Текст книги "Икки жаҳон оворалари"

9. ҚАТТИҚҚЎЛ БРИГАДИР

Бир йиллар ўтиб, Оловиддин Политехника институтига, кечки ўқишга жойлашди. Ўз соҳаси бўйича механика факультетини танлади. Уни бригадир қилиб кўтаришди. Шунинг учун пахта мавсуми бошланганда, у энди ҳашарчилар сафига қўшилмади. Заводда қолди.

Ҳашарчилар бир ярим ой деганда қайтиб келишди, ўша ишёқмас, ичкиликни яхши кўрадиган шерикларидан Ринат аввалроқ ишдан бўшатилган, Яша ЖЭКка ишга ўтган, фақат дядя Толик пенсияси яқин бўлгани учун ишлаб турарди. Пахта теришга ёрдам учун бултур боришган туман, ўша колхоз, ўша бригадада бўлишибди. Ҳаво яхши, ёмғир кўп ёғмай безор қилмаганидан режа вақтли бажарилибди. Дядя Толик ёш бригадирни четга чақириб: Оловиддин, сенга қизиқ гап топиб келдим, деди эрталаб кўришганларидаёқ.

Унинг сўзи бўйича: туман марказидаги катта дўконда янгани кўриб қолибди, қўлида чақалоғи борлиги, мальчик-девочка, деб сўраса, ғурур билан мальчик деганини, Қалдирғоч ҳаётдан мамнун, кўзлари порлаб, чеҳраси кулган, красавица бўлиб кетганини, яна оҳорли, чиройли кийиниб, қарашларида ғурури янада ортганини, шунингдек суҳбатларини ҳеч ким эшитмай, танҳо гаплашишганини, кетар олдидан танишларга, шу жумладан Оловиддинга салом деб сўраб қўйишни илтимос қилибди.

Йигит бошини ушлаганча, ростданми, деб чуқур ўйга ботди. Чунки, унга янгани унутиш қийин кечарди. Катта дўкон, отасиники бўлса керак. У бундай муносабатларга оддий кўз билан қарашга ўрганиб қолган, ҳеч бир қизга бунчалик боғланиб дард чекмаган, чапани йигитдан жунун аҳволига тушган ошиққа айланганига бир йилча бўлди.

Айниқса, дядя Колянинг янги гапи уни адойи тамом қилди. Кечалари кўзларига уйқу келмай, ҳар турли режалар тузар, янганинг олдига боришни хаёл қилар, нима дейишини такрорларди: «Ўшанда сизни олиб кетсам бўларкан? Ҳали ҳам кеч эмас. Бахтимиз қўлимизда», дейди. Ёки: «Сизни ўйламаган куним ҳам бўлмади. Фарзанд туғилибди. Муборак бўлсин. Акобир ака ниҳоят ота бўлибди. Уни ҳам табриклайман. Эрингиз яхши одам… Бебурдлик ёмон». Ва шунга ўхшаган бошқа гаплар.

Кундан-кун Оловиддиннинг ишга қизиқиши камайиб, бригадани ташлаб қўйди. Ҳар ҳафтадаги цех йиғилишида у танқидий фикрлар ичида қолди. Шунда ҳам Оловиддин ўзгармади. Уни бригадирликдан олиб токарлик станогига, эски жойига қайтаришди. Тоғасига бу хабар етгач, Оловиддинни тезлаб уйлантириб қўйишни энг мақбул йўл, деб айтган жузъий маслаҳати шу бўлди.

Оловиддинга Қорасувдан деҳқон қизини олиб беришди. Тоғаси бу оилани яхши биларкан, совчиликка борган ойиси бир кўргандаёқ, шу қизни келин қиламан, деб туриб олди. У йўқ демади. Қиз − оддий далачи қиз, яъни далада ўсган, мол-ҳол ушлаган, товуқ боққан, гектарчи – ижарага ер олиб картошка, сабзавот экиб, давлатга топшириб келаётган пудратчи деҳқоннинг меҳнатда чиниққан фарзанди эди. Бу вақтда Оловиддинларнинг ҳам ўттиз-қирқ сотих боғида иш кўп, боғ ишидан, уй юмушидан нолимайдиган шундай хотинга у муҳтож эди.

Кейинчалик боғлари мусодара бўлиб, бу ерларга катта йўл тушди. Улар кўчада қолишмади, шаҳар ижроия қўмитаси ичкарироқдан олти сотих ер ажратди. Тоғаси бош бўлиб участкани тезда кўтариб олишди, томорқанинг пастига молхона ҳам тиклаш ёддан кўтарилмади.

Мана шу тўполонларда янга Оловиддиннинг эсидан чиқди. Оиласига меҳрини берди. Бу орада беш-олти йил ўтиб, у икки қизли бўлди.

Заводда цех бошлиғининг муовини даражасига етди. Ҳар ҳолда юзга яқин одам ишлайдиган цехда катта обрў эди. Хотини Қутбиниса ҳам уйга сиғмай қолди, эри уни завод ошхонасига жойлаб қўйди. Ошпазга ёрдамчи. Яхши-да. Кунда помой тушади. Сигирга тайёр озуқа. Бир сирли челак тўла помойни кунда уйига ташигани-ташиган. Хўрандалардан қолган овқат-повқат, тишланган нон, пўчоқлар ўз йўлига. Яна битта-яримта қўл тегмаган котлет қизларига насиба. Гўштга ҳам бозорга тушилмайди. Завод магазинидан ёки завхоздан лаҳмини сотиб олади. Аслида ҳафтасига икки кило гўштни шеф повар шундоқ хизмат ҳақига қўшимча беради. Йўқса ошпаз ёрдамчисини маоши арзимаган пул. Ўшанга текинга келган сарёғ, колбасалар ҳам «Саратов» холодильнигида етарлича.

Оловиддин шундай ҳаётга кўникди. Яна озгина ишласа, балки цех бошлиғи бўлар.

Уларнинг цехи чет элга юбориладиган экспорт маҳсулотларига ёғоч, фанерлардан стандарт шаклдаги қутилар ясаб, жойлаштиришади. Вагонларга жойлаш учун тайёр ҳолга келтиришади. Цех шундай ёрдамчи вазифаларни, асосан дурадгорлик ишларини бажаради. Давлат қуриб бераётган уй-жойларга эшик, ромлар ясаш ҳам уларнинг йўналишларидан бири.

Иш вақти саккиздан то кечки еттиларгача, Оловиддиннинг умри цехда ўтади. Ўз кабинети, ҳатто котибагача бор. Тўғри, бу котиба аслида цех бошлиғига қарайди, лекин раҳбари депутат. Кўпинча халқ талаб, истаклари, турли органлар сўрови билан ишдан ташқаридаги юмушлар, мажлисларда банд бўлганидан, цех ишини олиб бориш, режага жавоб бериш Оловиддин бўйнида.

Ҳар куни эрталабдан у беш дақиқалик йиғилиш ўтказади. Баъзан беш дақиқалик йиғилиш тез тугаганда ярим соат, йўқса бир соатга чўзилади. Нима қилсин? Тушунтириш, талаб қилиш, режани вақтида бажармаётганларга танбеҳ бериш, ўшанда ҳам ўзгариш бўлмаса, мукофотини қирқишга ўтади. Ишдан ҳам ҳайдаш мумкин, лекин у бу чорани ҳеч қўлламаган. Бу охирги чора. Кейин, ишдан ҳайдалган деган сўзни маҳаллада унча-мунча одам кўтариб юра олмайди. Йўқса бундай ишчининг хотини, бола-чақалари домангир бўлсинми. Худодан қўрқади. Ёмонлик қилиш осон.

Йўлга солиш-чи қийин, лекин шарафли. У шу усулни тутган.

Бироқ қаттиққўллик қилмаса, жамоада тартибни ушлаб туриш мушкул. Жамоа фақат ишда эмас, дам олишда ҳам бирга кўпроқ вақт ўтказишса, жипслашиб, ўзаро ҳурмат ва бир-бирини ўрнини билдирмай меҳнат қилиш ҳисси ошади. Бу японларга хос удумлар, осиё халқлари, жумладан ўзбекларда ҳам кенг тарқалган. Жамоа бўлиб тўйларга, ҳашамларга бориш. Ойда бир ёки икки марта чойхонада ош ташкил қилиб туришлар шулар жумласидандир. Ҳазил-ҳузул, хурсандчилик орасида аскиялар мансаблар орасидаги тўсиқларни олиб ташлаши ҳам аниқланган.

Оловиддин бундай ўтиришларда қандай бўлмасин пайровларни кўтаради, майда ҳазилларга аҳамият бермайди, кек сақламайди. Аммо ўтириш сўнггида ҳаммасига чойхонадан чиқиб соат тўққизга қолмай уйга етиб боришларини мажбурий қилиб қўйганди. Ҳамма бу талабга кўнган ва ҳеч ким унинг сўзини икки қилмай қатъий итоат этарди. Аммо, барибир битта жанжал-тўполонли воқеа бўлган. Гап шундаки, битта келин арз қилиб келади. У айтишича: эри Акмал уйга кеч келибди, сўраса чойхонада ўтириш бўлгану, уларга бошлиқлари Оловиддин бош бўлганмиш.

Энг ёмони, бу келин шаллақилик қилиб, бор айбни унга ағдараётгани, ҳеч кимга сўз бермай шаштидан тушмагани ортиқча эди. Оловиддиннинг жаҳли чиқиб, тутоқмади, аввал суриштирса, Акмал уйига соат ўн иккида кириб борибди, у уйга қайтаётганида кўчада синфдошини кўриб, у билан кичикроқ кафега кириб давом эттиргани маълум бўлди.

Бригадада гап битта эди. Уни ишдан бўшатишини барча аъзолар маъқуллади. Даъво қилган хотин тилини тишлаб қолди. Кейин Акмалнинг қайнотаси келиб ялинди, ёлворди, қизини уришганини, минбад қадами цех остонасини кўрмаслигини айтиб қасам ичди. Акмал ҳам бундай аҳмоқлик қилмаслигини, уйига кеч бориб қолса ҳам, чойхонани иккинчи бор важ ўрнида қайтармаслигига сўз берди. Ўшанда Оловиддиннинг қаҳри юмшаб, Акмални икки ой оддий, маоши камроқ ишга ўтказиш шарти билан ишда олиб қолганди.

Шу-шу чойхонадан чиққан эрлар тўғри уйига борадими-йўқми, Оловиддин назорат қилмай қўйди, чунки эридан шикоят қиладиган бошқа хотинлар учрамади.

Ишлаб чиқариш йўлга қўйилганини режа юздан ортиқ қилиб ҳар ой бажарилишида раҳбарнинг ўрни катта. Буни компрессор заводи маъмурияти ҳам яхши билар, Оловиддин Ахтамовни иззатини жойига қўйиб, фахрийлар тахтачасида расми осилган, ўзи катталар йиғинига доим таклиф этилади, ҳар йили ўзига, хотинига, болаларига касаба уюшмаси чегирмаларида Хумсондаги дам олиш уйига боради. Йигирма тўрт кун мазза. Иссиқ овқат, бассейн, кечқурун кун ора кино ёки танца. Ҳаво салқин – жонни роҳати. Дам олиш заводники бўлгани учун келганларнинг аксар қисми бир иш жойидан. Оловиддинлар кўпинча қўлида ишлайдиган Садир поччаси (у тоғасининг эрка ўртанча қизини) оиласи билан бирга дам олишади. Шунга ўрганилган. Садир почча юмшоқ, безиён, Оловиддин нима деса хўп дейдиган одам.

Кечалари сувга тушиб муздек сувда балиқ ушлаймиз деса ҳам йўқ демайди. Саҳарлаб туриб олиб, кичик тўр кўтарганча, шарқираб турган Угомда беш-олтита маринка балиғини овлаган кунлари ҳам бўлган. Қовуриб еса бу балиқни мазасига етадиган таом йўқ-да ўзи. Оловиддин бу тоғ сувида бўладиган балиқ гўштига дили кетган. Ҳеч бўлмаса, ўша ердаги маҳаллий аҳолидан илтимос қилиб, бир кичик челакча балиқ сотиб олади. Ҳафтада бир кун балиқхўрлик қилишади. Яна унинг қимизхўрликдан кўра балиқхўрликни ёқтиришига сабаб, мижози совуқлигидан.

Дам олиш уйида бегоналар ҳам учраб турарди. Тижорат нархига сотиб олган ёки бошқа ташкилотларнинг сўроғига жавобан берилган путевкаларга келганлар ичидан бирор шўхроқ, кўркамроқ жувон учраса, Садир почча шу ҳолига, уларни гапга солишга уста. У ҳарбий хизматни Россияда ўтаган, яна русчада бемалол акцентсиз гапиради.

Эркаклар аёллардан ҳоли бассейнга боришади, шунда поччасини қўли ечилиб кетади, рўпарў бўлган ёки ястаниб офтобда тобланиб ётган сариқ сочли аёлга гап ташлаб қўяди. Ҳеч бўлмаса, исмингизни айтинг, бунча ойингиз чиройли қилиб туққан деса етарли, илжайиб, лаб-лунжи очилиб кетган чеҳра ўзини таништиради. Дам олишга ёлғиз келган аёлларни ажратиб олиш қийинмас. Танишув, оддий суҳбатлар билан тугаса-да, манзили ёзиб қўйилади. Кейинчалик шаҳардан топиб олиш мумкин бўлиши учун. Лекин Оловиддин шу сабабдан Садир поччасини етаклаб юради, дейиш умуман нотўғри. Асосийси, у билан вақти чоғ ўтади, зерикмайди киши. Чунки у латифалар айтишга ҳам суяги йўқ. Картада пирра ўйнаса, куёвига басма-бас кела олади, лекин кўпинча қўл беришни маъқул кўради. Оловиддин ютқазиб қўйса, асаби бузилишини яхши билади. Яна у танца майдонига чиқса, билмайдиган рақси топилмайди. Ўзбекни лазгисию, кавказни лезгинкасигача қийворади. Қучоғига олиб, вальсга тортган жононасини айлантиравериб, чарчатиб қўяди.

Поччасининг бу кўнгли бўшлигини шўхликка йўйиб, ҳеч дакки бермайдиган Оловиддин ҳам, тоғасининг қизи ҳам охир-оқибат аттанг деб қолишди. Садир почча ўзи ёқтирадиган навбатдаги сариқ сочли бир жонон учраганда, муҳаббат уни шунчалик савдойи қилиб қўйдики, у оиласидан кечиб, тоғасининг қизи билан расман ажралиб, заводдан бир хонали уй олиб, Кадишев томонга кўчиб ўтди. Буни энди ҳеч ким кутмаганди. Ҳазил-ҳазил билан у вақтинчалик ишқ туғдирган ҳислар гирдоби, ҳаёт, кўча кўрган одамни тақдир бир юз саксон градусга ўзгартириб юбориши ҳеч кимнинг тушига ҳам кирмаганди. Шундан кейин, Қутбиниса Оловиддинни бир қадам ҳам ўзидан йироқлаштирмай, ҳар бир қадамини ўлчаб борадиган бўлди. Аламзада тоғасининг қизи шуни тайинлаган. Эридан ажраб, у келинига ёндошадиган, қайтанга жиянини сал нарсага жеркийдиган одат чиқарди. Чунки эрининг кетиб қолишида уни биринчи айбдор деб ҳисобларди.

10. ҚАЛДИРҒОЧНИ КЎТАРИШДИ

Қалдирғоч фарзанди туғилгач, анча ўзгарди. Кўҳлилиги ортди, юзлари силлиқлашиб, туғруқ, дўхтирлар доим таъкидлайдиган жараён – танада қон алмашишни таъминлаб, бу тусида яққол англашилди. Лекин, энг асосийси, ҳуснидаги ўзгаришлар бўлмай, руҳига хотиржамлик қўниб, одамларнинг туғмаган, Эгам мурувватидан қисган деган тамғаларидан қутилиб, ҳар ерда ўз кўркини, борини ҳеч бир хижолатсиз тақдим эта оладиган мавқега, турмушнинг янги поғонасига етган аёлдек тутишга ҳақлилигида эди. Оилам тўкис бўлди, худога шукр, деб исталган давраларга кириб кета бошлади. Авваллари ортидан: «Шундоқ аёлни фарзанди йўқ-а, эссиз!» – деб ачинишган ёки камситиб айтилган, «нимасига керилади, қисир бўлса, эчкидек сакрашига бало борми?» – деб сал ўйнаб-кулганини гапирганларида эзиларди. Эзилиб ўзини бир чеккагами, панагами олиб, кўпчиликнинг назарига тушишдан қўрқарди. Энди у дамлар ортда қолди.

Қалдирғоч кўзларида мазмун-шижоат, шиддат учқунлари забунлик ўрнини эгаллаб, феълида ҳаётга зўр ишонч ва умид пайдо қилди. Буни ҳамма сезибди. Ўшангами уни оптимистик ҳолатини туман раҳбарлари ва фаоллар йиғилишида пайқаган туман фирқа қўмитасининг биринчи котиби Миндибаев, озгина вақт ўтмай ҳузурига чорлади ва уни таълим бўлимига мудир бўлишга кўндирди. Бу ҳатто кўндириш эмас, партия топшириғи тарзида унга етказилди. Ўроз Турдибаевич чиройли аёлларни тумандаги бор давлат идораларига, айниқса фирқа ташкилоти ва ижроия қўмитасида бўлишлигига тарафдор. Унинг аёлларга нисбатан ортиқча ишқибозлиги йўқ ҳисоб, бироқ ўзидан юқори, вилоят бошқармаларига борган ходимлари тўғрисида «культурный», чиройли кадр танлабсан, деган баҳо олишни шараф билади. Яна четдан келувчи текширувчилар бундай кадрлардан ортиқча нуқсон ва камчиликлар излаш ўрнига, уларга шайдо бўладилар-да, хатоларини хаспўшлаб, тўғрилаб қўйиш учун йўл-йўриқ ҳам кўрсатиб кетишади. Миндибаев кўп йиллик тажрибасидан келиб чиқиб, бу ҳийлани: «тешани сопини ўзидан чиқариш», деб айтади. У аслида анча уста раҳбар. Йигирма йилдан ортиқ биринчи. Демократ бошлиқ ҳисобланса-да, ўзига яраша принциплари бор. Натижага эришиш учун пахтакор ойлаб дам олишсиз даладан чиқмай меҳнат қилиши керак, деб ҳисоблайди. Шу сабаб, сезон пайтида эркак, аёлдан баробар талаб. Қўл остидагиларга, хўжаликларни назорат қилиш учун, мавсумий кураторлик вазифасини топширади.

Борий ака қизининг туманга ўтганини алқади. Маъқуллади ва ўзингни эҳтиёт қил, одамлар билан чиқишиб ишла, деди қисқа қилиб.

Кампир эса уйда додлади:

– «Машъал» хўжалиги йигирма чақирим бўлса. Кунда бораркансиз? Келинлигингиз қоладими? Болага ёлғиз мен қарайманми? Онамисиз, ё йўқми?

Янга ҳайрон эрига қараб гапирди:

– Фирқа топшириғи бўлса. Иложим қанча. Ўзингиз тушунтиринг!

Акобир онасини босди:

– Ойи. Хабарим бор, бу шахсан биринчининг қарори.

Кампир яна шанғиллади:

– Катталарнинг буйруғи билан қанча қиз-жувонлар бахтдан мосуво, оилалари бадном бўлиб кетади. Давлат иши шахсий ҳаётни йиғиштириб қўй деса, тўғрими? Эй, замонингга…

Акобир онасини койиди.

– Ойи, нималар деяпсиз! Мен яқинда фирқага кираман. Кейин келинингиз. Оғзингизга эрк берманг. Мансаб ҳам, мартаба ҳам шу меҳнат орқасидан. Партия топшириғини бажармай бўларканми?

Эрталабданоқ кураторлик белгиланган «Машъал»га Қалдирғоч йўл оларкан, нимага эътибор бериш, қандай шаклдаги ҳисобот олиши ҳақида қўлида эслатма бор эди.

Хўжалик идорасида зерикди. Раис аллақачон саҳарлаб пахтазор айланаётган экан. Унга кўрсаткичларни тақдим этишди, ҳатто истасангиз ўзимиз тўлатиб, кечгача ҳисоботни тайёрлаб қўямиз дейишди.

Қалдирғоч кўнди.

– У ҳолда мен ҳам дала айланганим бўлсин, – деди.

– Шу кийимлардами? Ҳаммаёғингиз хас, чанг бўлади-ку? Халат топиб берайликми? – деб чулдиради режа бўлимидаги қиз, унинг пўрим кийимларига ҳавасда тикилиб.

– Ўзимда топилади. Қаерда кийиниб олсам бўлади.

Озгина ўтмай, у эгнида механизатор комбинзони, устидан калта кўк халат, оёғида этикча ва сочларини рўмол остига олганча, шундоқ правленияга тақалган пахта майдонига йўл олди. Ёнида уни кузатиб юриш топширилган бояги бухгалтер қиз.

Уч-тўртта пахтаси териб, яланғоч, шумшук кўринишга келтирилган майдондан кейин, теримчилар тушган 5-бригадага етишди. Одамларнинг кайфияти йўқ. Шашти пастроқдек пахта теришарди. Нарироқ боришганди, ўқувчилар уларга қараганда анча кўтаринкилик билан ишлаётганини Қалдирғоч кўриб, ён дафтарчасига у-буларни ёзиб, ўзи учун белгилаб борди. Ғўзалар ҳам текис ўсмаган, баъзи ерлари болалар бўйидан ҳам баланд, баъзи жойлари паст: ярим метрга ҳам етмасди.

Шунча қистаб, бошқа ерга таклиф қилишса-да, тушликда теримчилардан ажралмай, уларнинг бир чеккасига бориб ўтирди. Шийпонда иссиқ овқат ташкил қилинмай, ҳар ким ўзи билан уйдан олиб келганини оғзига тиқарди. Фақат катта самовар патиллаб тураркан. Қалдирғоч олдига узум ва нон қўйишди. Чой қуйиб узатаркан, бухгалтер қиз бир гап айтди:

─ Кўпчилик: иссиқ овқат қилиб беринг, кейин пулини йилликдан ушлаб қоласиз деб сўраганди. Раис: сенлар еб қўйсанглар, мен жавоб берайми? Қамалгим келмаяпти, деб кўнмади.

Қалдирғоч индамади. Ўрнидан туриб, бир-икки қадам юрганди, ҳашарчими, муаллимми биттаси сўзга тутди:

─ Сиз тумандан келдингизми?

─ Ҳа.

─ Тушунарли. Текширув.

─ Йўқ! Унақамас, аҳволингиздан хабар олиш, далда бериш.

─ У ҳолда бир савол. Айтингчи, сочингиз толаси кўпми ёки осмондаги юлдузлар.

Ҳамма кулиб юборди.

Қалдирғоч ҳам беихтиёр кулди. У рўмолчасини ечиб қўйганидан сочлари пахмоқдек шишганини бошқалар дарров сезибди.

Барча унинг жавобини кутарди.

─ Менингча, юлдузлар жуда кўп. Улар қаватма-қават. Бизга кўринмагани кўринганидан миллионлаб баробар мўл.

Шу пайт иккита машина кетма-кет тўхтади. Бири ГАЗ-24, иккинчиси Виллис. Ундан тушган раис олдинги машина томон югурди.

ГАЗ-24дан Миндибаев кўринди.

Қалдирғоч шошганча сочларини йиғиб, рўмолини танғиб олгунча, Ўроз ака шийпонга келиб улгурди.

─ Салом! Ҳорманглар энди!

─ Бор бўлинг! Раҳмат, келганингиз учун, – деди халойиқ.

─ Терим яхшими? Чарчамаяпсизларми?

─ Яхши. Чарчаш йўқ.

Миндибаев атрофга аланглаб, кўзи қуруқ дастурхонга тушиб, ҳайрон сўради:

─ Чой ичяпсизларми? Овқат-повқат йўқми?

Ўроз ака шундай деб раисга ўгирилди.

─ Бугун қозон осишга улгурмадик. Ошпазимиз бошқа участкада.

Раис каттага тик қараганча, кўзини лўқ қилиб, ёлғонларди.

─ Шу гап ростми? Бошқа кунлар овқат беришяптими?

─ Ҳа, беряпмиз.

Миндибаев раисга норози қаради.

─ Мен теримчилардан сўраяпман.

Улар эса индамасди. Бир дақиқа, икки дақиқа ўтди, ҳеч ким индамасди.

Қалдирғоч ичдан тошиб, ростини айтиб юборди:

─ Мен аниқладим. Терим бошланганига ўн икки кун бўлибди, ҳали бир марта ҳам бу шийпонда қозон осилмаган.

У яна: одамларнинг шашти паст, демоқчи эди, лекин тилини тишлади. Аммо шу гапнинг ўзи етарли бўлди.

Миндибаев раисга ўшқирди:

─ Одамлар тўқ бўлмаса, терим суст бўлади. Терим суръати пастми, режани қандай бажариш мумкин. Режа билан ўйнашма, нақд партбилетинг кетади.

─ Эртагаёқ бор қиламиз. Катта қозон тўла шўрва қайнаб туради.

─ Шундай бўлсин.

У кўпчиликка қараб: «яна нима истаклар бор», деб сўради.

─ Ҳаммаси жойида, иссиқ овқат бўлса етарли. Сизга катта раҳмат, ─ деб у билан хайрлашиб, пахта майдони томон йўл олишди.

Улар кетишгач, Миндибаев раисга муштини кўрсатди: халқни кўнглини олишни ҳалиям ўрганмадинг-ўрганмадинг. Мана Қалдирғоч Бориевнадан ўрнак ол. Оддий кийиниб, теримчига айланибди қўйибди. Раҳбар деган оддий бўлиши лозим. Сен мендан кўрасан. Отангни танимасам, билардима нима қилишни. Эртагаёқ ҳаммасини тўғрила.

─ Хўп бўлади.

Миндибаев раисни қўйиб, Қалдирғочга яқин келди:

─ Маладесь, отангни қизисан-да!

Аммо, Қалдирғочни омма ичига қўшилиб кетдим, биринчидан яхши баҳо олдим деб суюнгани узоққа бормади.

Фирқа қўмитасида уни кўриб қолган, туманнинг иккинчи котиби ─ Вафоев: қани кабинетимга кирингчи, деб хонасига бошлади. Қалдирғоч ҳайрон унга эргашди. Вафоев унинг стулга ўтириб олишини ҳам кутмай, танбеҳ беришга ўтди.

─ Бу нима юриш? Хўжаликларда қайси тусда халққа кўриняпсиз?! Сиз қайси жойда ишлаётганингиз фаҳмига етмаяпсиз, шекилли.

Қалдирғоч, стулга омонат чўкканича, оғзи очилиб қолганча, яна соддалик билан: мен нима қилибман? Дарров арз қилишдими?

─ Ким арз қилади? Кейин бу юришингизга арз тугул, ҳайфсан берган кам?

─ Ҳимм.

─ Ўзингизни обрўингизни билмасангиз, бизни иззатимиз бор, уни оёқ ости қилманг-да! Оммани масофада ушлаш лозим, токи улар биздан чўчисин, керак бўлса қўрқсин. Ўттизинчи йиллар, коллективлаштириш замонидаги оддийлик, халқ ичига қўшилиб кетиш, замбил кўтариб бирга ҳаммоллик қилиш бу ғирт бачканалик. Ялиниб, илтимос қилиб эмас, авомга буйруқ бериб, мажбурлаб ишлатиш доктринамизга айланган. Бу принципларга амал қилишингиз зарур.

─ Хўп, албатта, ─ деди Қалдирғоч бироз овозини чўзиб, ─ Ўроз Турматбаевич бошқача гапирган эдилар.

─ Улар режага, иш фронтига жавоб берсалар, мен фирқа аъзоларини идеологияси учун масъулман. Маъқулми?

─ Тушунарли.

─ У ҳолда, туманда русумга кирган бошқаришга янгилик киритаман деб, мени бошқа ғашимга тегмассиз.

─ Худди шундай.

─ Ўйнанг-кулинг. Сафдошларингиздан тортиб, оддий одамлар: муаллимлар, колхозчилар, сут фермадагилар ҳам, ҳеч бўлмаса гард юқтирмай юрган кийимингизни гапирсин. Виқор ва бироз кибр лозим. Ўшанда дуч келгани ёнингизга йўламайди. Буйруқларингизни сўзсиз бажаради. Келишдикми.

Шундай деб, Вафоев унга кўз остидан астойдил тикилиб қаради. Қалдирғоч бу қарашларда қандайдир нотабиийлик сезиб, бошини ерга тушурганча: барча маслаҳатларингиз ўринли, деди.

Бу орада Миндибаев, ўзларингни ишларинг қолиб кетмасин, бириктирилган хўжаликка бир-икки бординглар, етарли, деб тайинлагач, Қалдирғоч яна бир бор “Машъал”га бордими-йўқми, режа бажарилдию,унга озодлик тегди.

Миндибаев: қадаминг ёқди, қолоқ хўжалик ҳам оёққа туриб кетди, баракалла, –деб мақтади.

Уч-тўрт ой ичида Қалдирғоч ўзини ушлаб олган раҳбарга айланди. У биринчини ўгитларидан кўра, иккинчини сўзларини инобатга олиб, қўл остидагилар, туманнинг бор хўжаликларидаги мактаб директорлари ва боғча мудирлари билан масофа ушлаб, ундан чўчиб, ҳайиқиб гаплашишларини машқини яхши ўзлаштириб олди. Жиддий, аммо кам гапириб, иззат-нафсларига тегмай уларни бошқаради. Барча ечим, қарор чиқаришларни турли комиссиялар зиммасига юклаб қўйган. Боғчага, ёзги таътилдаги лагерларга йўлланмалар бериш, ҳаттоки Иттифоқ миқёсидаги “Артек” га ҳам юборишни ҳайъат аъзолари ҳал қилишарди.

Қалдирғоч Бориевна, Қалдирғоч Бориевна, деб бир у ҳайъат, бир бошқасини раиси кириб ҳисобот берар, баённомалар тақдим этишар. Ҳеч бирига ортиқча тихирлик қилмас, тўла-тўкис ишонч билдиргани учун, улар жон-дилдан ҳаракат қилишар. Қалдирғочни жуда ҳурмат қилиб, у ҳақда фақат яхши гаплар айтишарди.

Миндибаев аввалги бўлим бошлиқлари вақтидагидан ҳам иш яхши йўлга қўйилганини кўриб, «Қалдирғоч, сендан тузук маъмур чиқдиғўй, бироқ ўйин-кулгини ҳам қойил қилиш, сафдошлар билан ҳамнишинликни эплашни шаштини ол», деди бир куни.

Тез орада эса, Миндибаевнинг аёли Саригул опа уни сараланган, тор даврада ўтадиган хурсандчиликларга торта бошлади. Туғилган кунлар, юбилейлар, ҳар турли маросимлар зиёфатларида уни туман элитаси ҳисобланган опалар яхши қабул қилишди.

Бундай ўтиришлар ҳам бошқаришни ажралмас қисми. Раҳбар бошқа раҳбар билан чин дилдан, ёрилиб гаплашадиган жой, масъул шахслар билан яқиндан алоқа ўрнатиш, қадрдон бўлиш учун қулай имконият деб, алқай-алқай Қалдирғочни ҳам ўзларига қўшдилар.

Биринчи марта бир оз ширакайф келганида, Акобир ортиқча индамадию, бироқ кампир анча жавради. Кейин эса бу жаврашлар гоҳида, ҳеч ким эшитмайдиган: замонангга ўт кетсин, аёлларни юзини очган, деб қарғаса, бошқа вақт: бу худосизлар дастидан дод, эркак-хотин баробар ичса, деб нолиса-да, Қалдирғоч Бориевна анча ўзгаришга улгурганди.

Четдан қараган кишига у ўзига гард юқтирмайдиган амалдор аёл бўлиб кўринса-да, хаёлида эркинлик ғужғон уриб, эрга ортиқча бўйсинмаслик, ўз билганча яшаш, хурсандчилик, ўйин-кулгу деса ҳеч биридан қолмайдиган янги одатлари кўпайиб борди.

Бир куни туманга вилоят халқ назоратидан текширувчи келди.

Ҳут ойлари эди.

Миндибаев таътилини Сочида ўтказаётган пайтлар.

Вафоев назоратчини кутиш, уни кузатиб юришни бухгалтерия бўлимидаги Халтаевга топширди. Лекин, икки кун ҳам ўтмай, назоратчи ҳамроҳини маъқулламай бошқа одам сўради. У ниҳоятда инжиқтабиат текширувчи экан. Янгиси билан яна саккиз кунча ишлаб, ҳисоб-китоблар, ревизия ишларини роса ҳадисини олганини исботлаб, бирпасда анча камчилик, қўшиб ёзишларни аниқлаб, Вафоевни олдига аниқ рақамлар тўла текширув ҳисоботини қўйди. «Танишиб, қўл қўйиб берсангиз», деди серрайиб. Вафоев қизиқ аҳволга тушди. Лекин, усталик билан, «бошқалар танишмай, қўл қўйишим ножоиз. Аввал, бўлим раҳбарлари кўриб чиқишсин», деб уларни кетма-кет чақиртирди.

Нимагадир у таълимга урғу бериб, Мансурова қани деб, котибага биринчи бўлиб уни чақиришни буюрди.

Қалдирғоч кириб, салом-аликдан сўнг ўзига бино қўйган, инжиқтабиат текширувчининг саволларига ҳеч чўчимай жавоб беришга ўтганда, Вафоев ҳайрон қолди.

─ Сиз аниқлаган камомад, аслида туман аппарати ҳисобидан ўтмаган, биз вилоятга разнарядкани қўллашларини сўраб хат берганмиз, холос. Ўша камомади аниқланган парталар ва стуллар тўғридан-тўғри мактаб ва боғчаларга тушган. Истасангиз ҳозироқ бориб, уларнинг ўзини ҳам, накладной қоғозлари ─ ҳужжатларни ҳам кўришимиз мумкин.

Текширувчи бундай жавобни кутмаган экан, норози минғирлади.

─ Нега энди бундай тартиб киритдинглар. Бошқа туманларда аввал складга келиб тушадику?

─ Тўғри. Бундай амалиёт баъзи материаллар учун бизда ҳам сақланиб қолган. Лекин таълим тизимида шу йўл кўпчиликка маъқул келди. Ҳайъат аъзолари ҳам бу тадбирни маъқуллаган. Баённомаларимиз мавжуд.

Текширувчи, эътирози қолмагандек бир зум бақрайиб Мансуровага қараб қолди, лекин кейинги дамда у ҳужумга ўтди.

─ Яхши. Бу масала сиз айтгандек бўлсин. Бироқ боғчаларга етказилган гўшт-сут маҳсулотлари норма даражасида эмас-ку, бунга нима дейсиз?!

Қалдирғоч анграйиб бошини ушлади: наҳотки. Менга бошқача маълумот беришганди. У беихтиёр ўзини оқлаган кўйи Вафоевга қаради.

─ Нима шунчалик меъёрдан пастми? ─ деб Вафоев қизиқди.

Текширувчи: ҳа, деди пинагини бузмай. ─ Ўн фоизгача мумкин бўлгани ҳолда, йигирма бир фоизга кам, хўш, бунга нима дейсизлар?

У шундай деб аввал Вафоев, сўнгра Қалдирғочга узоқ кўз тикиб қотди. Текширувчининг хаёлидан ҳамма эркакларга хос фикр ўтарди: жуда чиройлику! Бир қултум сувдек ютиб юборсанг. Ёнига йўлатмаси аниқ, лекин бир қийнаб маза қилай, кетимдан соядек ялиниб юрсин. Йўли бор. Нуқсонларини кўрмагандек ҳисоботни тузатса бўлади. Фақат, кўпроқ бу паривашни ёнимда айланиб-ўргилиши қанчалик ҳузур....

Қалдирғоч текширув қоғозларини қўлга олиб, юзида ҳайрат ва ажабланиш пайдо қилди-да, шартта ўрнидан туриб ўз иш жойи томон шошди ва бир неча дақиқа ўтмасданоқ бўлими тайёрлаган ҳужжатлар билан кирди.

─ Мана марҳамат, боғчага чиқадиган болалар сони. Сиз инобатга олган рақам, пахта пайтида ташкил этиладиган шийпонлардаги вақтинчалик боғчалардаги фарзандлар қўшиб ҳисоблангандаги маълумот. Уларга шийпондаги умумий қозон овқати берилган. Оч қолишмаган, лекин боғча фондимас, колхозларнинг умумий харажатида бу масаллиқлар инобатга олинади.

Текширувчи ҳайрон, бирданига шашти тушиб, индамай қоғозларни қўлига олиб кўз ташлади. Сўнг, Вафоевга ўгирилди-да: «ҳаммаси жойида экан», деди айб қилиб қўйган боладек кўзларини пастга тушириб.

─ У ҳолда менга жавобми? ─ деганча Қалдирғоч улардан бир сўз кутмай ташқарига йўл олди.

Бирор сўз қотишга ярамай қолган текширувчи, ортидан тикилганча қотган бўлса, Вафоев, яна бир қирранг очилди, Мансурова, деганча ўйга ботганди.

Текширувчининг Қалдирғочга ўтмаган номери соғлиқни сақлаш бўлими раҳбарини тамоман гаранг қилди. У барча хатоларини тан олиб, бир оғиз ҳам миқ этолмай, қўл қўйиб берди. Умри давомида яхши дўхтир номини олиб келган Хошимжон Келдиев қўлидаги ходимларининг бухгалтериясини олиб борган Халтаевни нўноқлиги туфайли, озгина вақт ўтмай мансабидан четлаштирилиб, унга нисбатан жиноий иш ҳам қўзғатилди.

Миндибаев, таътилдан келиб, бу воқеаларни эшитди ва иккинчига нисбатан қўзғалган ғазабини ичига ютолмай, «Шундоқ дўхтирни қамалиши бизга иснод. Шуни тушунмайсизми? Бир текширувчини муомалага келтириш қийин эканми? Ҳайф сизга», деб дўқ урди. Ўша-ўша улар ўртасидан қора мушук ўтди. Гаплари бир-бирига тўғри келмайди.

Қалдирғочга келсак, уни Саригул опа эрига мақтаган шекилли, «Қойил-эй. Бир ўзи шер оғзидан бутун чиқибди. Ёш бўлишига қарамай, пишиқ-пухта экан. Ишни билиб-билиб қилади. Ёзда, имкон бўлса, унга текинга йўлланма қилиб берганим бўлсин», деди Миндибаев хурсанд.