Текст книги "Ватанга тугры калдылар"

ШАГЫЙРЬНЕҢ БЕРЕНЧЕ УКЫТУЧЫСЫ

Чакмагыш районы үзәгеннән көньяк-көнбатыштарак, егерме биш чакрым чамасы ераклыкта Яңа Каръяуды дигән авыл бар. Урта зурлыктагы авыл ул, 1865–1924 елларда волость үзәге булып торган. 2009 елга кадәр Яңа Каръяуды, Югары Каръяуды, Түбән Каръяуды, Иске Сөрмәт, Яңа Бирде, Чишмә-Каран, Чиялекул дип аталган авылларны берләштерүче авыл Советының үзәге булды. Бу авылларда яшәүчеләр 1959 елда вак хуҗалыкларны берләштереп төзелгән зур «Волга» колхозының өч комплекслы бригадасына керә.

Бу якларда Башкортстанда киң билгеле галимнәр – физика-математика фәннәре докторы, Бөре педагогия академиясе ректоры Салават Усманов, медицина фәннәре докторы Сәүбән Хунафин, язучы Әхнәф Бәйрәмов, Бөек Ватан сугышының легендар партизаны Зәкәрия Нурлыгаянов, район газетасының беренче мөхәррире Гаян Вәлишин, РСФСР мәктәпләренең атказанган укытучысы Халит Хаҗиәхмәтов, хокук органнарында уңышлы эшләүче Камил Шакиров, Башкортстан авыл хуҗалыгының атказанган хезмәткәрләре Азат Сөләйманов, Фирдәвес Камалов, колхозда тырышып эшләгәннәре өчен орденнар белән бүләкләнгән Фәнзил Хәмәдияров, Әдип Латыйпов, Хәүлә Сәетова һәм башкалар туып үскән.

1934 елдан алып Яңа Каръяуды авылында районның атаклы укытучысы, Ленин ордены белән бүләкләнгән Габдулла Усманов гаиләсе яшәгән.

Габдулла Габдрахман улы Усманов 1888 елда хәзерге Ырымбур өлкәсе Александр районы Тукай авылында туа. Яшьтән үк аң-белемгә омтыла, авыл мәдрәсәсенең иң тырыш шәкерте була. Ырымбурдагы «Хөсәения» мәдрәсәсен тәмамлагач, 1907 елда үзенең туган авылы мәдрәсәсендә мөгаллим булып эшли башлый. 1910 елда ул хәзерге Шарлык районы Мостафа авылына күчеп килә. Мәгълүм булганча, Мостафа – татар халкының бөек улы, патриот-шагыйре Муса Җәлилнең туган авылы.

Мостафа мәдрәсәсенә яңа мөгаллим килүе зур вакыйга була. Чөнки аңа кадәр бу авылда ныклы гына укытучы булмый. Дөрес, балаларга авыл мулласы сабак бирә. Әмма аның укытуы камиллектән ерак тора, ул кадими, ягъни иске ысуллар белән эшли.

Габдулла җәдитче була. Укыту һәм тәрбия эшендә яңа демократик үзгәрешләргә, алдынгы ысулларга таяна. Ул яңа типтагы белем учагы оештырып җибәрә. Аны инде мәдрәсә генә түгел, ә чын мәктәп дип атарга була. Әйтик, мәдрәсәгә парталар куела, язу өчен такталар эленә. Дәресләрдә тормыштан мисаллар китерелә. Габдулла дөньяви фәннәр – тарих, география, табигать белеме, математика укыта башлый.

Әлбәттә, ул чагында авылда иске карашлы кешеләр дә була. Аларга Габдулланың укытуы ошамый, ул авылдан китсен өчен, барын да эшләргә тырышалар. Эш куркытуга, хәтта кыйнауга барып җитә.

Әмма авыл укытучысын яклаучылар да күп була. Аларның берсе, Муса исемле кечкенә малайның әтисе Мостафа, укытучыны аеруча якын күрә. Кайчагында ул яңа мөгаллимнең дәресләренә кереп утыра. Дөнья көтү, балаларга тәрбия бирү буенча еш фикер уртаклашалар.

Мәдрәсәдә укытучының тормыш-көнкүреше ул чагында авыл халкы исәбеннән була. Мостафа агайның исә акча бирү мөмкинлеге булмый. Әмма ул, оста куллы кеше буларак, парталар ясауда, башка хуҗалык эшләрендә ярдәм итә.

1912 елның көзендә, беркөнне дәресләр башланыр алдыннан, мәдрәсәгә укучылар белән бергә Мостафа агай да килеп керә һәм мөгаллимгә болай дип мөрәҗәгать итә:

– Минем Муса улым бик үзсүзле булып чыкты бит әле. Һәр көнне абыйсы артыннан елый-елый мәктәпкә йөгерә. Минем дә укыйсым килә дип, барыбызны да җәфалап бетерде. Әллә, чынлап та, укытырга бирик микән?!

Мөгаллим бертын уйлап тора да тыныч кына җавап бирә:

– Укыйсы килгәч, килеп карасын, әйдә. Күңеле сүрелсә туктар әле.

Әнә шулай 6 яшьлек Җәлилов Муса Мостафа авыл мәктәбенең укучысы булып китә.

Бу көннәрне хәтерләп, мөгаллим болай дип сөйли торган була:

– Мин Мусага дәресләрдә утырырга рөхсәт иттем. Ул вакытта бер мөгаллим дүрт сыйныфны бергә укыта иде. Барлык балалар да бер бүлмәдә утырдылар. Беренчеләр – беренче рәттә, икенчеләр – икенчедә, башкалар да шулай. 6 яшьлек малай гаҗәп дәрәҗәдә сәләтле булып чыкты. Бер ай да үтмәде, ул инде бик яхшы итеп укырга өйрәнде, икенче сыйныфларга бирелгән сорауларга да җавап бирә башлады. Ул үзенең уйлары белән зурраклар арасында кебек иде. «Ярый, алайса, Муса, син икенче рәткә утыр», – дидем мин аңа. Ул моңа бик горурланды. Дәресләрдә тагын да игътибарлырак һәм активрак була барды. Җыр дәресләрендә башлап җырлады, бик күп халык көйләрен белә иде. Мин аның уңышларына шатландым. Муса бер ел эчендә дүрт сыйныфны бетерде дияргә була.

Әмма тиздән укучы белән укытучыга аерылышырга туры килә: Мусалар гаиләсе 1913 елда, яшәү шартлары җиңеләймәсме дип, Ырымбур шәһәренә күчеп китә. Җәлилгә ул чагында 7 яшь була.

Мостафада эшләгәндә, Габдулла мөгаллим шушы авылда туып үскән Галимә Ногман кызы Рәмиева (1896 елгы) белән таныша. Бу нәселдән күп укымышлы кешеләр, хуҗалык җитәкчеләре чыккан. Нәсел җебе Сәгыйть Рәмиевләргә, Дәрдемәндләргә барып тоташа. 1914 елда алар өйләнешә һәм яшь гаилә Габдулланың туган авылы Тукайга күчеп китә. Анда алар икесе дә балалар укыта, Габдулла мәктәп мөдире дә була.

Бер-бер артлы еллар уза. Усмановлар Ырымбур ягында мәгариф өлкәсендә иң уңышлы эшләүче мөгаллимнәр булып таныла.

1917 елгы Октябрь революциясеннән соң һәр авылда яңа типтагы мәктәп ачу бурычы куела. Башлангыч мәктәпләрне ачып бетергәннән соң, икенче баскыч, ягъни җидееллык мәктәпләр оештыра башлыйлар.

Бу эшләрдә Габдулла Усманов һәрчак алдан йөри. Өяз мәгариф бүлеге аны төрле урыннарга укыту эшен җайга салырга җибәрә. Бераз вакыт ул Токчуран волосте мәктәпләрендә укыта, андагы авылларда яңа мәгариф учаклары оештыруда катнаша.

Бу яклардагы иң абруйлы педагог буларак, 20 нче елларда ул өяз укытучылар съездлары делегаты итеп сайлана. Ырымбур губернасы укытучылары съезды делегаты да була. Съездларда мәгариф проблемалары, үзенең алдынгы эш тәҗрибәсе турында сөйли.

1932–1933 елларда Усмановлар янә Мостафа авылында укыта, Габдулла мәктәп мөдире дә була. Муса Җәлил белән ул чиксез горурлана. Чөнки аның укучысы инде зур шагыйрь булып танылып килә. Мостафа мәктәбе укучылары авылдашларының шигырьләрен концертларда сөйлиләр, Муса язган пьесаларны файдаланып, спектакльләр куялар. Габдулла татар теле һәм әдәбияты дәресләрендә аның әсәрләрен еш файдалана.

1934 елда Усмановлар гаиләсе Башкортстанга, Чакмагыш районына күчеп килә. Күченергә дип тәкъдим ясаучы, үгетләүче Габдулла аганың энесе Камил була.

Камил Габдрахман улы Усманов 1902 елда Шарлык районы Тукай авылында туган. 1926 елдан ВКП(б) әгъзасы. Ырымбурда өч айлык курслар тәмамлый (1920). Волость Советы башкарма комитетында эшләр башкаручы һәм рәис, балалар йортында тәрбияче, уку йорты мөдире булып эшли. Кызыл Армия сафларында хезмәт итә (1921–1930).

1930 елда ул Чакмагыш район Советы башкарма комитетының план-икътисад, җир бүлеге мөдире итеп тәгаенләнә. 1932 елның августында район Советы башкарма комитеты рәисе итеп сайлана һәм бу вазифаны 1934 елның ноябренә кадәр башкара.

Авыр еллар була бу. Крестьяннарның барысын да диярлек көчләп колхозга кертәләр. Иң булдыклы дигәннәрен кулак ясап, илләреннән сөреп бетерәләр. Яңа оешкан күмәк хуҗалыклар авыл хуҗалыгы продуктларын күпләп җитештерәчәк дигән өметләр акланмый. Колхозчыны ел әйләнәсенә бушка эшләтү тәртибе кертелә. Еш кына корылык булып, авыл халкын тәмам бөлгенлеккә төшерә. Ачлыктан үлүчеләр дә күп була.

Габдулла Усманов гаиләсе бу вакытта инде җиде кешедән тора. Укытучыга бирелә торган хезмәт хакына гына яшәү җиңелдән булмый. Әнә шул шартларда Камил Усманов абыйсына шундый тәкъдим ясый:

– Чакмагыш ягына күчеп килегез. Бу якларның җирләре дә уңдырышлырак, Ырымбурдагы кебек корылык та юк, халык та тырышрак. Мин дә ярдәмемнән ташламам, ни әйтсәң дә, райбашкарма рәисе бит әле.

Усмановлар бу тәкъдимгә ризалаша. Башта алар бер ел Рәҗәп авылында яши, аннары 1935 елда Яңа Каръяуды авылына күчеп, шунда төпләнәләр.

Габдулла ага һәм Галимә апа җиң сызганып Яңа Каръяуды һәм аның тирә-ягындагы авыллардагы балаларга төпле белем бирү эшенә керешә.

Яңа Каръяуды авылында дәүләт карамагындагы мәктәп 1898 елда оеша. Русско-башкирское училище дип атала ул. Мәктәпне тоту өчен, акчаның күпчелеген Россия Мәгариф министрлыгы бүлә, ә бераз өлешен Бәләбәй земствосы бирә.

Октябрь революциясеннән соң уку-укыту тәртибе тамырдан үзгәрә. Мәктәпләр белән район мәгариф бүлеге җитәкчелек итә башлый. Бу бүлек үз эшендә Габдулла кебек тәҗрибәле педагогларга таяна. Аның татар теле һәм әдәбиятыннан укыту тәҗрибәсе киң кулланылыш таба. Укытучылар конференциясендә, киңәшмәләрендә ул һәр елны диярлек чыгыш ясый.

Яңа Каръяуды авылында җидееллык мәктәп 1932 елда ачыла. 1932–1933 уку елында – 5 нче, 1933–1934 уку елында – 6 нчы, 1934–1935 уку елында 7 нче сыйныфта укыту башлана. Башлангыч мәктәпне җидееллыкка әйләндерү елларында Габдулла кебек зур педагогның көче, тәҗрибәсе бик тә кирәк була.

Укучыларны гына түгел, аларның әти-әниләрен дә хәреф танырга өйрәтәләр. Ул елларда татар әлифбасы гарәп хәрефләреннән латинчага, аннары латинчадан кириллицага күчерелә. Болар, әлбәттә, өстәмә мәшәкать һәм кыенлыклар тудыра, укытучыларга да, укучыларга да яңалыкны бик тиз үзләштерергә туры килә.

Авыл укытучысы Октябрь революциясеннән соң авыл халкын агартуда төп көч була. Аңа авылдагы барлык үзгәрешләрнең эчендә кайнарга, агитатор да, лектор да, артист та булырга туры килә.

Габдулла ага скрипкада һәм мандолинада ярыйсы гына уйный, авыл клубында драма түгәрәген җитәкли, спектакльләрдә катнаша, режиссёр вазифасын да үти.

Сугыш чорында аеруча зур авырлыклар кичерергә туры килә. Мәктәптәге эшләр янына колхоз мәшәкатьләре дә өстәлә. Ул чордагы укытучылар колхозның барлык проблемаларын хәл итүдә катнаша. Габдулла ага, укытудан тыш, колхоз бригадиры, ревкомиссия рәисе булып эшли.

1941 елның июнь аеннан авылның сөлектәй ир-егетләрен сугышка озата башлыйлар. Ата-аналарның йөрәген кара кайгы баса. Фронттан үлем кәгазьләре килә башлый.

Сугыш җилләре Габдулла Усмановның да капкасын шакый. Аларның бердәнбер уллары Шәфкать фронтка китәргә повестка ала.

Шәфкать Габдулла улы Усманов 1921 елда туа. Авыл мәктәбен тәмамлагач, Кушнаренко татар педучилищесында укый (1936–1939). Тәтешле районына эшкә тәгаенләнә (1939–1940). Башкортстанның халык шагыйре Әнгам Атнабаевны да укыта ул. 1940 елның көзендә Кызыл Армия сафларына алына. 1941 елның декабрендә фронтка китә. Әтисенең «Ватанга тугры хезмәт итәргә!» дигән сүзләрен ул йөрәк түрендә саклый. Фашистларга каршы сугышта зур батырлыклар күрсәтә.

1942 елның 5 ноябрендә II дәрәҗә Ватан сугышы ордены белән бүләкләнә. Аның фронттан язган хатлары бүгенге көнгә чаклы сеңлесе Лена өендә саклана. Хатларның һәр җөмләсе тирән патриотик хисләр белән сугарылган.

Сугыш аяусыз. Хәтәр алышларның берсендә, 1943 елның 29 гыйнварында, Шәфкать Габдулла улы батырларча һәлак була. Краснодар крае Новая Романовская станицасында туганнар каберлегендә җирләнә.

Авыр сугыш еллары да артта кала. Халыкның тормыш-көнкүреше яхшыра башлый. Колхозлар акрынлап бөлгенлектән чыга. Дәүләт тарафыннан уку-укыту эшләренә дә игътибар арта.

Әлбәттә, һәр гаиләдә дөнья мәшәкате бетми. Габдулла агайларга да бер-бер артлы үсеп, буй җиткергән дүрт кызны да укытырга, олы тормыш юлына чыгарырга кирәк була. Аларның барысы да, әти-әниләренә охшап, акыллы, уңган булып үсәләр. Мәктәп елларында ук мандолинада уйнарга өйрәнәләр, концерт-спектакльләрдә катнашалар, актив пионер һәм комсомоллар булалар.

Габдулла аганың һәм Галимә апаның тырыш хезмәте югары бәяләнә. Аларның икесенә дә «1941–1945 еллардагы Бөек Ватан сугышында фидакяр хезмәт өчен» дигән медальләр, бик күп Мактау грамоталары, төрле бүләкләр бирелә.

1949 елда, БАССР төзелүгә 30 ел тулу уңаеннан, Габдулла Габдрахман улы Усмановка Ленин ордены тапшырыла.

Сугыш чорында һәм аннан соңгы елларда өлкән яшьтәге укытучыны үзенең укучысы Муса Җәлилнең язмышы борчый иде. Күп еллар буена аның турында берни дә билгеле булмады. Мәктәп программаларына аның әсәрләре кертелмәде. Берчак Чакмагыш укытучылар конференциясенә баргач, ул район мәгариф бүлеге мөдиренә шундый сорау бирде:

– Ни өчен Муса Җәлил әсәрләре татар әдәбияты программасына кертелми?

– Сезнең борчылуны аңлыйм мин, Габдулла абый. Аның әсәрләре программага керергә лаек, әлбәттә. Әмма шагыйрьнең үзе турында начар хәбәрләр йөри.

– Ни булган?

– Сугыш чорында ул әсир төшкән, немецларга хезмәт иткән, диләр.

Бу сүзләрне ишеткәч, бер секундта укытучының авызы кипте, ул дәшә алмаслык хәлгә килде, тәнен калтырау биләп алды.

Бераз вакыттан соң гына һушына килде һәм:

– Бу хәбәрне кайдан ишеттегез? – диде.

– Безнең районның берничә укытучысы Казандагы пединститутта читтән торып укый. Шуларның берсе сессиягә баргач ишетеп кайткан.

Габдулланың бу сүзләргә ачуы килде.

– Булмас, гайбәттер. Муса ничек Туган илгә хыянәт итсен инде?! Мин ышанмыйм.

Мәгариф бүлеге мөдире сүзне куертырга теләмәде:

– Мин дә бу сүзгә ышанмыйм. Вакыт үтсен. Барысы да ачыкланыр.

Сугыштан соңгы хәтәр чорлар иде әле бу. 40 нчы еллар азагы – 50 нче еллар башында да «халык дошманнары»н фаш итү кампаниясе барды. Чакмагыш районыннан да сугышта әсирлектә булган берничә кешене сөргенгә озатканнар дип сөйләделәр. Муса Җәлил турында да әнә шундый хәбәрләр йөрде.

1953 елда май аеның соңгы көннәре иде. Кояш балкый. Табигатьнең иң саф чагы. Дымга туенган җирдә бик тиз күтәрелгән үләнгә, ямь-яшел агач яфракларына тузан да кунмаган әле.

Басуларда кызу эш бара. Чәчү төгәлләнеп килә. Район газетасы Каръяудыдагы «Икенче Коммуна» колхозында басу эшләре темпының югары булуы турында хәбәр итә.

Март башларында Габдулла аганың кәефе бик начар иде, айның бишенче көнендә «халыклар атасы» Иосиф Виссарионович Сталин вафат булды. Барлык укытучылар укучылар алдында һич кыенсынмыйча чын күз яшьләре белән еладылар. Сталинсыз ничек яшәрбез дип уйладылар.

Ә менә майның ахыргы көннәрендә Габдулланың кәефе нык күтәренке булды. Ниндидер шатлыклы хәбәр ишетер кебек иде. Ул бүген дә өеннән чыкты да кибеткә юнәлде. «Кичә кәнфит кайткан дигәннәр иде, миңа калдырдылар микән?» – дип уйлады ул. Юраганы юш булып чыкты. Сатучы кыз аның өлешен калдырган иде.

– И Габдулла агай, шул бер кило кәнфит өчен кысылып, чират торыр кешемени сез, өлешегезне калдырдым, – диде ул. – Кәнфит әрҗәсен ачу белән, халык каршында үлчәп, сезгә дигәнен бүлеп куйдым, – дип өстәде аннары.

Кибеттән яхшы кәеф белән чыкты ул. Өенә кайтып, карчыгын һәм кызларын тәмле кәнфит белән сыйлаячак. Шундый матур уйлар белән өенә кайтып барганда, артыннан үзенә кемнеңдер дәшкәнен ишетте. Борылып караса, китапханәче Фәйрүзә Әхтәмова икән.

– Габдулла абый, Габдулла абый, сөенче!

– Нинди шатлыгың бар, сөйлә тизрәк! – диде укытучы.

– «Совет әдәбияты» журналында Муса Җәлилнең шигырьләрен басканнар. Сез бит Муса минем укучым дип сөйли идегез. Менә ул журнал, быелгы бишенче сан.

Карт укытучы, шатлыктан ни әйтергә белмичә, Казаннан килгән зәңгәр тышлы журналны кулына алды.

Беренче битен ачу белән, «Үлемсезгә» дигән шигырь килеп чыкты. Әмма бу Муса шигыре түгел иде әле. Халыклар атасы Сталинның үлү уңае белән Германия Демократик Республикасында яшәүче немец шагыйре Иоганнес Бехер язган аны. Шушы ук тезмәдә Кытай, Корея, Чехословакия, Румыния шагыйрьләренең Сталинга багышланган шигырьләре урын алган.

Ниһаять, журналның 40 нчы битендә Муса Җәлил шигырьләре башланды: «Кичер, илем», «Корыч», «Сөеклемә», «Юллар», «Сугыштан соң», «Төзүче», «Ирек», «Кошчык». Шигырьләрдән алда Муса Җәлилнең немецларга әсир төшүе, дошман тылында алар алып барган героик көрәш, шагыйрьнең иҗаты турында кыска гына белешмә бирелгән иде. Карт укытучы журналдан күзләрен дә алмый укый иде:

 
Чәнечкеле тимерчыбык белән
Уратылган безнең йортыбыз.
Көне буе шунда казынабыз,
Әйтерсең лә тирес корты без.
 

Муса шигырьләре язылган юллар өстенә шатлык яшьләре тамды.

– Нинди генә газапларга дучар булсаң да, Ватанга тугры калгансың. Җиңеп чыккансың, – дип сөйләнде ул.

 
Оч син, кошчык, көчле җырым булып,
Шушы сиңа соңгы теләгем.
Тәнем калсын монда, (Нәрсә ул тән?)
Барсын илгә минем йөрәгем.
 

Әйе, кошчык синең батыр йөрәгеңне Туган илеңә алып кайтты. И Ходаем, шушы көннәрне дә күрер чак булыр икән. Рәхмәт язмышыма. Рәхмәт Муса Җәлилнең намуслы исемен кайтарган кешеләргә. Рәхмәт шушы шигырьне бастырып чыгаручыларга.

Ул журналны алып өенә кайтты.

– Галимә, Галимә, дим, син кайда? Мусаның шигырьләре басылып чыккан бит, аның исеме акланган, – дип дәште ул тормыш иптәшенә, өйнең тышкы ишеген ачу белән.

Алар инде, икәүләп, бу шигырьләрне укый башлады.

– Әйттем бит мин, Муса хыянәтче булмас, дидем. Аның турында таралган яман хәбәрләргә тамчы да ышанмадым, – дип сөйләнде Габдулла карчыгына.

Ул чагында Яңа Каръяудыда ике урынга – авыл китапханәсенә һәм Габдулла агайга – «Совет әдәбияты» журналы килә иде. Укытучы журналның киләчәк саннарын да түземсезлек белән көтә башлады. Тагын да Муса турында нидер язмый булмаслар, дип уйлый иде ул.

Һәм аның өмете акланды. 6 нчы санда ук «Моабит дәфтәрләр»еннән «Сандугач һәм чишмә», «Батырлык турында», «Җыр», «Күлмәк», «Тау елгасы», «Чәчәкләр» дигән шигырьләре дөнья күрде.

Шушы ук санда Муса Җәлилнең иң якын дусты, тәнкыйтьче, галим Гази Кашшафның «Моабит төрмәсендә язылган шигырьләр» дигән күләмле мәкаләсе басылган иде.

7 нче санда патриот-шагыйрьнең ундүрт шигыре дөнья күрде. Татар шагыйрьләре Нури Арсланов, Галимҗан Латыйпның аңа багышлап язылган шигырьләре чыккан иде. 8 нче санда «Ана бәйрәме», «Кызыл ромашка», «Үлемгә» дигән шигырьләрен укып, күңелләр айкалды.

9 нчы санда Әнвәр Давыдовның өч шигыре чыкты. Шуларның берсе «Муса Җәлил турында бер истәлек» дип атала иде.

Август аенда Уфада башкорт телендә чыга торган «Әдәби Башкортстан» журналы да Муса Җәлил турында биографик белешмә һәм бер шәлкем шигырьләрен урнаштырды.

«Совет әдәбияты» 10 нчы санда Әминә ханымның Татарстан Язучылар союзына шагыйрьнең архивын тапшыруы турында хәбәр итте. Мусаның әдәби мирасы бик бай – барлыгы 30 том-папка икән.

Май аенда Мусаның беренче шигырьләре журналда чыгу белән, Габдулла агай укучыларга олы шатлыгын җиткерде. Мәктәп коридорына балаларны тезеп, Мусаның биографиясе, үзенең аны ничек укытуы, сугыштагы батырлыгы турында сөйләде. Журналдагы шигырьләрен укыды.

Көз җиткәч, хәзер инде матбугатта укучысының күп шигырьләре, аның турында күләмле мәкаләләр дә басылгач, балаларга иркенләп сөйләрлек материал тупланды. Габдулла ага тәкъдиме буенча барлык сыйныфларда да «Батырлык дәресе» үткәрелде. Карт укытучы Муса шигырьләрен ятлап бетергән иде инде.

Бу дәресләр патриотик тәрбия бирүдә иң уңышлы чарага әверелде.

Мусаның патриот-шагыйрь булып, аңа Ленин премиясе, Советлар Союзы Герое исеме бирелү хәбәрләре карт мөгаллим күңелендә иң якты хисләр уятты. Хәзер инде ул Җәлил турында балаларга һәм өлкәннәр җыелган һәр урында МГБ органнарыннан курыкмыйча, иркенләп сөйли башлады.

Еллар үтте. Габдулла агай да олыгайды, 1954 елда пенсиягә чыкты. Кызлары да үсеп җитте. Барысы да югары белем алдылар, әти-әниләренең юлыннан китеп, укытучылар булдылар. Үзләренә лаек егетләргә кияүгә чыгып, үрнәк гаилә кордылар.

1915 елда туган кызы Мөфидә Каран авылы егете, данлы нәселдә үскән Гаяз Ижбулдинга кияүгә чыга. Алар, бераз вакыт безнең районның Яңа Балтач мәктәбендә укытканнан соң, Урта Азия якларына күчеп китәләр.

Гаяз Җиһангали улы милиция органнарында, Мөфидә Габдулла кызы прокуратурада эшли. 1956 елда алар, Башкортстанга кайтып, Туймазы шәһәрендә урнашалар. Гаяз майор званиесендә отставкага чыга.

Алар ике бала үстерәләр. Кызлары Венера – химия фәннәре кандидаты, Уфа нефтетехника университеты укытучысы. Аның ире Марс Сафаров – химия фәннәре докторы, табигатьне саклау буенча Уфадагы яшелләр хәрәкәте лидеры. Аларның кызлары Гүзәл, уллары Илгиз – химия фәннәре кандидатлары. Гаяз белән Мөфидәнең уллары Алик байтак еллар Туймазыда инженер-конструктор булып эшли, соңгы чорда эшкуарлык белән шөгыльләнә.

1925 елда туган кызы Динә озак еллар әтисе укыткан Яңа Каръяуды мәктәбендә эшләде, татар теле һәм әдәбияты укытучысы булды. Ул Бүздәк районы Канлы-Төркәй авылында туып үскән, Бөек Ватан сугышында катнашкан тарих укытучысы Әхмәт Янбердинга кияүгә чыга. Алар биш бала үстерәләр. Икесе буй җиткергәч, авырып дөнья куя, өчесе исән-имин яшиләр. Айгөл – шәфкать туташы, Гөлшат укытучы булып эшли. Гөлнур Салават дәүләт башкорт театрында эшли, Башкортстанның атказанган артисты.

Динә ханым гомере буена газеталарга мәкаләләр яза. Ул 1958 елда эшче һәм авыл хәбәрчеләренең Башкортстан съезды делегаты итеп сайлана. Янбердиннар 1978 елда Чишмә посёлогына барып урнашалар. Әхмәт ага шунда вафат була.

Габдулла агайларның бер кызлары – 1927 елда туган Лена гомере буена район үзәгендәге балаларга татар теле һәм әдәбиятын укытты. Ул Рәҗәп авылында туып үскән, Бөек Ватан сугышында катнашкан Ямигънур Бәдретдиновка кияүгә чыга. Ямигънур ага тәүдә Дәүләт банкының Чакмагыш район бүлекчәсе хезмәткәре, аннары гомере буена управляющие булып эшли. Башкорт АССРның атказанган икътисадчысы, Чакмагыш районының Почётлы гражданы.

Алар ике кыз үстерәләр. Олысы Луиза (1956 елгы) Уфа технологик колледжында укыта. Аның тормыш иптәше Валерий Сыерышбаш авылындагы данлы Йосыповлар нәселеннән. Ул Уфадагы Эчке эшләр министрлыгы институтында укыта, юридик фәннәр кандидаты, полковник званиесендә.

Икенче кызлары Гүзәл әнисе озак еллар укыткан Чакмагыш 2 нче урта мәктәбендә эшли. Аның тормыш иптәше Альфред Рапат авылында туып үскән мәшһүр җырчы Илфак Смаковлар нәселеннән. Гүзәл һәм Альфред яшьлекләрендә ВЛКСМның Чакмагыш райкомы аппаратында эшләделәр.

Габдулла агайларның төпчек кызлары Гөлкәй (1930) педагогик белем алгач, өч ел Рәҗәп авылында укыта. 1956 елда аны Яңа Калмаш сигезьеллык мәктәбенә директор итеп тәгаенлиләр. Шунда ук булачак тормыш иптәше Юрис белән таныша. Юрис Гыйльметдин улы Хөсәенов Чакмагыш районының партия, совет органнарында уңышлы эшләде. 1988 елда алар Уфага барып урнаштылар.

Юрис белән Гөлкәй өч кыз үстерделәр: Земфира, Резидә, Айсылу. Алар һәммәсе дә, югары белем алып, икътисад-бухгалтерия хезмәткәрләре булдылар.

Габдулла Габдрахман улы Усманов 1960 елның 16 сентябрендә вафат була, Яңа Каръяуды зиратында җирләнә. Галимә Ногман кызы 1977 елның 9 апрелендә дөнья куя. Аны Яңа Калмашта җирлиләр.

Габдулла ага Муса Җәлилнең беренче укытучысы булуы белән гомере буена горурланып йөрде. Кызлары – татар теле укытучылары, – әдәбият дәресләрендә Муса Җәлил биографиясен һәм иҗатын өйрәнгәндә, әтиләре сөйләгәннәрне чәчми-түкми укучыларга җиткерә иделәр.

Җәлилгә багышланган әдәби кичәләрне, мөгаен, алардан да матуррак үткәрүче булмагандыр.

Укытучы әти-әниләренең Җәлилгә булган олы хөрмәте балаларына, оныкларына күчте.

Чакмагыш районының «Игенче» газетасында Гүзәл Ямигънур кызы Бәдретдинова-Смакованың «Шагыйрьнең беренче укытучысы – минем картәтием» дигән мәкаләсе басылды.

Чакмагыш районы халкы патриот-шагыйрь Муса Җәлилнең беренче укытучысын хөрмәт белән искә ала.