Текст книги "Бадиият жозибаси"

I фасл. Маънавий санъатларнинг сеҳрли олами

“Санъат” сўзи тор маънода бадиий санъатни, яъни сўзга мансуб санъатни билдиради. Бу сўз (сунъ) моҳиятида яратиш, бунёд этиш, янгидан пайдо қилиш тушунчалари яширинган бўлиб, кенг маънода ҳамма касб-ҳунарга доир намунали ютуқ маъносини ифодалайдики, адабиётга ҳам ана шу маъно-тушунча доирасида хизмат қилади. Яъни у бадиий санъат, бу дегани – бадиийликни яратувчи унсурдир. Бадиият биринчи ўринда маъно-мазмун, умуман фикрга тегишлидир. Шунинг учун санъатларнинг маънавий тури етакчи бўлиб ҳисобланади. Маънавий санъатларнинг бадиий матнга бағишлайдиган фазилатлари шунчалик кўпки, уларни жуда қисқартирганимизда қуйидаги манзарани кузатишимиз мумкин. Маънавий санъатлар:

• матнга кўп маънолилик бағишлайди;

• маъно хилма-хиллигини бағишлайди;

• ўзаро зид маъноларни ифодалайди; икки ва ундан ортиқ предметларни зидлаштиради;

• ўқувчини иккилантирадиган икки маънолиликни юзага келтиради;

• воқелик ва ундаги нарса-предметларни йириклаштиради, улканлаштиради;

• воқелик ва ундаги нарса-предметларни кичрайтиради. Ушбу ҳар иккала ҳолатда ҳам образлилик яратиш унинг бош вазифаси бўлиб ҳисобланади;

• сифатлайди;

• ўхшатади, қиёслайди, таққослайди. Мазкур икки ҳолатда ҳам образлилик вужудга келтириш асосий вазифа сифатида қаралади;

• янги фикр айтиб уни асослайди:

а) мисол билан исботлайди (тамсил);

б) ҳикмат билан, мақол билан исботлайди (ирсоли масал);

в) матал билан исботлайди (таъбир);

г) ҳадис билан исботлайди (таҳдис);

д) бирор шоир фикри билан исботлайди, далиллайди (иқтибос ёки тазмин);

е) ҳатто унга дахли бўлмаган асосни келтириб ҳам далиллаб ўқувчини қойил қолдиради (ҳусни таълил).

• сўзни ўзга, кўчма маънода қўллайди ва бунга ўқувчини ўргатади;

• гапни кўчма, бошқа маънода қўллайди ва мазмунни кескин ўзгартиради;

• бир-бирига дахлдор сўзлар тизимидан уйғунлик яратади.

Муҳими, ушбу хусусият, фазилатларнинг ҳаммаси ўқувчида билиш, уқув ва бадиий идрокни тарбиялаш, кучайтириш, бадиий матндан маънавий-эстетик мукаммал завқ-шавқ олишга йўналтирилган бўлади.

“Илми саноеъ”даги айрим бадиий санъатлар эски ёзуви билан алоқадорлиги туфайли бора-бора фақат илмий жамоатчилик учунгина ўз сирларини очадиган бадиият манбалари бўлиб, кўпчилик китобхонлар улардан бебаҳра бўлиб қолаверадилар. Аммо маънавий санъатлар сирасида бунақа хусусият йўқ: маънавий санъатларнинг ҳаммаси ҳамма замонлар учун хизмат қилаверадиган универсал бадиий унсурлардир. Улар бора-бора ривожланади; миқёси кенгаяди ва амалиёт доираси, жанрлар кўлами жиҳатидан кенгая боради; моҳиятан тобора теранлаша бориш бу санъатлар учун хос хусусиятдир.

Биз қўллаган тор маънодаги санъатлар даврлар маромида кўпайиб, кенгайиб, тармоқланиб бораверади, уларнинг ҳолатига келсак, адабиёт тараққиёти санъаткор буюклиги ва маҳсулдорлигига кўра бадиий санъатлар саноғи ҳам, миқёси ҳам, таснифи жиҳатидан ҳам кўпайиб, бойиб кетаверади. Анъанавийлик ва таждид маъносида қарайдиган бўлсак, улкан истеъдодларда ҳар бир санъат қўллашда таждид кучли бўлса, айни пайтда анъанавийлик давом этса, истеъдодлари ўртача ёки пастроқ нозимларда бадиий санъатларнинг анъанавийлик хусусияти устунлик қилади.

Тадқиқотимизнинг фарқли томони шундаки, тадқиқ усулимиз танланган мавзуга бўйсундирилгандир: асосий диққат эътиборимиз ҳар бир санъат амалиёти таснифи ҳамда анъанавийлик ва таждид муаммоси атрофида кечади. Ҳар бир санъатнинг пайдо бўлиши, ким томонидан киритилгани, қачондан жорий этилгани, форс олимими, араб олимими каби масалани асосан четлаб ўтамиз. Чунки мавзу икки йирик нарсани кўзда тутади. Бу икки муаммо: биринчиси – тасниф. Аслида мавзуни шу билан ҳам чеклаш мумкин эди, чунки тасниф муайян бадиий санъат амалиёти кўлами кенглиги ёки торлиги ҳақида тасаввур берадики, бу илмдаги икки нарсани: миқёслилик ва теранликни ўзида ифодалай олади. Олимнинг вазифаси ана шу икки ютуққа эришишга уринишдир. Шунинг учун тадқиқотда тасниф устунлиги мутахассисларни ҳайрон қолдирмаслиги керак. Чунки ҳар бир санъатдан албатта анъана ва албатта таждид ходисасини топишга зўрма-зўраки уринишдан фойда йўқ. Биз бақадри имкон, асосан, мумтоз адабиёт миқёсида шу муаммоларимизни ҳал қилишга уринамиз ва шу санъатларнинг яшовчанлигини, тасниф бойлигини қайд этиш учунгина аҳён-аҳёнда ҳозирги замон адабиётига ҳам мурожаат этамиз, холос.

Бунинг боиси шундаки, айримлар, бадиий санъатлар мумтоз адабиётда анъанавий эди, новаторлик замонавий адабиётда бўлган, деган қарашдан ҳам озод эмаслар. Шунинг учун биз юқоридагича иш тутамиз. Адабиётнинг, муайян асарнинг бадиий кучлилиги қайси давр адабиётига тааллуқлилиги билан эмас, балки муаллифнинг истеъдоди қудрати билан белгиланади. Оддий бир мисол: шеър бўйлаб талмеҳ санъатидан фойдаланиш масаласи кўриладиган бўлса, бирорта мумтоз шоирда Ҳалима Худойбердиеванинг “Бегим” шеъричалик юксак муваффақиятни топа олмаймиз. Ҳолбуки, умуман олганда, ҳозирги замон адабиёти бадииятда мумтоз адабиётдан кейин туради, деган умумий даъводамиз. Бунинг боиси шўролар даврида “Илми саноеъ”нинг тан олинмагани ва шоирларимиз бадиий санъатлардай маҳорат мактабидан баҳраманд бўлмаганликлари билан изоҳланади. Кейинги даврларда шарт-шароит ўзгарди, бироқ осонга ўрганган замонавий шоир ўзгармади. Унга рус тили орқали жаҳон адабиёти ютуқларини эгаллаш, ўз мумтоз адабиётини ўрганишдан ўн чандон осонроқ туюлмоқда ёки асосан амалиёт шуни тасдиқламоқда.

Бунинг иккинчи сабабини ҳам унутмаслик лозим: замондошларимиз мумтоз адабиётни ёшини яшаб бўлган адабиёт ҳисоблашади ва бугунги кун учун ҳам кераклигига шубҳа қилишади. Адабий иштаҳаларнинг ўзгаргани билан ҳам ҳисоблашиш керак, начора.

Биз маънавий санъатларнинг матнга берадиган фазилатлари ҳисобини қисқартириб бердик. Бироқ бизнинг рўйхат уларнинг хизматининг номини ифодалади-ю, фаолият моҳиятини ифодаламади. Бу иш, яъни ҳар бир санъатнинг фаолият моҳиятини ёритиш – тадқиқот давомида амалга оширилади. Биз рўйхатда, айтайлик, ишчи, олим, кимёгар, заргар ва ҳоказо, дедик холос. Энди уларнинг фаолиятлари билан тадқиқот давомида кенгроқ танишишга ҳаракат қиламиз.

Ишимизнинг яна бир хусусиятини айтиб ўтишга бурчлимиз: санъатларнинг кўплиги бадиий матн билан ишлашда уларни бафуржа кенг ва теран тадқиқ қилишимизга монеълик қилади. Шунинг учун илмий принципимиз – тасниф кенглиги, сўз озлиги учун, қисқа баён учун ҳаракатдир. Ҳар бир санъатни бадиий матн асосида кенг изоҳлаб, муфассал талқин қилишлар ҳар бир бадиий санъат монографик тадқиқ қилингандагина бўлиши мумкин.

Биз ишга мундарижа тузишда ҳар бир санъат ёки санъатлар гуруҳининг умумий моҳиятидан келиб чиқиб кичик боблар сарлавҳаларини қўйдик. Бироқ бу ички туркумлаштириш умумийлик ва бироз сунъийликдан холи эмас. Зеро бошқа тадқиқотчи ички туркумлаштиришни мутлақо бошқача қилиши ҳам мумкин эди. Боб сарлавҳаларига ажратишдан кузатган мақсадимиз ишнинг ўқимишлилигини, қисмларга бўлиб ўқилишини осонлаштиришни назарда тутади. Сарлавҳаларда ҳеч қандай илмий-назарий даъволаримиз йўқ.

I БОБ. Сўзнинг кўпмаънолигига асосланган бадиий санъатлар

Ийҳом санъати

Бадиий адабиётда маъно ва мазмун етакчи хусусият бўлган ва шундай бўлиб қолади. Бу ҳолатни яхши билган ижодкорлар ўз маҳоратларини ана шу икки нуқтада кўрсатишга ҳаракат қиладилар. Айниқса шеърият, хусусан, мумтоз шеърият кўпмаънолиликка ўта аҳамият берган. Бу тасодифий ҳол эмас. Ҳамма замонларда кўп маъноли сўз ижод этиш ва уни идрок этиш инсон закосининг ёқимли машғулоти бўлган. Бизга ийҳом атамаси истилоҳ сифатида араб адабиётшунослигидан кириб келган, санъат сифатида ийҳомчилик анъанаси форсий адабиётдан ўзбек адабиётига кирган ва тараққий қилганлиги сир эмас. Бу ёзма адабиётда аниқ факт. Аммо шу санъатнинг ўзи, яъни икки-уч маънони бир сўзда ифодалаш санъати ўзбек тилининг энг ўз, хос хусусиятларидан бири эканлигини қайд этишни истардик. Фольклордаги энг заковатталаб жанр аския экан, унинг айтувчиси ҳам, тингловчиси ҳам эришадиган олий даражадаги идрок ютуғи икки-уч маънода сўз ишлатишга бориб тақалади. Айтмоқчимизки, ийҳом санъати сўз ўйини сифатида фольклорда ҳамиша бўлган ва фарғоналиклар аскиясида айниқса пайровчиликда ўзини бутун ранго-ранглиги билан намойиш этади.

Ажойиби шундаки, ийҳом санъати ўзбек мумтоз адабиётида Мавлоно Умар Лутфий ижодида дастлаб гуллаган бир давр бўлган бўлса, ийҳом бу буюк шоир ижодида ўз халқона хусусиятлари билан ўзгача таждид – янги хусусиятлар касб этди. Лутфийгача ийҳомда анъанавийлик ҳукм сурди ва буни Мавлоно Лутфий ижодида ҳам кузатамиз. Лутфий фольклорга хос бўлган хусусиятлар билан ийҳомни бойитди, янгилади: биринчидан, икки сўзни бирлаштириб янги сўз ясаш ёки аксинча, бир сўзни иккига бўлиб янги сўз ясаш; иккинчидан, ўхшаш товушлардан фойдаланиб, турдош отлардан ёки бошқа сўз туркумидаги сўзлардан атоқли отлар ясаш хусусияти халқ оғзаки ижодигагина хос белги эдики, шоир Лутфий буни ўз ийҳомчилик тажрибасига янгилик сифатида киритди. Қайд этиш лозимки, бу ҳолат, яъни таждид Мавлоно Лутфийнинг нечоғлик халқ оғзаки ижодининг ҳам билағони эканлигини кўрсатади:

Улус ичинда дурур ўз бегим қиё кўзлук,

Иккинчи ўқиш:

Улус ичинда дурур ўзбегим қиё кўзлук,

Хаёли тўқтамиш андин кўнгул саройинда.2020
  Лутфий, Сенсан севарим, Ғафур Ғулом номидаги АСН, Т., 1987, 20-бет.


[Закрыть]

Иккинчи ўқиш:

Хаёли Тўқтамиш андин кўнгул Саройинда.

Мазкур ҳолатда китобхон “Тўқтамиш”ни Тўхтамишхон исми сифатида тасаввур этади. Чунки китобхон иккинчи ўқишда Сарой шаҳрини ҳам “ижод” қилдики, бу Мавлоно Лутфийнинг ўзбек тили имкониятларининг нечоғлик билимдони эканлигининг ажойиб исботидир.

Лутфий юқоридаги ҳодисанинг тескариси: атоқли отдан бошқа сўз ясаш намунасини талаффузни ўзгартириш – халқ ижодига хос усулда ийҳом санъатини яратиш тажрибасини ҳам амалга оширгани диққатга сазовордир:

Ақиқ эрнинг қошида нозук эрмас,

Не яхшилик бор ул асли Яманда? (Лутфий, 224-бет).

Иккинчи хил ўқиш:

Не яхшилик бор ул асли ёмонда?

Мавлоно Лутфийнинг анъанавий ийҳомга бунчалик янги хусусиятлар юқтириб, ийҳомнинг янги-янги навларини яратиши унинг ижодкор сифатида жасорати намунасидир. Мавлоно Лутфий ўз ижодий топилдиғини – анъанага айлантиришга ҳам мойил ижодкордир. “Яманда” ва “ёмонда” сўзлари асосида ийҳом яратишда шоир қуйидаги байтида такрорлаб анъанага айлантиришга замин ҳозирлайди:

Сочтим ҳаваси лаълида чун ёш ақиқин,

Кўзумга боқиб, дедики: “Ҳоли Яман ўлди”.2121
  Лутфий, Сенсан севарим, Ғафур Ғулом номидаги АСН, Т., 1987, 297-бет.


[Закрыть]

Иккинчи хил ийҳомли ўқиш:

Кўзумга боқиб, дедики: “Ҳоли ёмон ўлди”.

Ёзма адабиётда кўп маънолилик яратувчи энг нозик бадиий санъат ийҳомдир. Даҳо шоиримиз Алишер Навоий бежиз қайд этмагандирки:

Агар хосса маъни гар ийҳом эрур,

Анинг кунда юз байти ҳалвом эрур.2222
  Алишер Навоий, Асарлар, 15 жилдлик, 1-жилд, Ғафур Ғулом номидаги АСН, Т., 1963, 469-бет.


[Закрыть]

“Хосса маъни” – нозик, юксак маъно деб улуғланган бу бадиий санъат мумтоз адабиётимизнинг кўп асрлик тарихида анча қадимга бориб тақалади. Бироқ Мавлоно Лутфийгача ийҳомга мўлжалланган сўзлар миқдори анча оз бўлиб, уларнинг таснифи адабиётшуносликда қилинмаганидек, бу санъатда анъанавийлик кучлироқ ҳукм сурганки, буни Аҳмад Торозийнинг “Фунун ал-балоға” китобида ийҳомга келтирилган мисоллардан ҳам аниқ тасаввур этиш мумкин:

“Мисоли дигар:

Бўлди лабинг орзусида бемор Торозий,

Сен лутф қилиб, бир они сўрдурмадинг, эй дўст.

Мисоли дигар. Саккокий айтур:

Санубароки, сенинг бор лабингда мунча ҳавас,

Ким они сўрса балодин топор жаҳонда халос.

Мисоли дигар. Амир Саййид Насимий айтур:

Дудоғинг оби ҳайвондур, мен они сўрмишам Хизре,

Ва лекин оби ҳайвони қачон идрок айлар ҳайвон”2323
  Аҳмад Торозий, Фунун ал-балоға, “Хазина” Ўзадабийнашр, Т., 1996, 99-бет.


[Закрыть]

Шунча тизилган байтларда Торозийнинг ўз байтида ҳам ийҳом кўрсаткичи “сўрмоқ” ва “сўрамоқ” маъноларидаги “сўрмоқ” сўзи эканлиги ийҳомчиликда анъанавийликнинг нақадар кучли эканлигини яққол кўрсатади. Яна ажойиби шундаки, шу мисоллардан бири озар адабиётидан олинган ва бунда ҳам ийҳомга танланган икки маъноли сўз ўша “сўрмоқ”дир. Фақатгина сўнгги бир ийҳом намунаси Мавлоно Лутфийдан келтирилганки, бунда муаллиф анъанавийликдан ихтирочилик сари чиққандир:

“Мисоли дигар. Мавлоно Лутфий айтур:

Мунажжим қошу кўзин кўруб айтур,

Ким ушбу ой бошинда фитналар бор”. (Аҳмад Торозий, 99-бет).

Мавлоно Лутфийнинг бу мисолимиздаги таждиди шу жиҳатдан характерлики, биринчидан, ийҳом кўрсаткичи – янги; иккинчидан, маънавий ийҳом кўрсаткичлари бир сўздан иборат бўларди, Лутфий байтида “ой бошинда” сўзларининг ҳар иккиси ийҳом кўрсаткичи бўлиб, “календар ойининг дастлабки кунларида” ва “ойдай гўзал бошида” маъноларини ифодаламоқда.

Анъанавийликнинг яшовчанлигига тан бермоқ керак. Бизнинг юзаки кузатишимизча, ўттиздан ортиқ мумтоз шоирларимиз “сўрмоқ” сўзидан ийҳом кўрсаткичи сифатида минг йил давомида қайта-қайта фойдаланаверишган. Сўз қуруқ бўлмаслиги учун XIV-XX асрлар давомидаги ушбу сўз асосидаги ийҳом намуналари билан қисман танишишга жазм этамиз: қайд этиш лозимки, бир муаллиф ижодида бу ийҳомдан такрор-такрор фойдаланиш ҳоллари ҳам бор (хусусан Лутфий ва Огаҳий ижодларида).

Атойи: Лаълидин бағринг қонин ҳар дам Атойи сўрмаким,

Чун арумас ҳар нечаким, ювсалар қон бирла қон.2424
  Ҳаёт васфи, Ғафур Ғулом номидаги АСН, Т., 1988, 404-бет.


[Закрыть]

Ҳофиз Хоразмий: Бир сўрсам эрди тор оғзинким, сучи эрур,

Жон бўлғай эрди воқифи асрор бу кеча.2525
  Ҳаёт васфи, Ғафур ғулом номидаги АСН, 1988, 18-бет.


[Закрыть]

Гадоий: Сўрайин дедим лабингдинким: “Ноғу тўктунг қоним?”

Ғамзанг айтур: “Сўрса бўлмас, андин эрур чун сағир”.2626
  Ҳаёт васфи, Ғафур ғулом номидаги АСН, 1988, 529-бет.


[Закрыть]

Лутфий: Сўрдум лабингдин: “Юз бало жонимға солғон санмусан?”

Секради олингда қошинг, яъни: “Ул иш қилғучи ман!”2727
  Лутфий, Сенсан севарим, Ғафур Ғулом номидаги АСН, 1987, 174-бет.


[Закрыть]

Навоий: Бовужудиким адам бўлдум ғамидин қайғуруб,

Ҳеч оғзининг сўроғин лаълидин топмон сўруб.2828
  Алишер Навоий, МАТ, 3-жилд, “Фан”, 1988, 64-бет.


[Закрыть]

Бобур: Лабинг бағримни қон қилди, кўзумдин қон равон қилид,

Нега ҳолим ёмон қилди, мен ондин бир сўрорим бор.2929
  Бобур, Девон, “Фан”, 1994, 25-бет.


[Закрыть]

Огаҳий: Мени бемор ўлар ҳолатға етканда ики лаълин,

Сўруб билдим аларнинг бири шаккар, бири кавсардур.3030
  Огаҳий, Асарлар, 6 жилдлик, 1-жилд, Ғафур Ғулом номидаги АСН, 1971, 185-бет.


[Закрыть]

Фурқат: Лабинг ширинлигидин нуктае пинҳон эди, сўрдум,

Табассум қилдингу бу сирни изҳор айладинг, қўйдинг.3131
  Фурқат, Танланган асарлар, Ғафур Ғулом номидаги АСН, 1975, 58-бет.


[Закрыть]

Ушбу анъанавий ийҳом кўрсаткичи Мавлоно Лутфийга шу даражада ёққанки, ўнга яқин байтларда бу ийҳомни такрорлашни шундай буюк шоир маъқул топган:

Шакардур ул оғиз ё писта, билмон,

Дудоғингдин эмастур айб сўрмоқ.3232
  Лутфий, Сенсан севарим, Ғафур Ғулом номидаги АСН, 1987, 114-бет.


[Закрыть]

Ёки:

Ақиқингни сўрайин десам, айтур:

“Ямон андишалиқни фикрина боқ!” (Лутфий, 114).

Сезиляптики, бир ғазалнинг ўзида икки маротаба мазкур ийҳомга мурожаат этилган. Шунингдек:

Хаста кўнглумға шифо эрди лабинг бир сўрмоғи,

Бир ани сўрдурмадинг, эй ирни уннобим манинг. (Лутфий, 130).

Ушбу байтдаги санъаткорона усулнинг диққатга сазовор нуқтаси шундаки, шоир олдинги намуналарда бир ғазалнинг икки байтида “сўрмоқ” сўзидан ийҳом кузатган бўлса, бу ерда – бир байтнинг ўзида икки маротаба “сўрмоқ” сўзидан ийҳом санъати ярата олган. Бу ҳодисага қизиққанлар, ушбу “сўрмоқ” сўзи билан яратилган ийҳом намуналарини Мавлоно Лутфийнинг “Сенсан севарим” тўпламининг 138, 148, 156, 161, 174, 175, 198, 224, 261, 305-бетларидан бошқа мисолларни ўқиб олишлари мумкин…

Замонавий адабий анъаналарга кўра, бир сўздан шоир ийҳом яратса-ю, ундан такрор фойдаланса балки маъқул бўлмас. Чунки юқорида келтирилган саккиз муаллиф байтларининг ва Мавлоно Лутфийнинг ўзидан келтирилган байтларнинг ҳар бири ўз оригиналлиги, ўзгача таъсирчанлиги билан ўқувчини ром этади.

Биргина “сўрмоқ” сўзининг ийҳом яратувчилик хизматидан олти аср давомида ўнлаб шоирларнинг фойдаланишлари, яъни такроран мурожаатлари ва бир шоирнинг ўнлаб маротаба такрорлаши ҳам мумтоз адабиётимизда анъананинг нечоғлик улуғвор бир услубий йўналиш эканлигини яққол кўрсатиб туради.

Кузатишлар шуни кўрсатадики, шоирларнинг интуитив заколари салаф асарларидаги санъатларни, айниқса, ийҳом сўз ўйинини жуда тез пайқашади ва ўз ижодларида улардан фойдаланиш пайидан бўлишади. Чунончи, Хоразмий ўз “Муҳаббатнома”сида “рух” ва “шоҳ” сўзларидан ийҳом кўрсаткичлари сифатида фойдаланган, яъни биринчи бўлиб, ўзбек адабиётида ушбу санъатга шу сўзларни олиб кирган. Чунки форсий адабиётда бу сўзлар ийҳом кўрсаткичлари сифатида анъана тарзида мавжуд эди. Хўжандий “Латофатнома” достонини яратар экан, бу ийҳом кўрсаткичларидан яна фойдаланиб, салаф Хоразмий анъанасини давом эттииради.

“Муҳаббатнома”дан:

Сени кўрган ўзиндин ёт бўлур,

Рухунгни кўрса, минг шоҳ мот бўлур.3333
  Муборак мактублар, Ғафур Ғулом номидаги АСН, 1987, 20-бет.


[Закрыть]

“Латофатнома”дан:

Парилар шоҳисен ҳуснунг зиёда,

Рухунг кўрса бўлур шоҳлар пиёда. (Муборак мактублар, 47-бет).

Шоҳмотга доир сўзлар (рух, шоҳ, мот, пиёда) кейинги асарларда ҳам ўзбек мумтоз адабиётида худди “сўрмоқ” сингари кўп шоирлар ижодида такрорланди ва маҳорат кўрсаткичи бўлиб қолди.

Ўзбек мумтоз адабиётининг атоқли намояндалари Хоразмий. Ҳофиз Хоразмий, Атойи, Саккокий, Гадоий, Амирий сингари Мавлоно Лутфийгача яшаб ижод этган шоирлар назмида ийҳом кўрсаткичлари саноғини унчалик кўп дея олмаймиз. Бу ҳолни Е.Э.Бертельс махсус мақтаган, шоир Лутфийни Навоийгача бўлган ўзбек мумтоз адабиётининг энг йирик намояндаси, деган. Шоир Лутфий ҳатто ўз тахаллусини шу ийҳомнинг ўзбекча муқобил истилоҳи “лутф” дан “Лутфий” деб олди. Муҳими шундаки, Мавлоно Лутфийгача яшаган шоирларимиз ийҳом санъати нозикликларини яхши билиб, бу усулнинг анъанавийлигини сақлаган ҳолда, унинг ўзбек тилига жуда мослиги ва ўз сўзларимиздан ийҳом ясашнинг яхши намуналарини топа олдилар. XIV аср ўзбек шоирларидан ийҳомнинг форсий адабиёт билан алоқадор навлари шаҳар ва куй номларидан, шахмат атамаларидан ийҳом яратиш анъанасини ўзлаштириб, кўплаб соф туркий сўзларни ийҳом кўрсаткичлари сифатида қўллай бошладиларки, бу анъана янгиланиб, таждид ҳолида янги-янги туркий сўзларни ийҳом кўрсаткичи қилиб олинишига замин ҳозирлади. Сайид Аҳмад “Таашшуқнома” достонида Исфаҳон сўзидан куй ва шаҳар номлари ифодаси сифатида фойдаланиб:

Ижозат бўлса, эй султони хубон,

Ўқуйин бу ғазални дар Сифаҳон (Муборак мактублар, 136-бет).

тарзида ийҳомли байт яратган бўлса. кўплаб туркигўй шоирларимиз аёқ (оёқ ва қадаҳ маъноларида), қурбон (садоқ ва қурбон бўлиш маъноларида),эгри (тўғрининг зидди ва чанг маъноларида) сингари ўнлаб сўзларни ийҳом кўрсаткичи тарзида қўллай бошладилар ва булар кейинчалик анъанавий тарзда яшаб қолди. Бугина эмас, ана шу асл ўзбекча сўзларга кўпроқ мурожаат этиш анъанаси Мавлоно Лутфий ижодида давом этди ва бу буюк сўзшунос ижодида янги-янги туркий сўзлардан фойдаланиб ийҳомлар яратиш жуда гуллаб-яшнади.

Туркий сўзлардан яратилган ийҳомлар ва уларнинг анъана тарзидаги амалиётини қуйидаги мисоллардан кузатиш мумкин:

Арода чанг эди эгрию ҳар дам

Ани ҳам эгри деб урурлар эди. (Юсуф Амирий) (Муборак мактублар, 249-бет).

Най туз учун истар ани аҳли ҳол,

Чун туз эмас, эгри кўрар гўшмол. (Алишер Навоий)3434
  Алишер Навоий, МАТ, 7-жилд, “Фан”, 1991, 201-бет.


[Закрыть]

Турубтурлар аёқим ўпмак учун,

Суроҳитек бори бўйнин узотиб. (Юсуф Амирий)3535
  Муборак мактублар, Ғ.Ғ. номидаги АСН, 1987, 250-бет.


[Закрыть]

Юзумга бос қадам сархушлуғунгда,

Тутай илкимга бир давлат аёғинг. (Атойи)3636
  Ҳаёт васфи, Ўша нашр., 1988, 412-бет.


[Закрыть]

Аёғин ўпсам етишгай арш тоқиға бошим,

Даст бергай давлатим, гар тутса илгим маҳвашим. (Бобур)3737
  Бобур, Девон, “Фан”, 1994, 39-бет.


[Закрыть]

Хуштурур кўнглумда зулфу қаддидин наълу алиф,

Ким бу қурбондек топилмас андоқ уқу ёға кеш. (Алишер Навоий)3838
  Алишер Навоий, МАТ, 3-жилд, “Фан”, 1988, 207-бет.


[Закрыть]

Жамъ қилдинг даврима юз навъ ғам ишқинг аро,

Ё қошингдин чекдингу жонимни қурбон айладинг. (Мунис)3939
  Мунис, Сайланма, Ғ.Ғ. номидаги АСН, 1980, 108-бет.


[Закрыть]

Мазкур мисолдаги “қурбон” ийҳомларининг маънолари: 1. Садоқ, ўқдон; 2. Қурбон, фидо қилинган; Навоийда кўнгул қурбон тарзида, Мунисда жон қурбон тарзида талқин қилинган. Қайд этиш лозимки, баъзи сўзларнинг ийҳом кўрсаткичи сифатидаги амалиёти айрим замонлар билан чекланади. Чунончи чанг – эгри Навоий ижодидагина учрайди, холос. Кейинги мумтоз шоирлар бунга ортиқ мурожаат этмайдилар. Негаки “чанг” сўзи асл туркий сўз “эгри” ўрнини тилда тўла эгаллаб қўяди.

Ийҳомчиликда таждид – новаторлик ийҳомга янги-янги сўзларни кўрсаткич қилиб олиш билан изоҳланади. Бундай ишни нисбатан кўп ва мароқ билан бошлаган киши Мавлоно Лутфий бўлса-да, Алишер Навоий ўз даҳосига кўра “маликул калом” устозидан ҳам ўзиб кетди. Агар ийҳом кўрсаткичларини биз Ҳофиз Хоразмий, Атойи, Саккокий ва Гадоий девонларидан озроқ топсак, Лутфий девони бу санъат намуналарига жуда бойдир. Мазкур усулни қўллаган Лутфий девонидан биз икки тамойилни кўрамиз: биринчидан, шоир ўз салафлари қўллаган ийҳом кўрсаткичларига қайта-қайта мурожаат этиб, ийҳомчилик анъанасини давом эттирди; иккинчидан, ўзи ундан олдин шоир ва адибларимиз топган ийҳом кўрсаткичларидан ташқари ўнлаб сўзларни ийҳом кўрсаткичи сифатида ўзбек адабиётига киритди, ушбу оҳорли ийҳом кўрсаткичлари икки хилдир: бир хиллари соф туркий сўз ва сўзлар асосида; иккинчи хиллари бошқа тиллардан кириб келган сўзлар асосида (хусусн мўғул, хитой, араб ва форс тилларидан) бунёд топгандир. Учинчи хиллари эса аралаш бўлиб, туркий сўзга шаклдош бошқа тилдан кириб келган сўз бошқача маънода келгани учун ийҳом санъатини қўллаш имкони пайдо бўлган. Чунончи, “Чин” сўзи хитой тилидан тилимизга кириб келганида мамлакат номини билдирган; форс тилидан бу сўз кириб келганида соч ҳалқаси ва юздаги ажин маъноларини ифодалаган; ўз тилимизда эса бу сўз “рост, ҳақиқат, воқеликка мос” маъноларида қўлланиладики, ана шу кўп маънолилик бу сўзни ийҳом кўрсаткичи сифатида ифодалаш имконини берган. ХХ асрда рус тилидан бу сўзга шаклдош сўз кириб келдики, биз уни ҳарбий даража тарзида тушунамиз…

Лутфий ижодида анъанавий ийҳомлар кўрсаткичлари “сўрмоқ”, “ўзбегим”, “Қаробоғи”, “Сарой”, “Яман”, “тонг”, “ёш”, “туш”, “завол , “кун” сингари сўзлар ва куй ҳамда шаҳар номлари билан боғлиқ айрим сўзлардир.

Лутфий ийҳомчилигининг бир жиҳатини қайд этиш лозимки, шоир анъанани давом эттириш пайтида санъаткорона янгиликлар қилади – таждид элементларини қўшиб, китобхонни ҳайратга солади. Бу мулоҳазамизни қуйидаги байтлар қиёсидан яққол тасаввур этиш имкони бор:

Саккокий:Сен ўз бегимсен улуснинг ичинда онинг учун

Қиё кўзум сенинг ўрнинг кўнгул саройинда.4040
  Ҳаёт васфи, Ғ.Ғ.номидаги АСН, 1988, 233-бет.


[Закрыть]

Атойи:Бу улуста хублар қўрдук, вале, эй ўз бегим,

Дилраболиқта сизингтек шўхи раъно кўрмадук.4141
  Ҳаёт васфи, 1988, 372-бет.


[Закрыть]

Лутфий:Улус ичинда дурур ўз бегим қиё кўзлук,

Хаёли тўқтамиш ондин кўнгул саройинда.4242
  Лутфий, Сенсан севарим, Ғ.Ғ.номидаги АСН, 1987, 20-бет.


[Закрыть]

Мазкур байтларни қиёсан ўргансак: Саккокий байтида “ўз бегим” ва “саройинда” сўзлари, Атойи байтида биргина “ўз бегим” сўз, Лутфий байтида “ўз бегим”, “Тўқтамиш”, “Саройинда”, яъни учта сўз ийҳом кўрсаткичи вазифасини бажармоқда. Равонлик, мазмун кўлами нуқтаи назаридан ёндашилганида ҳам Лутфий байти катта устунликка эгадир. Биргина байтда муаллиф иккита янгилик қилишга қодирлигини кўрсатган.

“Қаробоғ” сўзининг ийҳом кўрсаткичи қилингани анъанаси ҳам қиёсий кузатишга арзигуликдир:

Атойи:То боғлади бўйнумни ул зулфи қаробоғи,

Кўз ёшида ғарқ айлар ҳардам Араси бизни.4343
  Ҳаёт васфи, Ғ.Ғ.номидаги АСН, 1988, 435-бет.


[Закрыть]

Лутфий:Кўзум қаробоғинда тушуб хайли хаёлинг,

Бир лаҳза эмас холи ёшимнинг Арасиндин. (Лутфий, 188-бет).

Ёки:Эй кўзи қаро, боғи висолинг ҳавасиндин,

Най кирпукимизнинг орасинда Арасе бор. (Лутфий, 62-бет).

Инсоф билан айтиш керакки, Мавлоно Лутфий салафга нисбатан анъана доирасидан ташқари чиқиб кетмаган. Атойи байти Лутфийники билан бемалол ҳар жиҳатдан беллаша олади.

Мавлоно Лутфийнинг ийҳомчиликдаги таждидида биз янги ийҳом кўрсаткичларининг кўплигини кўрамиз, деб уқтирдик. Қуйида ийҳомли байтлардан намуналар келтирамиз. Биринчи намунанинг муҳимлиги “қин”(ғилоф ва азоб) сўзининг соф туркийлигидир:

Қилма ҳавола ҳажр ила Лутфийни ўлтурур учун,

Тез қилични элга ол, тутмагин ани қин аро. (Лутфий, 10-бет).

Иккинчи намуна ҳам ана шу хусусияти билан диққатга сазовордир. Муҳими, “оч” (очмоқ феълидан ва овқатга зорлик) сўзи икки сўз туркумига мансубдир:

Юз очғил, кўз сени тўйгунча кўрсун,

Неча бўлғай бу кўзум мунтазир, оч. (Лутфий, 31-бет).

Айниқса “лом” сўзидан ийҳом кўрсаткичи ихтиро қилиш йирик санъаткорнинг жиддий ижодий ютуғидир:

Ул алиф бўйлук санамнинг ҳалқа-ҳалқа зулфидин,

Нечаким чектим балолар демадим юзунда лом. (Лутфий, 151-бет).

Бу байтни қуйидагича тушуниш мумкин: биринчидан, Алифдай қоматли дилбар зулфидан балолар чексам ҳам, “миқ этмадим”; иккинчидан, Алиф қоматли дилбар зулфидин балолар чексам ҳам: “Зулфи ломга ўхшайди” демадим.

“Қочар” – соф туркий сўздан ийҳом яратиш ҳам Лутфийнинг мислсиз маҳорати, новаторлиги намунаси бўлиб ҳисобланади. Яна бир янгилик шундаки, Лутфий ижодидан бошлаб бир байтда ийҳом ва тажнис кўрсаткичларининг баробар қатнашуви юзага чиқдики, кейинчалик буни Бобур муваффақиятли равишда давом эттирди.

Қочарини кўрай десам, қочадур,

Мени куйдурди, вой, анинг қочари.4444
  Лутфий, Сенсан севарим, Ғ.Ғ.номидаги АСН, 1987, 254-бет.


[Закрыть]

Байтдаги тасдир санъати кўрсаткичлари: байтни бошлаган сўзнинг байт охиридаги такрори айни пайтда тажнис санъати кўрсаткичлари ҳамдир. Ийҳомга келсак, биз байт сўнггидаги “қочари” сўзининг ўзини икки маънолилигига аҳамият берамиз. Яъни: “унинг манглайи” ва “унинг қочиши” маъноларида. Шунинг учун ҳам бу ҳодисани биз байтда тажнис ва ийҳомнинг баробар иштироки деб қайд этдик.

Мавлоно Лутфий ижодидаги навбатдаги таждид ийҳом сўзларини кўпайтириш билан боғлиқдир. Лутфийгача асосан бир сўз байтда ийҳом кўрсаткичи бўлиб келар эди. Биз Лутфий ижодидан икки сўзли ва ҳатто уч сўзли ийҳом санъати қатнашган байтларга ҳам дуч келамизки, кейинчалик Навоий бу анъанани давом эттирди ва ҳатто тўрт сўзли ийҳом намуналарини яратишга муваффақ бўлди. Икки сўзли ийҳом санъати намунаси:

Кун тушта кўргали сени тушти заволға,

Ой тонгға қолди кеча боқиб ул жамолға. (Лутфий, 233-бет).

Бу байтга “Фозиллар фазилати”4545
  Ҳоди Зариф, Фозиллар фазилати, Ғ.Ғ. номидаги АСН, 1968.


[Закрыть] китобида биринчи марта устоз фольклорист, филология фанлари доктори Ҳоди Зариф диққатимизни тортганлари учун миннатдорчилик изҳор этамизки, бу ҳодиса, шахсан каминага Лутфий ижодидан ийҳом санъатини излашга йўлчи юлдуз бўлган. Устоздан сўнг ўнлаб адабиётшунослар бу байтга мурожаат этдилар. Шунинг учун мисраларнинг икки хил мазмунига тўхталмай, байтда “туш” ва “тонг” сўзлари икки маънони ифодалаганини қайд этиш билан чекланамиз: “туш” (уйқу ва туш пайти); “тонг” (тонг пайти ва лол қолмоқ).

Уч сўзли ийҳом намунасини юқорида келтирган эдик (ўзбегим, Тўқтамиш, Сарой).

Бир, икки, уч сўзли ва кўп сўзли ийҳом намуналарини яратиш анъанавийлик ва таждид маъносида Бобур ижодида ҳам давом этди.

Алишер Навоий бир байтда фавқлодда бир ийҳомчилик вазиятини яратишга муваффақ бўлди: тўрт сўзни икки маънода қўллаш усулини тантана қилдирди:

Бош қўяй, дедим аёғи туфроғиға, деди: “Қўй”.

Бўса истаб лаъли рангин сўрдум эрса, деди: “Ол”.4646
  Алишер Навоий, МАТ, 3-жилд, “Фан”, 1988, 307-бет.


[Закрыть]

Байтдаги тўрт ийҳом кўрсаткичи ва уларнинг маъноларига бизнинг диққатимизни профессор Анвар Ҳожиаҳмедов уч китобларида (“Шеър санъатлари ва мумтоз қофия”, “Мумтоз бадиият малоҳати” ва “Шеър санъатларини биласизми?”) жалб этганликларини алоҳида қайд этгимиз келади. “Қўй” (қўй ва қўйма), “рангин”(алвон ва ранги, юз туси), “сўрдум” (сўрдим ва сўрадим), “ол” (қизил ва бўса олишга розилик) маъноларида келмоқда.

Ийҳомга – сўзнинг икки маънолиликда қўллаш истаги, сўз ўйинига мойиллик тамойили хослиги нуқтаи назаридан мулоҳаза юритсак, Бобурнинг бу соҳадаги маҳорати Мавлоно Лутфийникига ўхшаб кетади: анъана давом эттиришда ҳам, янги ийҳом кўрсаткичларини кашф этишда ҳам, соф туркий сўзларни ийҳомга жалб этишда ҳам…

Айниқса, “ёрмоқ”, “ён”моқ сўзларининг қўш маънолилиги, “тош” сўзининг кўп маънолилиги, “ёш” сўзининг турфа маънолари бобурона байтларда ўзгача жилваланадики, тадқиқотчи муаллиф-санъаткор новаторлигидан ғоят мамнун бўлади:

Доғлар қўйди дирамлар киби кўксумни ёриб,

Не осиғким, ёрға тушмас қабул ул ёрмоғим.

Тажнис аралаш ушбу ийҳом моҳиятига келсак. “ёрмоқ” – кўксини ёришга ишора ва пул маъноларидадир. Салаф мумтоз шоирлар “чанг” мусиқий асбобини англатувчи “эгри” сўзидан ийҳом кўрсаткичи топган бўлсалар, Бобур “чанг” сўзининг ўзини ийҳом кўрсаткичига айлантирган:

Телба кўнглумким сенинг чангингдадур, ёд айлагил,

Бир навозиш бирла кўнглумни менинг шод айлагил.4747
  Шоҳ ва шоир Заҳириддин Муҳаммад Бобур, “Шарқ”, 1996, 40-бет.


[Закрыть]

Муҳими шундаки, бу байтда “навозиш” (чалмоқ ва алқамоқ маъноларида) сўзи ҳам ийҳом кўрсаткичи бўлиб келгандир. Таносибли ушбу байтдаги “чанг” сўзи (чолғу асбоби ва қўлида, дастида, асоратида маъноларида) ийҳомли ҳолатда қўлланилган.

Айни шундай таждид ҳодисаси Бобурнинг қуйидаги байтида зоҳирдирки, бу иккиликда ҳам ийҳом кўрсаткичи иккита ва ҳар иккиси соф туркий сўз асосида бунёд этилгандир:

Қондин элга ёйди тифли ашк сирримни менинг,

Чунки мен ул ёшни ҳаргиз соҳиб асрор этмадим4848
  Ўша китоб, 43-бет.


[Закрыть]

Байтдаги “қондин” сўзи “қондан” ва “қаердан” маъноларида, “ёш” – “кўз ёши” ва “навқирон, камолга етмаган киши” маъноларида келгандир. Китобхон юқорида қайд этилган байтларнинг ҳаммасини икки маъноли бўлса икки хил мисра мазмунида идрок эта олади. Бу ҳол унинг идрок қувватига ҳам боғлиқ, албатта. Чунки китобхонларнинг тахминан тўқсон фоизи байтдаги ийҳом санъатини сеза олмайди. Бунинг талай сабаблари бордирки, ўрта мактабларда мумтоз адабиёт таълимида ийҳомга унчалик аҳамият берилмайди.

Мумтоз шоирларимиз форс адабиётидаги “ширин” сўзида ийҳом қўллаш анъанасини эгаллаган, шунингдек Навоий “Туҳфат ул-афкор” қасидасида “Хусрав” сўзи билан ийҳом кашф этган эди:

Шаҳ ки ёди марг наорад з-уст вайронии мулк,

Хусрави беоқибат хусри билоду кишвар аст.4949
  Ўзбек адабиёти тарихи, 2-жилд, “Фан”, 1977, 190-бет.


[Закрыть]

(Мазмуни: Ўлимни эсламайдиган шоҳ мамлакатни вайрон этади,

Оқибатсиз подшо шаҳар ва ўлкалар учун зиёндир).

Зукко китобхон бу байт мутолаасида “Хусрав” сўзини тарихий Хусрав Парвез ва “подшоҳ” маъноларида тушуна олади. Характерлиси шундаки, Навоий талмеҳли ийҳом кўрсаткичига мурожаат этган. Заҳириддин Муҳаммад Бобур эса, бу соҳада ихтирокорлик қилиб замондош тарихий шахс номдан ийҳом кўрсаткичи сифатида фойдалана олган. Чунончи, Бобур Самарқанд ҳокими Фўлодшоҳга ёзган мактубининг шеърий қисмида шу исми шарифнинг ўзагидан (Фўлод – пўлат) фойдаланиб, мисра мазмунининг икки хил бўлишига эришган ва ийҳом санъатини яратган:

Раҳм айлабон соғинмади Бобурни, бир энди

Солғай худой раҳмни Фўлод кўнглиға.5050
  Шоҳ ва шоир Заҳириддин Муҳаммад Бобур, “Шарқ”, 1996, 123-бет.


[Закрыть]

Байтнинг иккинчи мисраси қуйидагича икки хил мазмун ифодасига эга:

Оллоҳ унинг пўлатдай кўнглига раҳм солсин,

Оллоҳ Фўлоднинг кўнглига раҳм солсин.

Ийҳом санъатининг табиатини муфассалроқ тасаввур этиш учун унинг навларини кўздан кечириш лозим. Ушбу санъат амалиётини янги, оҳорлилиги ва анъанавийлиги жиҳатидан тасниф этиш мумкин:

Биз юқоридаги кузатишларимизда бу масалага бирмунча аниқлик киритдик. Фақат шуни қайд этишимиз лозимки, анъанага асос қўйган ҳар қандай шоир аввало таждид яратган, новаторлик қилган бўлади. Ҳатто форсий адабиётда мавжуд бўлган ийҳом кўрсаткичларини биринчи бўлиб ўзбек адабиётига олиб кириб қўллаган шоирни ҳам новатор, дейишга мойилмиз. Чунки у ўзбек адабиёти учун янгилик бўлган.

Дарҳақиқат, бошқа халқлар адабиётидан янги вазн ёки янги услубни олиб кирган шоир новатор бўлар экан, нега энди ийҳом санъати ва унинг кўрсаткичларини бошқа адабиётдан ўзбек адабиётига олиб кирган санъаткорни новатор демаслигимиз керак?!

Янги, оҳорли ийҳомлар ҳамма замонларда яратилаверади. Чунончи, ўзбек Қаҳрамон шоири Эркин Воҳидов тарихий номлар билан яратган ийҳомлар:

Сизга, эй Гулчеҳра қизлар, Эътибор,

Айтамиз кўнгилда орзу неки бор.5151
  Эркин Воҳидов, Сайланма, Шеър дунёси, ”Шарқ”, 2001, 28-бет.


[Закрыть]

Мирза Кенжабоев ҳам Теша ва Болта исмли шоирлар номидан тузуккина ийҳом кўрсаткичлари яратган:

Термиз Тешасидан айрилди бир кез,

То ҳануз дўстларнинг далдалари бор.

Лекин бу маъвога олайтирма кўз,

Шаҳарнинг ғаройиб Болталари бор.5252
  М.Кенжабоев, Муножот, Ғ.Ғ.номидаги АСН, 1986, 114-бет.


[Закрыть]

Бунда шоирлар Теша Сайдалиев, Болта Ёриев, Болта Содиқовлар назарда тутилган. Айни пайтда китобхон бу шеър мутолаасида меҳнат қуролларини ҳам дарҳол тасаввур этади.