Текст книги "Икки жаҳон оворалари"

6. КЕЛИН ҚОЧИБДИ

Йигит кўзини очиб, атрофга аланглади. Тонг отишига ҳали бор. Бошини кўтарай деса… Ия қизиқ-ку! Қўллари кўтарилмади. Танасига тортиб оёқ-қўллари чандиб боғланганми? Ким боғлади. Наҳот Қалдирғоч бўлса? Вой, шайтон янга-я! Роса боплабди-ку, деб атрофга қараса ҳеч ким йўқ. Шкаф очилган, мазмунан кийимлар танланган бўлса керак, палапартиш ҳолатда. Товуши қулоққа етиб, уйғотиб юбормаслик учун, дераза ойнаси ҳам қаттиқ ёпилмаган. Э-воҳ, янга қаерга кетди экан. Бақирса, кўмакка чақирса, кампир кириши, қўлини ечиши мумкин. Лекин сен ҳам йигитмисан деб маломатда устидан кулиб, мазахга ўтади. Яхшиси бир амаллаб, тиши билан бўлса ҳам арқон тугунини ечади ёки тишлаб узади…

Тун ойдин бўлса-да, совуқроқ экан. Яхши эгнимда қалин кийим, оёғимда резинка бўтикча деганча сув ёқалаб чўзилган, фақат трактор, от-арава юра оладиган чақир йўлдан икки чақиримча юрган Қалдирғоч қўрқмаса ҳам бўларди, унга Арслон бўрибосари эргашган. Асфальтланган катта кўчага озгина қолди. Узоқдан битта-яримта кучук вовиллаганини айтмаса, ҳамма уйқуда. Уни ҳеч ким кўрмади. Шошиб кетишидан орқага ҳам қарамас, ичида: «эҳ, Акобир ака, нега шундай қилдингиз. Менга нега ишонмадингиз, бор умидим, ҳаётимни сизга тиккандим, эвазига нима олдим? Қуруқ бўҳтон ва туҳмат. Шуям эр-хотинлими? Бир ёстиққа умид билан бош қўйган ёрига ҳурмат ва вафо шунақа бўлса, у ҳолда муҳаббатни гапирмаса ҳам бўлади», деб бир хўрлиги, бир алами хуруж қилиб, пиқиллаб йиғлаб борарди.

Фақат катта кўчага чиққач, четдаги ариққа энгашиб муздек сувга юз-бетларини чайиб, оғизда сув ғарғара қилиб ташлади. Тивит рўмолини четига артинди. Чуқур-чуқур бир-икки нафас олиб, энди йўлга тушаман деганда, узоқдан ёниб келаётган чироқ унга яқинлашди. Янга бу машинами ёки нимайкан деб фикрини охиригача етказгунча, олдига мотоцикл келиб тўхтади ва уни минган ҳайдовчининг ўктам овози рус тилида келди:

− Адашиб қолмадингизми?

Қалдирғоч, ҳайрон бошини кўтарди. Жавоб берайми ё йўқми деб, узун бўйли, озғин, эгнига оддийроқ кийим кийган ўриснамо кишига қараб қолди. Унга бақрайиб қараб турган киши, бироз жилмайиб, кўзини узмасди. Қалдирғоч бошини буриб, йўлида давом этмоқчи эди, у киши ортидан юрди.

− Мен “Правда” газетасининг корреспонденти Зинат Сайкинман. Балки эшитгандирсиз?

− Йўқ!

− Бу ҳавода йўл бўлсин. Совуқ ўтмадими?

− Ҳимм.

− Ўтиринг мотоциклга. Қани йўқ деб кўрингчи. У ҳолда ўзингизга жабр қиласиз!

Қалдирғоч шошиб турган бўлсам, энди нима қилдим деб тўхтади. Ва паст овозда: «Сизни овора қилиш ниятим йўқ. Яна яхши танимасам», деди мухбирга. Мени кейинчалик бирор жойда учрашса, таниб қолмасин деган ўйда, юзини паналаб жавоб берди у.

Шундоқ ҳам Сайкин: аёл киши бошингиз билан қаерга бу бемаҳалда кетяпсиз, ёки кимсиз, қаерда турасиз деган бемавруд саволларга кўмиб ташламай, ҳатто афт-ангорига, нигоҳини қадаб тикилмас, ортиқча хижолатга солмаслик учун беғараз ёрдамини бермоқчи эканлигини шундоқ туришидан намоён этарди.

Қалдирғоч бошқа вақт бўлганда, нотаниш одамни мотоциклига чиқиш у ёқда турсин, гаплашиб туришни ўзи ортиқча деб биларди, лекин ҳозир ёнида ити борлиги унга далда бериб, кўнгли хотиржам, чунки Арслони корреспондентга қараб ирилламади. Демак, яхши одамлигини сезган деган ўйда саволларига жавоб учун оғиз очганди.

− Узоқ қишлоқдаги ном чиқарган механизаторнинг ҳаёти тўғрисида очерк ёзишга боргандим, туман маркази томон кетяпман. Сизни қаерга ташлаб қўяй?

− Кўккўлга.

− Яхши. Лекин йўлни ўзингиз кўрсатарсиз.

− Ҳимм.

У мотоцикл кажавасини бўшатиш учун бор қоғоз, ёзув машинкаси ва фотоаппаратини алоҳида хуржунчага солиб, Қалдирғочга марҳамат, ўтиринг, деди-да, хуржунчани эса орқа ўриндиққа маҳкамлаб қўйди.

Қалдирғоч, индамайгина жойлашаркан, Арслон уйга қайт, деб бир неча айтишига қарамай, ити анча жойгача ортларидан югуриб борди ва ниҳоят толиб тўхтаркан, улар кўздан йўқолгунча тикилиб қолди.

Янга юзини бесўнақайроқ, бироқ бор ерини ўраб олганидан, фақат кўзи кўринар, неча ёшдалиги аниқ билинмаса-да, Сайкин овозидан, ўзини тутишидан унинг ёш, арзанда жувонлигини англаган, лекин уни ортиқча саволга тутмай, фақат манзилга яқинлашгандагина йўлни айтиб туришни сўради.

Қалдирғоч қизлик ҳовлисининг эшигини очиб кириб кетаётганидагина ортига ўгирилиб, катта раҳмат деди, холос. Мухбирга шу ташаккурини ўзи етарли эди. У кулиб бош чайқади-да, йўлида давом этишга шошилди. Сайкин йиққан материалини телеграф орқали тезда жўнатиб юбориш учун мотоциклини янада потиллатиб, марказга йўл олди. Шундоқ уйлари орқасидан келган мотоцикл овозидан уйғонган онаси энди зинадан тушиб кўча эшикка юргунча, ҳовлида уни кутиб олган қизи бўйнига осилиб йиғлаб юборди.

Ойиси ён-атрофга олазарак қараб: жим, жим деганча уни ичкарига, ўз хонасига бошлади ва то тонг отгунча қизининг дийдиёсини миқ этмай эшитди.

Ҳарбий хизмат кўрган йигитга бу чандиб боғланган тугунларни ечиш иш эканми. Яна бу тугунлар унинг қорин қисмига келиб, энгашиб тишлари билан илиши аввалига қийиндек эди. Сўнгра, эса бироз ҳаракат қилиб, қорнини ичига тортиб, оёқларини калласи томон эгди. Бир эгди, кучаниб яна эгди ва ниҳоят, оғзи арқон тугунига етди. Тишлаб тортишга киришганида аввалига иши юришмади. Ипак ип астойдил чандилган, яна силлиқлигидан тугуни битиб кетгандек эди. Бу ёқда эгилиб ётишидан қорни қисилиб нафас етмай қолса бўладими, ўзини қўйиб, бироз тўғриланиб ётди ва яна ҳаракатини давом эттирди.

Бир амаллаб ечишига озмунча вақт кетмади. Тонг отишига озгина қолибди.

Уч-тўрт қават қалин ипак ипдан тўқилган арқончани бир бурчакка улоқтираркан, енгил нафас олгани дераза олдига борса, кўзи бир парча қоғозга тушди. Унга хат ёзилган эди. Қалдирғочнинг сўзларини ўқиди:

«Агар зиғирча бўлса ҳам ҳурмат қилсангиз, тонг отгачгина мени қизлик уйимга кетиб қолганимни уларга етказинг.

Қалдирғоч.

P.S. Ҳа, мендан умидвор бўлманг!»

Оловиддин бошини ушлаб ромга суянганча, бошини ликиллатиб, янгани лақиллатиб кетгани хумори тутардию, бирор сўз демай: қойил-эй, шайтон янга, деб қўярди, холос.

Тонг ҳам отди.

Йигит Қалдирғоч тайинлаган ишни қилди.

Кампир баланддан келиб унга не маломатлар қилмасин, у ҳам бўш келмас, қайнана-келин майнавозчилик қилиш учун бу никоҳни ўйлаб чиқаргансизлар. Мен содда, холис хизмат қиламан деб аросатда қолдим. Яна нега қочириб юбординг, йигитмисан ўзинг деб писанда қилишларига ўласанми? Муғомбир кампирни нағмасига кўнган мен аҳмоқ ҳолатини биров эшитса роса кулади. Калака бўлдим. Бир умрга етадиган мазахга қолдим. Эҳ, сенларни. Ҳали мендан кўрасизлар, деб у ҳужрасига ўзини урди.

Бирор зум ҳам ўтмай, у фартугини кўтариб далага югурди. Нонушта қилмайсанми? Жилла бўлмаса сутингни ичиб кет, деган кампирни гапларига ҳам эътибор бермай, эшикни тарақлатиб ёпди. Унинг тўполонига Арслон бошини бир кўтарди-да, яна калласини пинжига тиқиб пинакка кетди. Чунки у тунда янгани анча жойгача кузатиб чарчаган, ҳориганини буларга айта олишга забони йўқлигиданмас, сирни сақлашим керак деган ўйда индамади.

Кампир йўлга отланиб, кийинди, айтадиган гапларини ичида маҳкамлаб, бироз ивирсиб юрди-да, сўнг қўшнисига катта йўлга ташлаб қўярсан, деб буйруғини етказди.

У бирор соат ўтмаёқ қудасиникига, Кўккўлга етиб келганди.

Икки қуда ичкари уйда роса валақлашди, гина-кудуратларини ёйишди, охири бир қарорда тўхташиб, сўнг нонушта қилишга ўтиришди.

Дастурхонга қўйилган яхна гўштдан майдалаб чайнаркан, кампир: келиним олдимга тушиб уйга кетармикин ё йўқми, деган хаёлда эди..

Қалдирғоч бошқа уйда ухлаб қолганча ҳали уйғонмаган, ҳовлида ҳеч зот бўлмаганидан унга халал берадиган кимса йўқ. Борий ака Московда. Ўғли Илғор ўқишда, Тошкентда. Бошқа қизи Таманно ҳовлининг пастига жой солиб олган. Ҳозир у ҳам болалари билан ўша ерда қотиб ётишибди, деган ўйда Қадрия ойи беихтиёр яна гап очди:

− У йигитни никоҳига ўтиб қолган бўлса, энди нима бўлади?

Кампир оғзидаги луқмани тамом чайнашга ўтаркан, Қадрия ойи сукутга чўкиб, қўлидаги пиёлада чойни айлантириб, айлантириб ҳўплашга тушди.

– Сал ўжарроқ бу ҳашарчи. Аммо роса меҳнаткаш. Ҳар бир нарсага қўли чиппа-чип келади. Бироқ зўравонликни қилиш қўлидан келмайди. Бўлмаса, оғзидаги ошини олдириб, Қалдирғочни бекордан-бекорга қўйиб юборармиди…

Қадрия ойи ҳамон йигитни алқаётган қудасини оғзига урмади. Ўйлаб қолди. Қалдирғочни ажратиб олсак, отасини, айниқса юридик соҳада ўқиётган ўғлини шохи синади. Делога ёзиладиган гап. Бўлмайди. На илож, фарзандсиз ўта қолади. Қудам бало, ўйлаб топган макрини қара. Қизингиз сал рўйхушлик берса, олам гулистон бўларди, деб режасидан ҳали ҳам кечмаяпти. Нима уни қўллашим керакмиди? Шу йўл билан невара сотиб олмоқчими? Қалдирғочни кўнглига ким қарайди унда.

– Қуда, сабр қилайлик. Бир гап бўлар. Қалдирғоч ҳали нима дейди.

– Ундан сўраб ўтириш бефойда. Хаёли осмонда учгани учган. Ердаги ҳаётни сиз, менчалик билмаса.

– Ким бўлмасин, ўз фикри бордир. Ҳали Акобир билан тураман дейдими ёки йўқми?

– Нима, уни ажратиб олмоқчимисиз? − деб кампир ўшшайди.

– Бўлмасам бошқа никоҳни ташкил қилиш зарурмиди?

– Қанақа никоҳ. Ҳийлаи шаърий.

– Шариат ман қилган ишни ҳийла билан амалга ошириш, гуноҳдан қутулиш учун қўлланиладиган тадбир. Шундайми?

– Айтдим-ку. Қўшни жувоннинг кўзи тушибди. Гап тарқатиб юборса, ўғлим нима деган эр бўларди?

– У ҳолда, энди Акобир унга номаҳрам, – бўш келмади Қадрия ойи ҳам.

– Номаҳрамми, йўқми? Ўзингиз биласиз, ўғлим яхши кўради. Бўлмаса, унга тегаман деганлар сероб, − деб кампир ҳам сўзини бермасди.

– Болалик жувонларми?

– Баайни шундай бўлсин. Ёмонми? Бировни боласига оталик қилади: савобли, ҳам шарафли.

– Партия кишиси бўлса, уни ажрашишига ким рухсат берарди. Отдан тушсангиз ҳам эгардан тушмайсиз. Бунча такаббурлик яхшимас, − деди Қадрия ойи суҳбатни мухтасар қилмоқ ниятида.

– Бўлмаса қадрини оширманг-да, қизингизни бозорга солиб.

Шу пайт Қалдирғоч кирганди, улар жимиб, унга тикилиб қолишди.

Ораста кийинган, белбурма халат, бошида дуррача, очиқ чеҳра билан хумор кўзларини ишқалаб: Ассалому алайкум, деб у салом берганди, иккалалари баробар алик олишди.

– Ваалайкум ассалом.

Қалдирғоч нонушта қилиб олгунча ҳар икки она индамай ўтириб, уни е, буни е деб манзират қилиб ўтиришди. Қўлини артгани заҳоти эса, гапга солишди.

Қадрия ойи: қизим уйингга қайтасанми, адангни феълини биласан. Менга қолса, қизлик ҳовлингда, мени қошимда истаганча юравер, дердим.

Қалдирғоч бошини кўтармай, дастурхон попугини чимдиб олганча индамади.

Кампир, ҳеч бир воқеа содир бўлмагандек, оҳиста тўнғиллади: сигир соғилмаган. Елинида сут ачиб қолади. Тезроқ қайтмасак… Бу биринчисимас, яна бунақа кетиб қоладиган бўлсангиз, юрагим ёмон, мени йиқитасиз.

Қалдирғоч эркаликлари ҳисобсиз, инжиқликлари ундан-да бисёр, у истаган пайтида бир-икки кийимини йўлхалтасига тиқиб, кўчага отилади, қайнанасини кўзини шамғалат қилиб, кўздан йўқолиб қолганини кампир кейин англайди. Бир соатга бормай у қизлик уйида пайдо. На онаси Қадрия, на отаси бир сўз дейишмайди. Қизимизни кўнгли яримта, феъли эса янгилик, эркинликни истайди, учиб, ёниб яшашни хоҳлайди… Романтикали. Бир кун қуюлиб қолар, деб ўз ҳолига қўйиб беришади. Бир ҳафтадан оширмай Акобир индамай олиб кетади. Хотинига бирор танбеҳ ёки дакки айтмайди. Кулиб: мен билан юрасизми? Сизни жуда соғинишди уйдагилар. Биринчи навбатда мен, деб аста шивирлайди.

Қалдирғоч бундай пайтлар, бора қолай ойи, бўлмаса, менсиз ҳамма ёқ ивирсиб кетади, деб қандай келган бўлса, шундай бир зумдаёқ кетишга тайёр бўлади…

– Айб мендами? Идиш-товоқлар ювилмай қалашиб ётибди. Ҳовли супирилмаган. Аччиқ қиласиз! Биров кирса, нима деб ўйлайди. Юра қолинг.

Кампир уни кетишга ундарди.

– Мен энди бировнинг хасми, − деб келини маъносиз кўзлардаги нурни қайнанаси томон бурди.

Кампир илжайди: шундай қилишга мажбур эдик. Бу ишлар шунчаки йўлига… ўтди-кетди, ҳисоб.

– У талоқ бермаган бўлса, ҳали амалда-ку!

Шу гапдан кейин ҳар иккала она чувиллаб, ҳеч қандай никоҳ-пикоҳларни шартларига у амал қилмаслиги мумкинлигини, энди ихтиёри ўзидалигини таъкидлаб, Қалдирғочнинг барча рўкачларини рад қилиб тинишмади.

− На мен, на отангни хабари бор, – деб Қадрия опа юзини бурди. – Ғирт масхарабозликни ўзи.

− Билмасам, ана ойим ўйлаб чиқардилар. Улардан сўранг, − деди Қалдирғоч дастурхонни попугини ўйнаб.

У ўзини бепарво тутишга ҳаракат қилса-да, ичида ғазаб вулқони отилай дерди.

Қадрия опа қудасига, ўзингиз пиширган ош, қаловини ҳам энди ўзингиз топинг дегандек қаради.

Кампир бепарво кўз қисди-да, гапга тушди:

− Бу машмашасиз битадиган иш. Фақат жойида ҳал бўлади. Гапсўз у уйланмаган йигитга ҳам керакмас. Ади-бади деса, қариндош-уруғи олдига бориб, “дод” деб келаман. Ҳозир эса, бугуноқ уйимдан кўчади. Бўлдими?! Қани юринг келин, олдимга тушинг!

− Шунча гапдан кейин-а? − деб Қалдирғоч норози оҳангда онасига қаради.

− Қўй, қизим, энди сен ҳам пашшадан фил ясама, – деб онаси бўшашди.

− У йигит менга тазйиқ ўтказса-чи, ҳақи бор. Ким мени ҳимоя қилади.

Кампир бамайлихотир: мен айтаман, у сизни талоқ қилади, деб бўйнига сўз олгач, бу ёқда онаси ҳам қудасининг авраши, алдаб-сулдашларига учиб, Қалдирғочга: қизим, ёпиқлиқ қозон ёпиқлигача қолсин, уйингга бора қол, сир бой бермай яшайвер, ўзинг эримни яхши кўраман деб айтардинг-ку, деб қайнанаси олдида сирини ошкор қилиб қўйгани ҳаммасидан ўтиб тушди.

– Яхши кўрганим қачонлар эди, бу гапларни айтганимга ҳам неча йиллар бўлиб кетди, ҳозир эрни фақат ҳурмат қилишга зўрға сабрим етади, аввалги қизиқишларим, туйғуларим сўнган деб, онасига айтиши, гап қайтариши мумкин эди, лекин ботина олмади ва онаси яна бир-икки ёлворишларини қайтаргач, Қалдирғоч ноилож сал юмшади: лекин ичида Оловиддинни танғиб ташлаб кетганим, осонгина лақиллатганим учун ўзимга нашъа қиляпти, аммо у қасдини олиш учун бир ҳунар ўйлаб топса керак, деб кўнгли хавотирда эди.

Қалдирғочлар уйга келгунча пешин ҳам бўлди. Мол-ҳолга қараш, супириш-сидиришга овора бўлиб кетди. Гиналарни унутиб, ўзини ишга урганди.

Ортиқча гап-сўз бўлмади, чунки қайнанаси сукут сақлаб, ўзини четларга олиб юрди. Айланиб ён қўшнисиникига чиқди. Бу ташрифни сабаби бор эди. Уйларидаги воқеа, ҳодисаларни анқовроқ бўлса-да, бу судралган жувон исини олмадимикан деган шубҳа, гумон остида эди. Шунинг учун узоқ ҳол-аҳвол сўради: эрини, ҳали боғчадан келишмаган иккита қизчалари ҳам навбатдан тушиб қолмади. Орасида сукут солиб, қўшни жувоннинг ўзидан бирор гапми, саволми кутди, аммо, ҳеч нарсадан уларни хабари йўқ, шекилли, индамас, ўз ишини давом эттирганча, дастурхонни тузаб, туршакми, майизми келтириб қўйишда давом этарди.

Бу тарздаги суҳбатга кампир қаноат қилмай, ўзи турли мавзуда: бошқа қўшнилар, у тенгиларнинг ҳаёти, турмуши, ғам-ташвишлари ҳақида сўради. “Барча пахта даласига чиқиб кетган бўлса, ҳеч ким ўзидан ортаётгани йўқ. Режа битса ана ўшанда ўйин-кулгулар, тўй-ҳашамлар бошланиб, бирортасини кўриб, тўйиб гаплашмасам, ҳозир вақт қайда”, − деди анқовроқ келин.

“Ҳа, ҳамма ёқ сув қуйгандек тинч экан, худога шукр”, деб турганди кампир, қўққисдан, бир нимани эслагандек: “Ўтган куни кечки пайт мотоциклни патиллатиб кетган ким?” − деб сўради қўшни жувон. Кампир тилини тишлаб қолди: “анқов бўлса ҳам кўрибдику, писмиқ ўлгур”, деганча пиёладаги чойни айлантириб ичаркан, ўзини бепарво тутганча жавоб қилди.

− Кимни сўраяпсиз? Ҳа, энди пахта мавсуми. Акобир кун ора дирекцияда. Ўзи навбатчиларни кузатмаса, тепасида турмаса бўладими? Бола пақир ишга туғилган экан. Нима қиламиз? Ёнига иш ўрганишга, маслаҳат учун келиб туришади, шекилли. Бошқа тумандан келган битта-яримтадир-да, − деб кампир эснаб қўйди.

− Узоқ қишлоқдаги домлага ўхшаркан, − деди қўшни хотин бўшашиб.

− Одам одамга ўхшайди, – деди кампир чойини ҳўплашда давом этиб.

Қўшни хотин дастурхон тузаганди. Яна бир-икки гап айлангач, у бориб ошхонада қайнаб турган шўрвасидан ярим коса сузиб келди.

− Олинг, бизни овқат пишди.

У кампир бунақа узоқ ўтиришининг сабабини билмай, ўйлай-ўйлай, охири келини билан гап қочганмикан, деган фикрга борди.

− Қалдирғоч опам яхшимилар? Неча кундан бери кўрмайман. Ёки…

У шубҳали гап айтгунча, кампир оғзига урди.

− Уй кўтаряпти. Бўш қолди тозалашдаш боши чиқмайди.

− Шунақами?

− Жуда озода!

− Ҳа, биз ҳам озодалик тарафдори. Лекин бу бола, мол-ҳол, дала ишидан бўш вақт қани? Балки биз ҳам уйда ўтирсак…, − деган куйда дийдиёсини бошлаганди, кампир унга эътибор бермай шўрвасини хўриллатиб озгина ичди-да, дуога қўл очди.

− Мазали бўлибди. Раҳмат. Қўлингиз дард кўрмасин. Буни эса эр-хотин эрмак қиларсизлар − деб, чўнтагидан айиқчани расми туширилган қоғозга ўралган беш-олтита шоколад чиқарди.

Кампирни кўнглига хотиржамлик кирди. Қўшнини ҳеч гапдан хабари йўқ.

Шом ўтиб кеч тушганда келини билан бироз овқат тотинди.

Ҳашарчига бир коса шавлани кампирнинг ўзи ҳужрага ташлаб, сирли бир қараш қилди. Бу билан: сен ҳам юрибсан-да йигитман деб деганими, ёки кўнглингни чўктирма, ҳали ҳаммаси олдинда, сен билан бир иш қилайлик-ки, кўплар доғда қолсин деганими, йигит тушунмади.

Яна бир соат ҳам ўтмай: ойи, мени уйқу босяпти деб, келини уйга кириб кетди.

Озгина ўтмай ҳовлида Оловиддин кўринди. У молхона томонга ўтадими деса, йўқ, нақ айвонлари атрофида ўралашиб тўхтади.

Кампир қўли билан «бор ҳужрангга» деган имо қилди. Йигит нима деяпсиз? Тушунмадим, дегандек имо билан жавоб қайтарди. Кампир энди жиғибийрон бўлганча яна ўша ишораларини қилса, йигит яна боягидақа жавоб қилди. Ўзини жинниликка солиб жўрттага майнавозчилик қиляпти, деб ўйлади кампир. Унинг жаҳли қўзиганди, бақириб берди.

− Эртага вақтли турсанг, бор кириб ухла.

− Қаёққа бораман, менинг жойим шу ер, − деганча келини ётоқхонасини безларча кўрсатди ҳашарчи.

Кампир муштини унга ниқталадию, лекин бирор сўз айтмади.

Оловиддин, бу пайтда, айвонга кўтарилиб олганди.

− Бир нима дедингизми? – деб кампирга иршайиб қаради. − Кечагида ўзингиз куёв бўлиб бер деб, ялиниб-ёлворганингиз эсдан чиқдими? Ё эсингиз…

− Бир кечага сўрагандим, аҳмоққина.

− Бир кечамас, минг кеча денг, – шундай деб Оловиддин ётоқхона томон юрди…

Бугун кун бўйи Оловиддин кўп пахта тера олмади. Хаёли Қалдирғочда бўлди. Бекордан-бекорга уни талоқ қилсинми? Ҳечам-да! Йигитга алам қилди. Ёнида чиройли жувон тўмпайиб ётса-ю, у ғафлатда тунни ўтказса, куёвлиги қаерда қолди. Пешонасига бир урган бўлдию, менга нима, қайнанаси ўзи шуни хоҳлади. Никоҳ ўқиттирди. Бу ўз изми билан бағримга солгани билан баробар. Шундай экан, васлига тўймагунча, хотин қўйиш йўқ. Ҳеч ким мени айблай олмайди. Ўз шаръий хотиним, истасам… Унга айниқса бу гап нашъа қилди.

Ётоқхона эшиклари қулф экан, бу уйдагиларнинг найрангларидан безгандек унга ёлвориб қаради, кампир эса: “Аҳволни кўриб турибсан, Қалдирғочни талоқ қиласанми?” деб кўзларини чақчайтириб сўраганда, у “йўқ” деганча олайиб қаради.

− Бўлди, айб ўзингда, синов муддати ўтди. Талоғини бер.

− Муддатини мен ўзим ўрнатаман, − деди жаҳлда Олловиддин.

− Азбаройи ёмон кўрганидан, қочиб қутилибди. Иккалангни ортиқ бир хонада қолдирмайман, келинимга жабр қилиб. Тушингни сувга айтасан.

Кампир, ётоқхона эшигига яқинлаб, жўртага шанғиллаб гапирар экан, келиним эшитсин деган ниятда эди.

− Ҳаддингиздан ошманг, хола! Мен. Мен…

Шу сўздан нари ўта олмай Оловиддин тутилди.

− Миянг суюлиб қолибди сени. Келинимни ўз ҳолига қўй. Лафзсиз, номард.

Бу гап Оловиддинни ич-ичидан ўтиб кетса-да, негадир унчалик таъсир қилмас, чунки унинг хаёли, фикри-зикри Қалдирғоч билан эди.

− Қўйиб бўпман. Энди ўзларингдан кўринглар.

У айвон эшигини тарақлатиб, ўз ҳужраси томон кетди. Кампир ҳам тинчланиб, ўз хонасига кирди. Акобирдан дарак йўқ. Ўз кабинетида навбатчиликдадир, деган ўйда кўзларини мудроқ босганди ҳисоб, аввал ғирчиллаган, сўнг тап этган товуш эшитди. Нима экан бу, деб бошини кўтаргунча овоз тинди. Шундан сўнг ҳамма ёқни сукут эгаллаб, кампир хотиржам уйқуга кетди.

7. ТАЛОҚНИ БЕРМАЙСАНМИ, НОМАРД

Саҳарлаб эса, анча инсофга келган Оловиддин индамай келиб улар нонуштасига қўшилди, натижада учовлари ортиқча гап-сўзсиз чой ичиб бўлишган ҳам эди, кампир унга маъноли қараб:

− Нон-тузимизни ичдинг. Хизматлар қилдинг. Сендан миннатдормиз. Қилган меҳнатларингга рози бўл.

− Розиман.

− Бу ёғига ҳам яхши муносабатларда қолайлик. Дуоларимиз ижобати аввалидан келинимга талоғини бер.

Кампир йигитга, келини унга қараш вазиятига тушишди.

Оловиддин яхши, фақат мени шоширманглар, деб бош эгди.

Тушда табелчи уни эски шериклари ёнига кўчирилганини айтди. Аслида у эрталабданоқ Акобир уни қидириб келар деб, ташрифини кутганди. Кун асрдан оғдиям, ундан дарак бўлмай, уни йўқлаб, пахта тераётган эгатида, дядя Толик кўринди. Яқинлашдию, “ҳа йўқ, бе йўқ” саволга тутди.

– Нега сени ёш агроном ҳайдади? Хотинига илакишиб юрганингни сезгандир-да.

Оловиддин жаҳли чиқиб бақириб берди:

− Нималар деяверасиз? Ҳазил ҳам эви билан-да!

− Бўлмаса янгани яхши кўриб қолганим ёлғон дегин-чи?

Оловиддин сир бой бергиси келмай елкасини қисди:

− У оилали бўлса.

Дядя Толик бирпас индамай, унга синовчан қараб қолди-да, сўнг:

– Майли, хафа бўлма, эри қувғин қилган бўлса, хотини сени барибир излаб келди, – деб қўлига хат тутди: – Калдиргач передала. Малодесь, такую красотку прихватил, – деб, қойил қолганини, бошини бир-икки силкиб билдирди-да, хирмонига қайтиб кетди.

Қалдирғоч шошилиб, ҳис-ҳаяжонга тўлибми ёзган шекилли, хатда жумбоққа тўла саволлар кўп экан. Оловиддин ўқишни бошлади:

– Тўғрисини айтсам, сиздан бундай бебурдликни кутмагандим. Талоқни чўзишингиз қайнанамни ағдарди. Уларнинг режаларида қайсарлик қилишингиз йўқ эди-да! Энди нима бўлади. Севдим-куйдимингиз эса сира менга керакмас! Боши ёпиқ жувон бўлсам. Муносабатларни чигаллаштирманг. Қайнанам анчагача ўзларига келмай, ичимда илон асрабман, яшамагур деб қарғадилар. Уларни дилини оғритса яхши бўлмайди, одамлари бор. Ўзингизга зарар бўлмасин тағин. Инсоф билан айтганда, сизнинг менда заррача ҳақингиз йўқ! Аввало бу ишга розилик бериш сизнинг хатоингиз, балки менинг ҳамдир. Умримдаги энг катта аҳмоқлигим учун кечиринг ва талоғимни беринг. Агар…

Эртаси ҳам Оловиддиннинг қўли ишга бормай, кечгача зўрға эллик кило пахта терди.

Табелчи кўпчилик ичида «мана илғорлар ҳам панд беришяпти», деганда уни назарда тутганини дядя Толик сезибди. Кейин ўзлари ёлғиз қолишганда уни гапга солди. Дардингни ёз. Сенга нима бўляпти, деб қўймади. Оловиддин ёрилди. Боши қотганини, юрса ҳам, турса ҳам Қалдирғоч кўз ўнгида турганини, ҳаловати йўқолганини айтди.

– Уни эри бор. Нима, хушторлик қилмоқчимисан? Тошбўронга қолиб кетасан. Бу ер қишлоқ бўлса, ақлингни йиғ, – деди.

Шунда бор гапни дядя Толикка айтиб юборишига озгина қолди. Охирги паллада тилини тишлаб, бошқача гапирди:

– Сиздан ҳеч нима керакмас, фақат кечалари йўқолиб қолсам биров сўраб келса, шу атрофда юрибди, деб баҳона топиб қўйсангиз бўлди.

– Нима, росмана жигарингдан урганми? Тунлари бекани ёнига борасанми? У сен билан учрашмайди. Овора бўлма!

– Заррача бўлса ҳам умид бор жойда кўнгилни тинчи бўларканми.

– Майли, сиринг ошкор бўлмайди. Сўз бераман. Лекин ўзингга эҳтиёт бўл. Ёшлик, бебошлик деб, бир балога гирифтор бўлма тағин, – деб елкасига урди.

Оловиддин оёғига этик кийиб олган, пахтазорни кесиб бораркан, унда-мунда бойқушларнинг совуқ товуши, кўппакларнинг қисқа акиллашидан бўлак сас келмас, йўлда ҳеч бир зоғ учрамади. Атроф ойдин. Шундоқ тепада ой хира нурини сочар, шудгор оралаб лойлироқ ерларни айланиб ўтиб, у сой бўйидаги буталар панасида Қалдирғочлар уйига тезда етиб келди.

Сой тарафга қараган ётоқхона деразасини қийинчиликсиз қоралаб яқинлашди. Ташқарида ётган Акобирнинг катта ити Оловиддинни таниб, думини ликиллатиб, югуриб келди, ғингшиб чакагини очди. Ҳар доимгидек олдига ташланган суякларни ғажишга тушди. Оловиддин бу уйда турганида, тушда ҳашарчилардан қолган суякларни йиғиб, Акобирнинг итига таший бериб, уни ўзига ўргатиб қўйгани ҳозир қўл келди. Йўқса, акиллайвериб, ҳаммани уйғотиб юборарди.

У бундай сокин вазиятдан мамнун, ром табақаларига қўлини чўзди. Табақаларнинг шпангалети солинганлиги эса сал ҳафсаласини пир қилди. Нима қилиш керак! Тақиллатса кампир эшитиб қолади, у жуда сергак. Аммо на илож. Бекорга икки чақиримча йўл босиб келмади-ку! Ичкарига қараса-чи! Ром оппоқ сурп пардалар билан пастаккина тўсилган экан, уйнинг пойдевори ҳам баландмас. Дераза раҳини ушлаб, пойдеворга оёқ қўйиб, ичкарига тикилди. Ётоқхона ўша бўйи ўзгармаган, шекилли. Ўртадаги парда олиб ташланибди, холос. Иккала кравот жойида. Ия, фақат янга кўринмайдими? У қаерда экан. Кампирни олдига чиқиб ётгандир-да. Бир ўзи қўрққан. Энди нима қилади? Шартта ҳовлига, ундан айвонга ўтиб ётоқхонага бостириб кирсамчи, деган ўй ҳам бошида ғужғон урди. Ё бирпас кутсами? Янга ташқарига чиққандир! Шу пайт эшик очилиб, ундан эгнига қалин халат ташлаб олган Қалдирғоч кўринди. Унинг қўлидаги лампали чироқ пилиги пастроқ ёниб, хира нур сочарди.

Оловиддин дераза ойнасини ҳовлиқиб чертди. Қалдирғоч чироғини ром томонга тўғрилаб чўзди-да, уни таниди. Бошини сарак-сарак қилиб, ҳайратдан очилган кўзларини унга тикаркан, вой деб бақириб юбормаслик учун оғзини қўли билан паналади.

Йигитнинг, очинг деган имо-ишорасидан кейин, дераза табақасининг шпангалетини кўтарди. Шилқ этган товуш чиқди. Янга ойнанинг бир табақасини очди. Оловиддин деразага осилди.

− Худди ўрта аср романткасининг ўзи-я!

− У қанақа эди?

− Итальян ошиқларини айтаман-да! Маъшуқаси висолига етиш учун туни билан деразаси тагида гондолаларда сайр қилиб, гитара чертиб, қўшиқ куйлашган. Гул дасталарини муҳаббатим изҳори деб отишган.

− Ёки Ромеодек, деворларга тирмашиб, Жульеттаси васфига шошган, шундоқми? − деб, у янгага қўлини чўзди.

Янга, нима қиларини билмагандек, маъносиз нигоҳларини кўкка тикканча бўшашган ҳолатда эди. Аслида, у хаёли ўзида экан, аниқ-тиниқ гапирди:

− Келманг дегандим-ку! Кетинг!

− Нима?

Оловиддиннинг бу ҳайқириғига жавобан янга дераза табақасини ёпди.

Ғира-шира қоронғуда ётоқхона деразаси олдида узоқ вақт турган, келинига эланиб, ёлвориб уни ичкарига киритишларини сўраб илтижо қилаётган Оловиддинни кампир кўрди. Йигитнинг сўзларига келинининг: «керакмас, мени тинч қўйинг, кўнглим вайрон, худди қўғирчоққа каби муносабатингизни алқайми? Ҳечам-да! Сизни ёқтирмайман», деган сўзларини кампир ҳам эшитди, сўнг ич-ичидан “баракалла, келин” деганча ўзини нарига олди.

Бу ҳол ҳашарчилар шаҳарга қайтишлари ҳақида буйруқ келмагунча бир неча бора қайтарилди.

Акобир ҳам бу ҳолни аллақачон сезибди.

Онасининг кўзига неча кун қарай олмади-да, Оловиддин келишини пойлади. Қўлида кетмон сопидан бироз ингичка, тол дарахтидан териси шилинган ҳўлроқ таёқ. Йигит кўриниб, деразадан ичкарига қараб янгага қўлини силкиган ҳам эдики, елкасига тушган зарбдан чайқалиб кетди. Акобир жаҳл билан урган бўлсада, Оловиддин “аҳ” дедию, бир уришда таъзирини бераман деб ўйлаб, бу ёғига анқайиб туриб қолган Акобирнинг қўлидан осонгина таёқни тортиб олди. Унинг ўзига қараб таёқни кўтарганди, қаердандир қоронғуликдан чиқиб келган кампир «дод» деб унинг қўлига ёпишди.

Оловиддин таёқни четга отиб юборганча, “менинг йўлимга тўғоноқ бўлманглар”, деганча пахта майдони томон кетди. Ичкаридан бу ҳолатни кузатиб турган Қалдирғоч қайнанаси пайдо бўлиши билан ўзини четга олди. Хонанинг бурчагига тиқилиб, бошини деворга тираганча ғамбодаликка инди. Кўзидан бир-икки ёш думалади. Қисматидан нолиган кўйи, қалб-қалбидан оғриқ ҳис қилди.

Кампир ўғлини: “юра қол, қўни-қўшни бу машмашани кўрмадими, ишқилиб”, деб ҳовлига бошлади.

− Айб ўзимизда, энди ғалва чиқармай, сабр қилмоқ зарур. Уқдингми? На Қалдирғочнинг уйидагилар, на совхоз раҳбарияти ўз қўлимиз билан Қалдирғочни бу йигитга тутганимизни маъқуллашмайди. Эскича таомиллар ҳам қурсин. Бу ёқда зўрлик, зуғум ўтказаман десанг. Йигитни кўраяпсан, ҳеч нарсадан тафт тортмайди. Янада каттароқ ғалвага дучор бўламиз. Сабр қил, ҳашарчилар муддати битиб қолар, ўшанда мана кўрасан, келин ўзимизга қолади. Қалдирғочни бу йигит уйига олиб кета олмайди. Бунга мен йўл қўймайман ҳам. Ундан кўра сен нари-нарида юриб тур.

Онасининг бу гапларидан кейин ва қаттиқ тайинлагани учун Акобир бу воқеаларга умуман аралашмай, ўзини ҳеч нарса билмаган, сезмаганга солиб, бор гапни ичига ютиб, хотинидан нарида юриши осон кечмади. Хаёлида хотинимнинг жавобини берсам нима бўлади. Шунча гап-сўз, ғалвадан қутилардим. Мен ҳам шод, у эса озод. Ҳали бу ишлар тинчиб кетгач, юзимга соладиган гина-қудуратлари, эрлик ғуруримга қарши гапиришларидан биратўласига қутулармидим. Онам бир оғиз айтса, қувватласа бўлгани эди. Афсус, ҳалигача онам у тарафда. Шу ҳам ўз ўғлини манфаатини ўйлашми? Вақтинчаликка бошқа эр кўрган аёлинг худди бировникидек бир умр кўксингда доғдек ўрнашса керак. Ҳозирнинг ўзида аламим қўзиб, ётишга жой тополмасам: Кейинчалик-чи, кейинчалик тинчгина қайта яшаб кетишни ўзи бўлармикин? Мен уни қайта қабул қилишим мумкинми ўзи? Тўғрими ё нотўғрими?

Туш вақтида: «Кечки пайт буюмларни тахт қилиб қўйинглар, эртага вақтли Тошкентга йўл олинади», деб эълон қилишди. Пахта мавсуми ёрдамчилар учун тугади.

Ўшангами, кун қораймасдан анча олдин, ҳашарчилар пахта майдонини тарк этиб, биров ювинишга, бошқаси баъзи кийимини чайишга, ўзига қараб, сочини тарашга, соқолини қиртишлашга тушди.

Табелчи сўнгги бор кўмакчиларни йиғиб, ташаккур айтиб турганида совхоз директорининг ўзи, «Вилис» машинасида икки маъмурият вакиллари билан келишди.

Директор совхоз давлат олдидаги пахта топшириш планини ортиғи билан бажарганини, бунда маҳаллий аҳоли билан бир қаторда сиз, Тошкент компрессор заводи ишчиларининг хизматларингиз катта. Сидқидилдан жонбозлик кўрсатиб, ёғингарчилик, намгарчилик демай дала майдонларини ташлаб чиқмадингиз. Сизларга туман раҳбарияти, давлат хўжалиги маъмурияти ва аҳолиси номидан чуқур миннатдорчилик билдиришга рухсат берасизлар, деб сўз бошлади.

Гапининг шу ерида бақириқ-чақириқ бўлиб қарсаклар чалинди.

Директор бироз кутиб давом этди.

− Шижоатли меҳнатларингизни инобатга олиб, пахта теримингиз учун ўз вақтида пул тўлаб турилди, бир вақт текин овқат билан таъминланди. Ҳашарчилар қийналмасин деб, иссиқ, қулай турар жойлар ажратилди.

Одамлар ташаккур билдириб: “раҳмат! Миннатдормиз. Камчиликлар бўлмади”, деб жой-жойидан гапиришди.

Директор бу паллада ёнидагилар билан маслаҳатга киришиб, уларнинг бири узатган қоғозни қўлида ушлаб, сўзини давом эттирди:

− Энди, режамиз бўйича, тақдирлаш маросими, илтимос, қулоқ беринглар. Учта мукофот ажратдик, розимисизлар.

− Розимиз.

− Энг кўп пахта терган Элбўсинова Ойгулга радиоприемник. Марҳамат келинг.

− Ойгул. Қани Элбўсинова, – деб одамлар уни қидиришарди.

Биринчи қаторда, чеккароқда турган тортинчоқ, озғин, жиккаккина қиз бир қадам олдинга чиқди. Кўпчилик танимас эканми, ҳайрон бўлиб қараб қолишди. Аммо қиз приемникни ўзи азот кўтариб олганини кўрган давра қарсак чалиб, уни шодон олқишлади.