампир унга юзланди:

− Болам, сигирларга эрталаб ем бериш сендан. Янгангдан ҳам хабардор бўлиб тур. Йўл узоқ, мабодо, кеч қайтишимиз мумкин.

− Ўзи, қаёққа кетяпсизлар, номозшомда, шошилиб.

− Шу ҳаво баҳона, тўйга тўёнани бериб келамиз.

− Эртага далага чиқиб кетсам-чи. У ҳолда…

− Уч кун шунақа ҳаво бўлармиш. Акобир тайинли жойдан билибди.

− Ҳимм.

Дарвозадан чиқишда, кампир уй-жойига кўз югуртириб: «илоҳо омин! Келин уйни сизга, сизни худога топширдим», деб дуо қила, Қалдирғочни чўлп этиб ўпди.

Акобир машинанинг орқа ўриндиғига бўхча, совғаларни териб, онасини ёнига ўтказди. Сўнг газни босиб, кўчани бурқситиб, йўлга тушишди.

Машина қораси ўчгунча, Қалдирғоч бўйнини чўзиб, нигоҳини узмай тек қотди. Оловиддин шақиллатиб дарвозаларни ёпа бошлади.

Шундагина янга қотиб турган жойидан қўзғалиб, ромли айвонга кўтарилиб, индамай ичкарига кириб кетди. Унга қайнанасининг дуоси эриш туюлганди.

Оловиддин эса шерикларининг қошида, ҳозир шу ҳақда ўйлаб, ўйига етолмас, янганинг эри қолиб бировни севиб қолиши мумкинмаслигига шубҳаси тасдиқ топгандек, тарвузи қўлтиғидан тушиб, мақсадсиз ўйлар уммонида кезар, ғингшиб чўзилиб олганча ётдию, зерикди. Нима қилишини билмай, вақт ўтказиш учун карта ўйнади. Ёқмади. Шерикларига қўшилиб ичсинми. У қўлига бир стакан винони ушлаган ҳам эди, ички овоз бундай қилмасликка азм этди.

Кеч бўлди. Ёмғир тезлашди. Деворлар, тунука томларга урилаётган ёмғир томчилари тезлашиб, энди челаклаб қуйишга ўтиб, турли товушлар сувнинг шовиллаши билан уйғунлашиб кетгандек ваҳима берарди. Ичиб, кайфи ошган шериклари уйқуга кетди. Фақат дядя Толик ҳали ҳушёрроқ. У йигитнинг дилидаги гапни айтди:

− Менга қара. Сен бекачадан хабар ол. Бу ҳавода қарс-қурсдан қўрқиши мумкин. Кўрдинг, она-бола қайгадир кетди. Қачон қайтади, худо билади. Келгунча ўша ерда ўтирмайсанми? Сендақа жентельмендан ўргилдим.

Оловиддин шундагина аҳмоқлик қилганига, гап-сўзлардан чўчиб, оддий одамгарчиликни унутганидан пушаймон, сал дурустроқ кийиниб ташқарига югурди.

Ҳавода чақин чақиб, гулдурос урадию, аҳамият бермаганини қара, ромли айвон чироғи ёқиқ, узоқдан кўрди.

Тақиллатиб эшикни очса, диванда адёлга ғужанак бўлиб, ўралиб олган янга, хўрпайиб, тескари қараб олди.

− Бир ўзингизсиз? Хавотир олиб келдим.

− Ҳимм.

− Ҳавони авзойини қаранг.

− Ҳимм.

− Қўрқмадингизми?

Янга ҳамон бир сўз демасди.

− Нега индамайсиз? Андиша қилдим, киришга − деб, Қалдирғочнинг қўлини беихтиёр ушлади. − Ия, совуқ-ку!

Оловиддин чўчиган, қўрққан одамда қон қочади, демакки, танаси совиб кетса керак, деб ўйлади ва жувоннинг ёнига чўкди.

Шу пайт осмон яна қарсиллади. Ва у жуда яқиндан эшитилиб, ҳовли ёришгандек бўлди. Сўнг кетма-кет момақалдироқ гумбурлаб қулоқни қоматга келтирди. Атроф эса энди қоронғулашиб, зимистон босди. Фақат айвонда липиллаб турган шамни этмаса, Акобирнинг кенггина дала ҳовлисини ҳам зулмат қоплаб, ҳеч нарсани кўриб бўлмасди. Бу табиат ҳодисаларидан безор янга йигитга ёпишди. У дағ-дағ титрарди.

Шунда Оловиддин бир қабиҳликка қўл урди. Бағридаги жувоннинг яқинлигидан бошидан хуши учиб, аста елкаларидан силашга, унинг лабларидан ўпишга тутинди. Бир ўпди, икки…

Жувон сакраб турди-да, ўзини ичкарига уриб, хонаси эшигини ёпиб олди. Оловиддин: «раъйига қарамай аҳмоқлик қилиб қўйдим. Ҳеч бўлмаса, шошилмаслик керак эди», деган ўйда бошини қашлашга ҳам улгурмай, яна чақин чақиб, момақалдироқ қалдиради. Бир бора-икки бора.

Тентакнамо кўйда яна янга пайдо бўлди. Унинг кўзлари қинидан чиқиб кетгудек ваҳмага тушган, қўлларини кўкка чўзиб нолишга ўтди: «Эй, Тангрим бутун ваҳмингни шу тунга солдингми? Эрим йўқ, ёлғизлигимда, ҳимоясизлигимда-я! Айт, табиат дағдаға қилиб, энка-тенкамни чиқармасин. Йўқса, ёнимдаги басир ҳамроҳликка ҳам ярамайди. Худди оч бўрининг ўзи. Менинг тинчим-ҳаловатим эмас, бузғунчилик керак унга. Айш керакдир, балки. Менинг номимни қора қилиш ё шунчалик зарурми? Ё, қодир худо, ўзинг раҳм қил. Табиатинг ғазабларин чекласин».

Оловиддинни уят босиб боши эгилди. Қўлларига ортиқ эрк бермасликка ўз-ўзига сўз берди. Аксига олиб, табиат аномалиялари: яшин, чақмоқ чақишлар узоқ вақт тўхтамади.

Саҳарга яқин, ғира-ширада, хабар олгани чиққан, ўрта яшар қўшни жувон, ромли айвонга кўз ташлаб, ғалати манзарага гувоҳ бўлди: диванда Рихси кампирнинг келини ҳашарчи йигит елкасига бош қўйиб ухларди. У бир зум қотиб турди-да, нари кетди.

Кейин воқеалар тезлашиб, бошқа ўзанда оқди.

Йигит уйғониб кўзини очса, диванда ёлғиз ўзи, совуқ ўтиб, эти увишган, керишиб, қўлларини ёзиб турди. Атрофга аланглади. Ҳовлидан пақирнинг тарақ-туруқ товушлари келарди. Оловиддин ҳужрасига шошди. Сочиғини кўтариб чиқди ва ариққа энгашиб ювинди. Артиниб, шоша-пиша молхона тарафга юрди, сочиғини йўлига рўпару келган, сарғайган япроқларини бутунлай тўкишга улгурмаган, бўй-басти унча баландмас шафтоли дарахтининг сийрак шохларидан бирига осди.

Янга молхонада экан. Саломлашди. Қалдирғоч бошини кўтармай: сигирларни ушлаб туринг, ийдириш қийин бўлаяпти деб, сут соғишга уринарди.

Тарғил ювош экан, осон соғилди. Оласига гал келганда елинини ушлатмай, хуноб қилди. Оловиддин, ҳа, жонивор, нима бўлди, бегона қўлни билдингми, деб силаб, сийпалади.

Шунда ҳам, бироз соғдиргач, орқа оёғини силтаб, орқага тисарилиб безовта бўларди.

Қалдирғоч ўзига гапиргандек: «Нега унақа дейсиз. Доим ўзим соғаман, тирноғим тегиб, ғашини келтиряпти, холос. Дўхтирларни ингичка, резинка қўлқопини кийсам бўларкан», дерди.

Бир амаллаб соғиб бўлишгач, пақирни кўтариб ошхонага йўналган янга: раҳмат, деди.

Оловиддин нимага Қалдирғоч раҳмат деганига тушуна олмай, унга қараб қолди ва ичида: «кечасидаги вазият учун ташаккур билдирди, шекилли, мендан хафа эмас экан», деб ўйлади.

Бир пайт дарвозани тақиллатмай, қўшни йигит кириб, «Фермага ажратилган сут қани?» – деб сўради.

Янга билан олдинма кетин ошхонага кириб, бидонни елкасига олдида, атрофга, айниқса Оловиддинга синчиклаб кўз ташлаганча, кўчага юрди. Сўнг унинг, бидонни аравага дўқ этиб ташлагани ва ҳиҳ, жонивор, деб эшак-аравасини юргазиб жўнагани эшитилди.

− Бошқа пайтлар Акобир ака уларда йиғилган сутни фермага топшириб қўядилар, − деб янга, қўшнилари билан аҳиллигини тасдиқламоқчи бўлиб гап қистирди.

Кейин бошини кўтариб астойдил таклиф қилди: самовар қайнаб турибди. Юринг, чой дамлайман.