Текст книги "Икки жаҳон оворалари"

Ёмғир тинди, аммо пахтазорга кириб бўлмайди. Барибир далага чиқиш керак. У шерикларига қўшилиб, машина, арава юравериб, зичлаган қаттиқ йўлдан бораркан, ажабтовур ўтган тун ҳақида ўйлаб кетарди.

Пахта терилмаса ҳам, пахтазорга кириб туриш ҳақида кўрсатма бўлди. Ҳамма қатори у ҳам қимирлади. Битта ўқ ариқни мўлжаллаб тўхтади.

Офтоб қиздириб, ернинг нами бироз кетиб, оёққа палахса-палахса лой ёпишмайдиган паллада пахта теримига тушилди. Оловиддин бир вақт ҳаммадан ўтиб, шитоб билан ҳаракат қилаётганига ўзи ҳайрон бўлди. Унинг кайфияти яхши, димоғи чоғ эди.

Кечгача, ҳавода нам бўлгани учунми, Оловиддин терган пахтаси икки юз килога етай деганди. У бугун яхши ҳаракат қилди. Қандайдир куч далда бериб турди. Унинг кўп пахта терганини кўпчилик олдида эълон қилишганда, дядя Толик кўзини қисиб қўйди. Бу билан, биламан қайси сабабдан ғайратинг ошиб кетган, дегандек бўлдими, Оловиддинга қоронғу.

Йиғилиш сўнггида, бригадирлари, Оловиддинни шерикларига мурожаат қилиб: бугундан бошлаб хирмонда, кўсак чувишда ишлашини ва шу ерда туришларини эълон қилиб, хона кўрсатди. Улар пахтани кам териб, нуқул гап эшитишарди, индамай рози бўлишди. Кийим-кечаклари, сумкаларигача келтириб қўйилганидан ҳатто ҳайрон қолишди. Уйга, ҳужрага ёлғиз Оловиддин қайтди, у илғор, унинг мушугини биров пишт демасди.

Ромли айвонда, дастурхон тепасида саллали домла, қуйида кампир бор эди. Акобир ва янга кўринмасди.

Эшикдан бошини суқиб саломлашиб, яхши бориб келдингларми деб кампир билан ҳол-аҳвол сўрашганди, тинмай бошини силкиб тасдиқ қилаётган кампир, ё, пирим, деб ўрнидан туриб, унинг истиқболига чиқди.

− Болам, ювиниб, тараниб, дурустроқ кийиниб ол, меҳмон бор.

Оловиддин маъқул деб хонасига шошди.

Озгина фурсатдан кейин, у дурустроқ кийимда кириб, домла билан қўл беришиб сўрашиб, ёнидаги бўш жойга ўтирди. Дастурхонга кўз ташлади, сур гўшт, пишлоқ, қанд-қурс, турли ҳўл мевалар, чучвара, сомсами бор эди. У ҳайрон бўлди. Бирор маърака тўғрисида аввалроқ унга айтишмаганди. Озгина ўтмай, кампир унинг олдига бир коса шўрва қўяркан, уни шоширди: «Олинг, олинг болам, кун бўйи даладасиз. Қорин ҳам очиққан чиқар». Оловиддин тезгина тамаддисини тугатдиям, кампир овқат ейишини кузатиб турган эканми, Оловиддинни бу ёққа қаранг деб, ўз хонасига бошлади.

5. ВАҚТИНЧАЛИК НИКОҲ

Кампир хонасида эшитган гапларига Оловиддин дод дейдиган даражада жаҳли чиқиб, ҳозир шу ерда Акобир бўлса уриб, пўстагини қоқишга тайёр эди. Нимамиш, Акобир Қалдирғочдан шубҳаланиб уч талоқ қилибди. Вой, ярамас-эй! Хотин яхши-ёмонини ажратишни билмаган гўрсўхта. Шундоқ рафиқасига туҳмат қилса, кўр бўлмайдими? Тўнғиз қопгур. Лекин, кампир айтишича, хато қилганини тезда пайқамаганмиш. Жаҳолатга қул бўлиб, ақлдан ўша пайт айрилганда, оғзига келган сўзни айтибди экан. Ўғлимга ёрдам қил, бу иш фақат сенинг қўлингдан келади. Ёпиқлик қозон, ёпиқлигича қолсин. Ўзи ҳам бошини олиб чиқиб кетди. Сени укам деган. Хўп дея қол, деб кампир унга роса ялинди.

− Мендан нима истайсиз, − деди, кампирнинг мақсадини англамай, қаҳри босилмаган Оловиддин.

− Ҳеч нима ҳисоб. Тинчланиб ол, илтимос. Бўлар иш бўлди. Машойихлар, ҳар қандай масалага ечим топилади, фақат яхшилаб фикр қилинса бўлди, дейишади. Акобир хотинини урмади, сўкмади, фақат нодонлик қилиб, қўшни жувоннинг иғвосига учиб, бу ажрим сўзини оғзига олган.

− Қўшни жувон нима депти? Улар билан ортиқча кирди-чиқдингиз йўқ, шекилли?

− Бор. Нега йўқ бўлсин. Кўздек қўшни. Шунга ўртамизда девор номигагина, тахтадан пастак қоқилган. Эшиги ҳам бор, қулфсиз, доимо кириб-чиқиб туриш мумкин.

Оловиддин энди бир нимани сезгандек ҳушёр тортди:

− Хўш!

− У сени келиним билан бирга, ромли айвонда, саҳардами кўрибди, шу ростми?

Оловиддин лов этиб қизарди. Тили танглайига ёпишди. Мана гап қаерда экан! Одамлар қанчалар жосус бўлмаса. Ҳозир қайси сабаб билан ромли айвонга ташриф буюргани ҳеч кимга қизиқмас. Одамгарчиликни ҳам бўҳтонларга йўйиб ўтиришибди, лекин индамаслик ундан бадтар гумон туғдиради.

− Рост. Лекин…

− Лекинингни қўйиб тур, болам.

− Хола оғзимга урманг, йўқса ҳозир шартта туриб чиқиб кетаман. Керак бўлса келинингизни текширтиринг. У соппа-соғ.

− Келинимни сенга даъвоси йўқ, тентак.

− У ҳолда, гап нимада?

− Сен оқ кўнгил, палаги тоза йигитсан. Ўзингни бос.

Кампир Оловиддинни елкасига қоқди:

− Вой, болам-эй. Оллоҳ, яна ўғил бермайдими, уни сендек бўлишини сўрардим.

Оловиддин юмшади. Жаҳлдан тушди.

− Янга қанилар ўзи?

− Янганг шу ерда. Ўз хонасида. У ҳаммадан қийналяпти. Тинмай йиғлайди.

− Мен…

− Қимирлама. У ҳеч кимни кўришни истамаяпти. Лекин сенга хусумати йўқ. Кирсанг балки дарди арирди. Аммо меҳмон кўрса, номаҳрамсан, яна шубҳа туғилади. Шу ерда ўтириб тур.

− Сиз қаёққа?

− Мен келинимдан хабар олиб чиқай, сен ҳеч қаёққа чиқма.

Оловиддин Акобир қўлимга тушса таъзирини берардим деган фикрдан энди йироқлашиб, қўшни хотиннинг ғаламислик қилганини фаҳмлаб, агар гап-сўз чиқариб юборса, янга мени ҳечам кечирмайди, деган ўйда бошини эгди.

Шу дам кампир кирди.

− Ҳа, болам, айтдим-ку, Қалдирғоч сендан ранжимаган. Фақат шу ердалигингни эшитиб, сал талмовсираб қолди. Иложи бўлса бугуноқ бу уйни тарк этсинлар, деяпти.

− Майли. Кетишим керак бўлса ҳозироқ даф бўламан. У шундай деб ўрнидан турмоқчи эди, кампир қўлидан ушлаб қолди.

− Шошма, бошқа гап бор!

− Яна қанақа гап?

− Сен эркак бўлиб туғилгансан. Ҳеч қачон хотин кишини, яъни келиним бошига тушиши мумкин бўлган маломатларни ўйламайсан.

− Унчаликмас. Йигит кишида ҳам ғурур бор.

− Тўғри, лекин аёлни, эрли жувонни гап-сўз йиқитади. Ҳаётини поймол қилиши мумкинлигини ҳам билмассан. У кейин қаддини кўтара олмай, бир умр мажруҳдек яшашига нима дейсан?

Оловиддин ҳамон тўлқинланганидан ўзини боса олмай бақирди.

− Қисқаси, бу иддаодан мақсад?

− Ҳозир айтаман. Қалдирғоч дедики…

− Янга… мени ҳайдаган бўлса…

− Ҳайдамади. Сен унга кераксан.

− Керакман?! Ростданми?

− Уни никоҳингга оласан!

− Нима?

Оловиддин ғазаб билан қўзғалганди, кампир яна қўлидан ушлаб олиб, чўктирди.

− Сен уйланмагансан, тўғрими?

− Ҳимм.

− Демак, никоҳингга олсанг бўлади.

− Уйланганлардан топинг. Ана, тўрттагача никоҳ ўқитиш мумкин.

− У номзод хотинининг олдидан ўтиши керак. Хотини ким, нимага экан деб қизиқади. Ҳеч бир замонда рози бўлмайди. Демак, гап кўпаяди. Билдингми, айланай. Сени бу ерда ҳеч киминг йўқ. Вақтинчалик никоҳда бўлганингни ўзинг гуллаб қўймасанг, бўлди: олам гулистон. Тўғрими?

− Зарил келгани йўқ!

− Буни Қалдирғочнинг ўзи илтимос қилган бўлса-чи?

Оловиддин энди ўйланиб қолди.

− Чиндан янганинг истагими?

− Бўлмасамчи! Нима, ҳали менинг гапларимга ишонмадингми? Сени ўғлимдек кўриб келардим. Оқибати шуми?

Кампир ёлғондакам йиғига ўзини солди.

− Ҳайронман, нима дейишга − деб, Оловиддин юмшагандек эди, кампир қайтадан уни аврашга тутинди.

− Оловиддин ҳурмат-иззатни жойига қўяди. Синашта, орли йигит, деб сени янганг мақтаганига ҳам инонмайсанми?

− Янга, янга дейсиз, тоғам қулоғига бу шикаста ишлар етса, бошим ғалвага қолиб кетмайдими? − деб Оловиддин яна гумонга ўтди.

− Етмайди. Сен миқ этмасанг бас. “Ўрага сичқон тушди, гулдур гуп”. Ўзингга ўзинг душманмассанку?! Булар ҳаммаси енг ичида қолиб кетадиган, хуфиёна ишлар. Бировга айтадиган, мақтанадиган гапмас. Тушундингми?

Оловиддин кепкасини олиб бошини қашиб, ўрнидан туриб кетди. Бирданига бошидан кечадиган бу воқеаларни ҳар томонлама ўйлаб кўришига имкон бермай, тиқилинч қилаётган бу айёр кампирдан шубҳаланиб, ўйлаб қолди: бу ерда бошқа гап бормикин. Ҳеч вақт қайнана ўз келинини бошқага узатадими?

− Рози бўлмасамчи, − деб йигит кампирга синовчан қаради.

− Рози бўлишга мажбурсан: Қалдирғочни номини бадном қилдингми, энди ўзинг оқлаб берасан. Гап тамом вассалом! − деди кампир бўш келмай.

Суҳбат тамом бўлган эди.

Кампир ўрнидан туриб эшик олдига бориб ўгирилди:

− Қалдирғочга нима дейин?

Оловиддин четга, ҳовлига қараб тураркан, бу айёр кампирга бас келолмаслигини тушунди, яна шунча пайт хаёл қилган муҳаббатга ройиши, хоҳиш-истаги бунчалик осон амалга ошаётганидан, яна буни ўзгалар ҳам маъқуллаётганидан, ич-ичидан енгиллик туйиб, бу хийлайи шаръий амалларга изн беришни маъқул кўрди:

− Ўзингиз биласиз. Сизни дилингизни оғритсам бўлмас.

− О, шум! Шаҳарликлар қув бўлади, дейишарди, рост экан, – деб кампир хурсанд чиқди.

Келинни бу қарорга келтириш қийинроқ кечди.

Қалдирғочни қўққисдан, ҳақсиз айбланиши, айвонда йигит билан бирга тунаганидан келиб чиққан маломатларни бўйнига қўйилиши ва жаҳолат устида эрининг уни талоқ қилиши кўз ўнгида жуда тез содир бўлдики, катта бир фожеага тенг бу воқеани у ортиқча қайғурмай қабул қилди. Асоссиз айблов – мисоли қўлга, баданга, кийимга теккан лой, уни ювиб ташласа кетади, кўрмагандек ҳолат юз беради. Аммо, киши бирор жойини қаттиқ куйдириб олса, чандиқ бир умрлик. Ҳаётда эса бу фалсафа қўл келмайди. Ҳақсиз айблов ҳам оғир оқибатларни бошлаб келиши мумкин. Энди у эри талоқ қилган хотин номини олади.

Ўз хонасида ёлғизликда бўлиб ўтган воқеалар оқибатини тобора кўпроқ англаб, ҳис қилиб, эзила борди. У уйига бутунлай кетмоқ истагини билдирганди, қайнанаси розилик бермади, ялинди, ёлворди:

− Ўғлимни аҳмоқлигини кечиринг. Эркак кишида ор кучли. Рашки қўзғаган. Сизни ҳеч кимга ишонмайди. Яхши кўради, бу вазиятда маслаҳатлашилмайди. Қизим, мусулмонмиз, энди қоидали амал зарур.

− Шунинг учун ота-онам қошига кетай, рози бўлинглар!

− Содда келиним-эй! У ёққа борсангиз, гап бадтар чувалайди. Қудамни елкасини букмоқчимисиз. Қизи қайтиб кепти, деган гап қайси отага ёқади.

Қалдирғоч яхши кўриб, талтайтириб ўстирган падарини қаддини дол кўришни, албатта, истамасди. У пиқиллаб йиғлашга тушди. Кампир келинининг сочини силаб, уни тинчлантирар, орасида: «Шу келиним хиёнатни биларканми!? Эй, Оллоҳ, нега ўғлимни бундай калтабин қилиб яратдинг», деб нолиб қўярди.

Бироз вақт ўтиб, келини тинчиб, чўзилиб ётиб олди. Кампир ўрнидан аста туриб, келини устига адёл ташлаб ётоқхонадан сирғалиб чиқди.

Ўғлини домлага юборганди, мана келиб ўтирибди. Қайлардандир топиб келди. Вақти зиқ эмиш. Шоширяпти. Ҳар ким ҳам никоҳ ўқий бермайди. Бу домладан яна «бу сирни ҳеч кимга, ҳеч қачон ошкор этмайман» деган ваъдаси олинган. Замон оғир. Эскича амалга қаршилар кўп. Йўқса, домлага ҳам гап тегади, ҳатто қамаб қўйишлари мумкин.

Домла бир-икки кунга бўлса ҳам, келин бегона никоҳига кириб чиқиши лозимлигини уқтирди, сўнгра, ўғли билан қайта никоҳлаш мумкинлигини зикр қилди.

Шариатда, талоқ қилган хотинини ҳалоллаб қайта никоҳлаб олишга бошқа йўл йўқ эмиш. Кампир буни биларди. Ўғли ўз оғзи билан тақводор одамдан эшитса ишончли, ўғли бу гапларни эшитдию, бўлари бўлди. Тайёр хотинини ўз қўли билан бошқа эркакка тутиш алами бошини эгди. “Талоқ қилмасанг, қўшни гапни кўпайтириб юборса, доим боши эгик юради”, деб ойиси қўймагач, Акобир бу сўзни айтишга жазм этди. Келинига бу шариат йўлини учини чиқарганди, у мушукдек ҳурпайиб олди.

− Ҳечам, керак эмас. Яқинлар эшитса нима дейишади.

− Бўлмаса, қишлоқ сизнинг бегона эркак билан бир жойда тунаганингизни билсинми? Ё ишлар катталашиб, бошингизга мағзава ағдарилишини хоҳлаяпсизми? Ҳаёт шафқатсиз. Одамлар томошабин. Ё қарсак уриб олқишлашади, ё ҳуштак чалиб ортингиздан мазахлашга ишқибоз.

– Сизни ёлғиз қолдириб, биз хато қилдик.

− Шундоқми? У ҳолда ҳайдаб чиқарасизми?

− Сиздек келинни мендек бедаво кампир ҳайдаб чиқарса, эй, ёсуман, уйингга тушган малакни сиғдирмадингми, деб айтгувчилар топилмайдими? − деб, кампир келинига хайрихоҳ қараганди, Қалдирғоч сал юмшаб сўради:

− Буёғи нима бўлади, ойи?

− Ҳеч нима. Фақат вақтинчалик никоҳга кирасиз!

− Вой, бу нимаси, яна?! – норози сўради янга.

Кампир келиннинг кайфияти яхшиланганда бор гапни айтиб олишни лозим топди.

− Куёв ҳам нақд.

− Куёв?

− Ҳа, Оловиддинни кўндирамиз.

− Ойи, бу мавзуда ҳазил қилманг. Бу ёлғон томошадан унга нима манфаат?

− Ия, ахир, ўша сабаб бу гап-сўз қўзғалдику, энди чорасини ҳам ўзи топади. Қани йўқ десинчи!

− Бунақа зуғум билан керакмас.

− Мени десангиз, кажбаҳслик қилманг, келин. Бошқа йўлини кўрмаяпман, − деб кампир қаттиқроқ гапирди.

Шундан кейин, келини бутунлай шаштидан тушди.

− Бошим айланиб кетди, ҳозир тарс этиб ёрилади. Бу машмашадан ота-онам хабар топишса нима бўлади?

Қайнанаси унинг бошини бағрига босганча, сочларини силаркан, ийдирадиган қилиб сўз айтди.

− Мен ҳам бу машмашанинг иси чиқмасин деб уриняпман, жон келин.

Домла меҳмонхонага кирганда, эгнига оҳорли либос кийган Оловиддин ўрнидан туриб қарши олди, кампир бу кийимларни ва тилла узукни, бу воқеалар ривожини олдиндан ҳис қилгандек, бирпасда топдириб қўйган экан. Ётоқхонада атлас кўйлак, сирма нимчада, бошига узун кўкиш шарф ташлаган Қалдирғоч ҳам тайёр эди. Кампир уни етаклаб чиқди.

Домла никоҳ шартлари ва талабларини айтиб, Оловиддинга маҳрамга нима берасиз деб сўради, йигит: тилла деди.

Домла тилла узукми, зиракми ё соатми деб майдалашиб сўрамадида, у ҳолда бу масала ҳам очиқ экан, никоҳни ўқишга важлар етарли деб қўлини очиб, хутбани ўқиб, савол-жавоб қисмида Оловиддинга мурожаат қилди: Сизким Оловиддин Маҳамат ўғли Қалдирғоч Борий қизини ўзингизга шаръий хотинликка қабул қиласизми? Оловиддин кўпчиликни маҳтал қилмас учун «қабул қилдик», деди.

Энди Қалдирғочга савол берилганида, янга индамади. Оловиддин кампир кўндира олмагандир деб ўйлаб, унга тикилди. Қалдирғоч бу қарашлар маъносини фаҳмлар, лекин нима қилсин? Унинг ичида ҳалигача иккиланишлар бор эди. Фақат иккинчи бора домланинг «сизким Қалдирғоч Борий қизи ўзингизни Оловиддин Маҳамат ўғлига бахшида қиласизми?» – деган саволига кампирнинг туртиши билан, паст овозда, «ҳа» деди. Домла бошқача айтишни тушунтирди, шунда Қалдирғоч, барчанинг нигоҳларини ўзида ҳис қилиб, аввалига ўзини йўқотди. У қайнанасининг ҳа-ҳа деб қувватлашини кутди. Туртишини сезмай миқ этмай қолди, қайнанаси бу гал далда бермай, негадир кўзидаги намни артиб, четга нигоҳини бекитди, бу вақт домла учинчи бора саволини қайтараётган эди, Қалдирғоч, қайнанасига ачинибми, розиман деб юборди. Унинг овози бу гал дадил ва ишончли чиқди. Сўнг домла, алҳамдулиллоҳ, алҳамдулиллоҳ билан никоҳни тугатди.

Оловиддин домлани ташқаригача кузатиб чиқди. Киши билмас чўнтагига пул солди. Домла мамнун бўлди, шекилли, шивирлаб, ҳақингиз бор, маҳрамлик, эрлик мақоми ўрнида ҳаракат қилмоқ бу никоҳ таомили. Ёдингизда турсин. Мусулмончиликка зидмас, безино амал, – деб уч ғилдиракли пат-патини патиллатиб жўнаворди.

Оловиддин очиқ ҳавода шундан кейин ҳам бироз турди. Унинг димоғи чоғ эди, аммо ичида қандайдир тортинишми, ҳадикми, кўнглига ғулғула солиб турарди. Гарчи, домланинг сўроғига янганинг бир оғиз розиман деган иддаоси хурсанд қилиб юборган, ҳозир ҳам қулоқ остида жаранглаётган туюлса-да, у ўзининг бу саргузаштли ҳолатининг нима билан тугашига ошуфта қизиқсиниш ҳолатида эди.

Бир вақт эти увишганини ҳис қилди-да уйга шошди.

Ромли айвонда ҳеч ким кўринмади. Бу айвондан ўтиб, меҳмонхона эшигини энди очмоқчи эди, кампир хонасидан чиқиб, унга қўл силкиди. Оловиддин тўхтаб, унга қараб қолди. Кампир унга қовоғининг ич-ичига ботган, мошдек кўзларини тикиб, бирорта сўз айтолмас ҳолатда эдими, дуо, далда қолиб, барибир нимадир дейишини англаб, лаб жуфтлади: келинимни хафа қилма.

Оловиддин, бунга жавобан, унинг гапларига энсаси қотиб қаради-да, ичкарига ўзини урди. Қалдирғоч бир тўхтамга келган эди. Ҳозир шу ишни амалга ошириш учун шоша-пиша трюмо тумбаларини титкилаб, таблеткаларни топди. Улар ишончли ерда. Қайнанасига пачкалаб келтириб қўйилган. Уйқуси қочганда кампир келинидан сўрайди.

Гоҳида бутун, гоҳида яримтасини бера қолинг, ўзи уйқум келиб турибди дейди. Ичиши билан уйқуга тортиб, бирпасда ташқаридан овози эшитилмай қолади. Кучли дори, шекилли. Яримта таблеткани оғзига солди. Кетидан ярим пиёлача сувни ютоқиб ичгач, шундагина кўнгли тинчиб, юрак уриши босилгандек бўлди. «Худога шукр: қайнанамнинг нағмасида ортиқ қатнашмайман. Билганларини қилсинлар. Менинг ихтиёримсиз кечмиш воқеаларни менга заррача қизиғи йўқдир», деб ўйлади.

Бирпас ўтмай, ётоқхонада, абажурли лампа икки тавақали дераза остига қўйилган столда хира ёниб турар, унга тиркалган икки стулдан бирида ўтирган янга, иягига қўлини тираб, бепарво хаёллар оғушида жимгина ташқарига тикилиб, эшик очилишини кутаркан, «Оловиддин киргунча қанийди ухлаб қолсам», деган хаёлда эди. Хонанинг ўртасидан парда тўсилиб, ортида икки темир каравот ёнма-ён. Бир тусдаги гулли читдан кўрпача, кўрпалар тўшалган, ёстиқлар терилган. Кўрпа ва ёстиқларнинг ҳар иккиси қизил духобадан. Бари оҳори тўкилмаган, илк бор тўшалиши тасдиғи димоққа урилаётган исда.

Оловиддин эшикдан бир-икки қадам кирганча, бўш стулга тўғри бориб ўтирсамми ёки янгани таклифини кутсамми, деган ўйда иккиланганча туриб қолди. Бирмунча вақт ўтди. Ниҳоят янга у томонга бир қараб қўйдию, аммо индамади.

Йигит: “Кун бўйи пахта терганни чарчоғи, ўтирмасам бўлмайди. Майлими?” дедию, бир-икки қадам ташлаб, ичкари кирди-да, қарама-қарши стулга чўкди ва беозоргина нигоҳ билан унга назар солди: «Янга, анча ўзини олдириб қўйибди. Юзлари синиққан, бир бурдадек. Жуссаси ҳам тортилибди, шекилли», деб ўйлади.

Анча пайт жим ўтиришди. Янга ташқарига нигоҳини тиккан, Оловиддин унга қараб кўзини узмасди. Хонада қандайдир руҳ босиб, оғирлиги йигитга сезилар. Унинг забонини қулфлаб қўйгандек эди. Унинг хаёлига Акобир келди. Бу унинг руҳи, шекилли. Қаёқларга кетди. Шундоқ хотинини бировга икки қўллаб топшириш осон бўлмагандир. Қайси гўрга бошини олиб кетиб яширинган. Янгага ишқибозлигимни наҳот сезмаган. Гумроҳ! Ишқ бошқа, ҳавас бошқа. Ичимни ёндираётган нима экан? Бағримга бир босганда биламан, ўзидан кўрсин! Фақат шошилиш керак эмас. Яъни унга ҳурдек, аста-секин дилини топиб, муомала қилиш лозим. Оловиддин хаёлидан бир зумда шунга ўхшаган гаплар ўтди.

Шу пайт Қалдирғоч аста йўталди. Оловиддин дарров тушунди. Янга эзилган ва унинг кўнглини кўтаришларини истаяпти. Ҳозироқ суҳбатга тортганим бўлсин, деб оҳиста сўз қотди:

− Бу ола-тасирлар роса чарчатгандир?

− Чарчадим. Умримдаги энг оғир кун бўлди. Яна, бошим бироз оғрияпти, − деб Қалдирғоч чаккасини ушлади.

− Ундай бўлса, тортинмай чўзилинг. Мен қўриқчингиз бўлай.

Янга кучаниб жилмайди.

− Раҳмат, кечаги пойлоқчилигингиз шундоқ ҳам менга қимматга тушди.

Янга ўрнидан туриб кетди. Бироз оёғини чигилини ёзгандек, бетўхтов, маънисиз юрди-да, унга шунчаки гап қотди: сиз ҳам афсус қилаётгандирсиз?

− Афсус?! Мен хафагарчиликдан кейин туғилганман. Қайтангга бу воқеалар саргузаштга ўхшайди. Қизиқ туюляпти.

Янга бундай жавоб кутмаганди. Йигитнинг сўзлари ўйлатиб, у жимиб қолди.

Пайтдан фойдаланиб, йигит боя кампир негадир қўлига тутган духоба билан ситилган қутичани янгага узатди.

– Бу сизга ишқим рамзи ўрнида.

Янга унинг сўзларини бўлиб:

− Қўйинг бу бачканаликни, юракка сиғмайди, − деди чеҳраси очилмай.

− Ҳимм…

Кейин, ўрнидан туриб, деразадан ташқарига кўз тикиб шеър ўқиди:

 
− Ишқдан, муҳаббатдан сўз очма шунқор,
Дилимда маҳзунлик, руҳим-чи абгор.
Забунлик юзимга қўйиб олди ин,
Бўҳтоннинг тузоғи бунчалар бадбин.
Ё Раб, мен ким учун севимли бўлай,
Юзимга тарсаки ургандек тақдир.
Кўпларни зорлатган Қалдирғоч эдинг,
Энди ўзинг зордек излайсан тадбир.
 

Шеър ўқилишини индамай эшитган Оловиддин, охирги мисраларда ўзини босиб тура олмади.

− Менда изланг ўша зорликни, − деганча, ўрнидан турмаёқ, янганинг пойига ўзини отди.

Унга чўчиб, ҳайиқиб ўгирилган янганинг оёқларини маҳкам қучоқлаб олди. Сўнг, нигоҳини тепага кўтарганда, унга қараб, лол қолишлик ва ҳайратни ифодаловчи қора кўзлардаги маъюс ҳолат уни чилпарчин қилди. Қилган ишидан истиҳола сезиб, бўшашганча ўрнидан турди, аммо унинг кўзлари ҳамон йилтиллаб турганини англаган Қалдирғоч чўчиб четланаркан, кўнгли бир нимани сезди. Бу йигит осонликча уни ўз ҳолига қўймайди. Шу билан бирга, Оловиддинга нисбатан ўзида ҳеч қандай ҳиссиёт йўқлигини, ҳаттоки, бироз безор эканлигини англаб ундан қутилиш, уни, бир амаллаб доғда қолдирмоқ режасини тузишга шайланди.

− Узугингиз чиройли экан, − деб хаёли ўзидамас, қўлида очилган духоба қутича, янга мавзуни ўзгартирмоққа бошлади.

− Сизга ёқдими?

Оловиддиннинг овози қанақадир бошқача, бўғиқ чиқди.

− Ёмонмас. Фақат битта саволим бор. Сўрайми?

− Албатта, сўранг, − деб шоширган йигитнинг ички туғёнлари тинчлик бермай, юраги ҳаприқарди.

Қалдирғоч стулга чўкиб, уни ҳам ўтиришини сўради.

Йигит стол атрофидаги иккинчи стулни танлади.

Чой қуйиб узатгач, Қалдирғоч, мева-чева таклиф этиб, йигитни асл мақсадини англашга ҳаракат қиларкан, ўзига ҳам чой қуйиб бир-икки ҳўплади ва аста сўз қотди:

− Нега бу фитнага рози бўлдингиз?

− Ўзингизчи?

Қалдирғочнинг энсаси қотди.

− Жавоб бергингиз келмаса, суҳбат мухтасар.

Оловиддин янга тумтайиб олса бас, на бир ширин сўз, на бир лутф кўрсатади, деб ўйлаб шошиб сўзлади.

− Сизни шу аҳволда ташлаб кетишни ўзимга эп кўрмадим?

Бу жўмардликни тагида яширин сир бор, мени алдай олмайсан дегандек, янга унга тик қаради.

Оловиддин бу қарашга чидаёлмай ёрилди.

− Сизни яхши кўриб қолганман?

Қалдирғоч жаҳли тезлади.

− Уялмайсизми?

− Севги сўраб ўтирарканми!

− Турмушим бўлса!

− Менга фарқсиз.

− Сурбетлик ҳам эви билан-да! − деб янга деразага қараб, ҳорғингина ташқарига кўзини тикиб олди.

Қалдирғоч севдим, куйдим деган сўзлар ҳар қандай шароитда ҳам аёлни бироз қизиқтириб, ўйлантириб, ҳис этиб, кўзлари учқунлаганини йигитга сездирмай, ташқарига нигоҳини йўналтирди.

− Сиз жуда чиройлисиз. Турмушга чиққанингиз ҳечам билинмайди. Ҳам нозанин, ҳам гўзал, − деб Оловиддин ҳамон ялтоқланарди.

Янга унинг гапларига учмади, писанд ҳам қилмай, ҳорғинлигини узмай бошқача савол берди.

− Вақтинчалик никоҳ муддати бир кунми?

− Бу ҳақда қайнанангиз айтмадими?

− Йўқ.

− Сиз нима десангиз шу бўлади.

Оловиддин ёлғонга қўл уриб, айёрлик билан жавоб қайтарди.

Қалдирғочнинг фикри қочди. Йигитлар бундай пайтларда, висолга етишиш учун истаганча ёлғон гапиришлари, қуруқ ваъдалар беришлари мумкинлигини китобларда ўқиган, ҳаётда кўп эшитган, шунинг учун суҳбат мазмунини бошқа ўзанга буриб қўя қолди ва бепарво эсноғи тутиб сўради.

− Қачондан бери мени ёқтирасиз?

Оловиддин ўйлаб қолди, қўллари бўшашди. У хаёлга толди. Чайналди. Биринчи бор бағримга босганимда деса, янга ҳирс туфайли мени севибди деб ўйламасмикан, деган андишада эди.

− Эслай олмаяпсиз, балки сўзингиз алдоқдир, − деб янга уни синашга қарор қилди.

− Алдоқмас, биринчи бор кўйлагингизни қистирилган ҳолатда ошхонадан шошиб чиқиб келганингиз эсингиздами? Менга кўзингиз тушиши билан вой деб, ичкарига ўзингизни урганингиздан, шармли жувон экан дегандим.

Янганинг чеҳраси сал очилди:

− Ёдимга тушди. Яхши эслатдингиз. Яна-чи?

− Институтга кирайми? Ё ўқимай қўяқолайми?, деб сўраганимда мақол билан жавоб берганингиз эсингиздами? «Эшакка тўқим, одамга либос». Бу асл мақолнинг матни, сиз эса либос ўрнига билимни келтирдингиз. Чиндан ҳам инсонни билим безайди. Ўшанда сизни ақлли экан деб баҳолаганман.

Янга, бу гапдан фаросатли аёлларга хос, қошларини пирпиратиб, сўзсиз бу иддаодан мамнунлигини билдириб, сўради:

− Бўлдими?

− Елкамни ишқалаб қўйинг десам, устимга пақирлаб сув қуйганингиз?

− Сизни ўзига бино қўйган, тарбиясиз деб ўйлагандим, ўшанда, − деди янга ўша иши ўзига нашъа қилиб.

− Энди-чи?

− Йўқ-йўқ, қарши савол билан асосий мавзудан четлашманг. Ҳали бошқа девоналик сабабларни келтирмадингиз, чоғи.

− Айтмадим, тўғри сезибсиз. Сизга нимани биринчи етказай, чиройли шеър ўқиб романтиклигингизни англатган колхозчи аёл кийимидаги ҳолатингизними?

− Ҳимм.

− Ёки тамоман савдойига айлантирган ертўладаги вазиятними?

Оловиддин катта тол остида, будкада узун сочини сув парисидек тараётганингизга кўзим тушгани дейишга ҳали бормаса-да, Қалдирғоч қизаринди, аммо бу гаплар эриш туюлганини яширмади.

− Шоир бўлиб кетинг-эй! Кўнглим равшан тортди. Энди тинчгина ухласам бўлади.

− Майли. Ўзингиз биласиз, – деб Оловиддин бўшашди.

− Фақат мен чўзилиб олгунимча у ёққа, Қалдирғоч парда тўсилган тарафни кўрсатди, қараманг!

− Шундоқ ҳам ранги тўқ пардадан ҳатто шарпа илғанмайди, − деб Оловиддин янгани тинчлантирди.

Бирпас ўтмай шундоқ кийими билан чўзилган янганинг яқиндан пиш-пиш нафас олгани келди.

Оловиддин бирпас нима қиларини билмай анг-танг ўтирдию, сўнг бўлак кравотда у ёқ-бу ёққа бир-икки бор ағдарилганди, тезда уйқу босди. Кун бўйи пахта териб қаттиқ толиққани устун келганди.

Кампир бекорга бу ҳийлани ўйлаб чиқармаган. Унга худонинг кутилмаган марҳамати керак. Бошқа йўли топилмади. Барча шифолар наф бермади, қанча дўхтирлар ваъдаси ваъдадан нарига ўтмади. Самарасизликдан кўнгиллар чўкиб, ўргимчаклар ин қурди. Оила эса фарзандсиз қуриб чирийди. Устунлари ағдарилаб нурайди. Қийин, қийин, ўғлига қийин бўлади. Мана шунинг учун…

Келинни ётоқхонаси ва ромли айвон ўртасидаги деворга голланд печи ўрнатилган бўлиб, ўтхонаси айвон тарафда. Ёшлар совуқда қолмасин деб, дам-бадам бу ўтхонанинг оловига қараса, ўтин, кўмир ташлаб қўйса, яна нима керак! Буларнинг эса парвойи палак. Бири у кравотда, бошқаси бунисида беғамгина, иссиқ элитиб мазза қилиб уйқуни уришяпти.

Оловиддин деган ҳашарчиям, рамағдажондек қотибди. Нима бало, хосхонага нега кирганини тушунмайдими? Бунақа баёв кўринмаганди.

Сўнг кампир келини тепасига борди. Бир зум кўз ташладию, ия, янги атлас кўйлак адо бўлибди-ку, деганча пайпаслаб, устки кийимига ёпишди.

− Шундай либос ғижим бўладими? Ечиб қўй арзанда келин бўлсанг ҳам. Ўзи бу намозшом атлас ҳайф сендек таннозларга.

Кампир молининг терисини шилгандек келинидан атлас кўйлакни сидириб ечиб олдиям, Қалдирғоч уйғонмади. Кўйлакни ярмидан буклаб стул суянчиғига ташлади, ортига қайтаркан, эшикдан чиқар пайтида, энди йигитга эшитиладиган қилиб аччиқ кулгида луқма ташлади.

Оловиддин, туш кўришга ҳам улгурди. Бироқ бу тушлари алаҳ-чалағ, тайинсиз эди.

Бир пайт унинг қулоғига кулги, сўнг танбеҳлар келди.

− Нега кулмай? Сени чув тушириб, ҳеч нарса бўлмагандек, пинак ургани, хуррак отишини қара, заб келиним бор-да! Сенга келсак, ҳали хом экансан. Эссиз!

У қаттиқ уйқудалигидан зўрға кўзини очди. Аввалига эриш туюлган товушлар борган сари иззат-нафсига тегиб, унинг аччиғини қўзитди.

Оловиддинни муштлари қисилди: − Кампир, мунча келинини мақтади, − деб кўз қирини янга эгаллаган кравот томонга бурдию анг-танг қотди. Сўнг миясига бир фикр келиб, ўрнидан қўзғалди. Янга тепасига бориб бир зум қараб қолди.

Қалдирғоч, атлас кўйлагидан халос қилинган (қачон чечинди, йигит сезмабди), ички кийимини ингичка тизимчаси сирғалиб нозик билаклари устида осилиб, бутунлай яланг силлиқ елкалари-ю, ўнг кўкраги, унинг қорамтир учигача яққол кўриниб, қизил рангдаги духобали кўрпа туси билан уйғунлашиб манаман деб, ойнинг хира нурларидан шуълаланар, янганинг ўзи эса донг қотиб ухларди. Оловиддин бу ҳолатни чапаничасига тушуниб улгурганди: “Ана ўзи тайёр. Ечиниб олгани, ҳаракатингни қил, галварс” дегани. Шундан сўнг бу манзарага томошабин бўлиб туришга ортиқ сабри чидамай, келин аталмишга қўлини чўзиб ёнига кирди. Эрталабки соғилган сутдан бир косасини сипқориб, қўйнига битта жайдари нон солган Оловиддин вақтлидан-вақтли далага жўнаб қолди ва кун бўйи миқ этмай, ҳеч кимга қўшилмай пахтасини териб юрди. Миясида бир фикрни пишитди. Ҳали-бери талоқ қилиш йўқ, деган ўйдан семириб кунни кеч қилди.

Ҳеч нима бўлмагандек кечки овқатга кириб келиши янга тугул, кампирни ҳам шошириб қўйди.

Аммо кампир сир бой бермай, кел, мошхўрдани шаҳарликлар хуш кўради, деб эшитганман. Ўтир, − деди.

− Ҳа, мошхўрда, яхши. Одамни танаси яйрайди, – деб Оловиддин кампирга бир зумгина ҳам нигоҳ ташламай, янгага кўзини лўқ қилиб қаради. Бир-икки қошиқ суюқ овқатдан татиб кўргач: – Эй, санъатингизга қойилман, янга. Зўр пазандаю, созандасиз-да, − деди.

Кампир ҳи-ҳилаб кулди.

− Нега созанда дейсан. Нима артистлик қилибтими келиним?

− Ўзлари билади.

− Мен билмас эканманми?

Оловидин жавоб бериш ўрнига, косани қўлига олганча ёғоч қошиқни шақиллатмай, хўриллатиб овқатни симираркан, янгадан кўзини узмас, бирор нима дейиши кераклигини билса-да, сўз тополмай овора эди.

− Айтмайман. Бу сир. Ҳали анаву уйга кирганимда, – деб у янгани ётоқхонасига қараб имлаб гапирарди, – ўзларига етказаман.

Янга қайнанасига кескин ўгирилди ва бир нима денг, бу нима деган гап, бир кечамасми вақтинчалик никоҳ шарти, уни бу уйдан даф қилинг, дегандек қараш қилди.

Аммо, кампир йигитга сотилгандек, ёки унга тарафкашми, индамади. Бошини қуйи тушириб, бир кун минг кунмас болам. Аъмоли битмаган иш борми, бир гап бўлар, деди.

Шунда янга аччиқланиб гапирди:

− Бу уйда менинг ҳам фикрим бордир. Иззатингизни билинг, эй сиз, молбоқар йигит, − деб ўрнидан туриб кетди.

Аммо, бироз вақт ўтгандан кейин, яна йигит ётоқхона томон суринди. Кампир йигитнинг раъйидан чўчиб индамади. Ёки қаршилик қилишини истамадими, худо билади. Аммо, бу индамагани изн бериш билан баробар эди. Бир уйғониб тургач, янга бирам енгил бўлганини англади, кўзларини ярим очиб, қаерда ётганини идрок этди, у ўз уйи, ўз хонаси, ҳатто отаси олиб берган мебелда. Фақат ёнидаги янги куёвга ҳали кўникмади. Тўғри, ўртага никоҳ тушди. У илоҳий битим. Лекин аввалги эрига боғланган аёлни бошқа эркакка дарров ўрганиши осонми? Нима у билан ишқий муносабат ўрнатадими? Ҳечам-да. Аммо у севаман, ўламан, ёнаман деб ичини қиздиряпти-ку. Балки шунчаки қуруқ гапдан нарига ўтмайдиган хаёл ўғрисидир. Ундай деса, холи қолишган биринчи вазиятдаёқ хижолатга солиб, ҳиссиётларининг нозик торига чертганичи. Бу нима? Ҳозир андишада, шекилли. Ё қайнанам тегмайсан деб шарт қўйгандир. Бу уларнинг қўлидан келади. Ундоқ бўлса, унданам яхши. Менга вақтинчалик ҳис-туйғулар ҳечам керакмас. Яна, қайнанам сергак қўриқчим. Мени қийнамасин деб, пул бергандирлар. Ҳозир уйғонса дилидаги нияти билинар, балки ишқи фақат сўздадир. Фақат бу сўзлар унга лузуммас. Ҳеч бақосиз манфаат.

Қайнанасидан мадад бўлмагач, у бир иш қилди. Йигитни ҳайдаб чиқариш, жанжал кўтариш фикридан узоқ макр ўйлаб топди. Оловиддинни қовунни хуш кўришини аввалдан билгани учун, ҳовлидаги устига хашак ташланган қовунлардан кичикроқ, лекин шираси тилни ёрадиганини танлади. Боя жаҳл билан айвондан чиқиб кетганда шу ҳийла хаёлига келганди, қовунни ярмини чиройли ликопчага кесиб, столга қўйди.

Йигитга унча кўзга ташланмайдиган, чўчитиб қўймайдиган жуда кичик илтифот кўрсатди. Аввалига анча вақт суҳбатга тортди. Ота-оналари, болалиги, ҳаёти ҳақида айтиб беришини сўраркан, кейин ўртада паузалар кўпайган сари, олинг қовун сўйгандим, ширин экан, деб унинг эътиборини дастурхонга қаратди. Оловиддин хурсанд, янгани дилини топдим, гапларим унга маъқул келяпти, деган кўйи қовунга қўл чўзаркан, орасида гапдан бўшамасди. Лекин бу узоққа бормади. Озгина вақт ўтмай кўзлари юмилиб тинчиб қолди…