Текст книги "Бадиият жозибаси"

Айни шундай ҳодисани биз Нишотийнинг “Ҳусн ва Дил” достонининг кириш қисмида кўрамиз. Муаллиф араб ёзувидаги сўзларнинг шаклдошлик хусусиятлари билан ҳисоблашмай, маънолари ҳар хил сўзларни бузиб, тескари маънода ўқийдиган кишилар устидан кулади. Бизга кераги – хат тажниснинг кўрсаткичи бўлиб, хато ва тўғри деб уқдирилган сўзларнинг шаклдошлигидир:

Чунки кўруб мушк ила бўйи гулоб (гулоб – ширин сув).

Ани ўқур машк ўйла пўйи килоб.111111
  Нишотий, Ҳусн ва Дил. Лирика, Ғ.Ғ.номидаги БАН, 1967, 34-бет.


[Закрыть] (килоб – ит) .

Муаллиф айтмоқчики, нўноқ китобхон сўзларнинг зеру забарига эътибор бермай, “гулоб ҳиди” деган тушунчани бузиб, “итнинг чопиши” тарзида нотўғри ўқийди ва шоир фикрини бузади. Ёки:

Кўрса муҳаббатни дегай меҳнат ул,

Раҳмати кўргач топибон заҳмат ул. (Нишотий, 34-бет).

Демак, ўшандай нўноқ китобхон “муҳаббат”ни “меҳнат”, ”раҳмат”ни “заҳмат” деб ўқийверади.

Мутарраф тажнис. Мумтоз шеъриятда тажниснинг яна бир неча кўринишлари тилга олинади. Шулардан бири мутарраф тажнисдир. Тараф – сўзнинг охирги ҳарфи дегани бўлади. Шунга кўра, мутарраф тажнисдаги жинсдош сўзларнинг сўнгги ҳарфлари, худди маъноларидаги тафовутдек, бир-биридан фарқ қилади. Бироқ, ҳозирги замон поэтикаси бундай нав тажнисларни тажнис сифатида тан олишга мойил эмас. Хат тажниси ҳақида ҳам шу фикрни айтмоқ керак бўлади. Дарҳақиқат, ўйлаб қаралса, бундай мутаррафларни тан олиш поэтикада шаклбозликка ён беришдек бўлади. Мутарраф тажниснинг жинсдошлари: бод-бор; зоҳир-зоҳид; шароб-шарор; ниҳол-ниҳон кабилардан иборат бўлиши мумкин. Мунисдан:

Ҳам эрур омили махсуси авон бирла авом,

Чекиб эл моли учун зулм била тиғи ситам.112112
  Мунис, Сайланма, Ғ.Ғ.номидаги АСН, 1980, 21-бет.


[Закрыть]

Ёки:

Эй кўнгул, алданма зоҳид донаи ашкиғаким,

Муштариға жав сотар, зоҳирда гандум кўргузуб. (Мунис, 97-бет).

Унутмаслик керакки, мутарраф тажнислар бир ёқлама жинсдош бўлади.

Тажниси мужаннаҳ ёки қанот тажнис. Мумтоз поэтикада сўзнинг шакли ва ўрнига алоҳида диққат қилинганидан тажнисларнинг бу хили ҳам алоҳида ажратилган. Аслида эса, бундай тажнисларнинг кўпини том тажнис деб ҳисобламоқ лозим. Атаманинг маъноси бундай тажнисларнинг байт ёки мисранинг боши ва охирида қанотдай икки ёқдан келиши билан изоҳланади. Масалан:

Юз хатосиз қонини гар тўкса кўзи ҳашрда,

Ҳеч ким эрса келмагай ул номусулмон юзига.113113
  Лутфий, Сенсан севарим, Ғ.Ғ.номидаги АСН, 1987, 17-бет.


[Закрыть]

Ёки:

Тош ичра сийм музмар эрур, йўқки тоша сийм,

Ҳайратта қолмишам мен анинг ичу тошина. (Лутфий, 19-бет).

Тенгсиз ёки номувофиқ тажнис. Тажнисларнинг бу хилида жинсдош сўзларнинг бири иккинчисига шаклан тенг келмайди: бири озлик, бири кўплик қилади. Лекин тажнис ҳолати сезилиб туради. Масалан, қуйидаги шоир Низорий байтида “Ҳай” ва “ҳай-ҳай” сўзларида тажнис вазияти бор, биринчиси қабила номи, иккинчиси “ўлан бошланг” маъносидадир:

Аё, Лайли, сиз Ҳай йўлин бошлангиз,

Доғи Ширин ҳай-ҳай йўлин бошлангиз. (Низорий).

Диалектал (шевадан олинган) тажнис. Диалектал тажнисларнинг моҳияти шундаки, жинсдош сўзларнинг бири адабий тилдан, иккинчиси шевадан олинган бўлади. Бундай тажнислар ўзбек мумтоз ва ҳозирги замон шоирлари ижодида ҳам учрайди.

Бермагил дерлар вафосизга кўнгил,

Ким анинг нўшиндин ортиқ неши бор. (ниш).

Узмагаймен лаълидин ўлсам умид,

Жон менинг жоним, кишининг неши бор?! (нима иши).114114
  Лутфий, Сенсан севарим, Ғ.Ғ.номидаги АСН, 1987, 351-бет.


[Закрыть]

Бу ерда иккинчи байтдаги “неши” (нима иши) сўзи шевадан олинган.

Тажнис санъатининг табиатида жинсдошлик – шаклий ва товуш ўхшашлиги жиҳатларига асосланилади. Сўзлар миқдорига кўра тажнислар:

1. бир сўзли;

2. икки сўзли;

3. уч сўзли бўлиши мумкин;

4. сўзлар миқдори аралаш ҳам бўлади:

а) бир сўзга икки сўзнинг тажнис бўлиши;

б) бир сўзга уч сўзнинг тажнис бўлиши;

в) уч сўзнинг икки сўзга тажнис бўлиши сингарилар…

Бир сўзли тажнислар:

а) бир байтда бир сўз жинсдоши билан қатнашади, яъни байтда иккита жинсдош сўз бўлади:

Юз фотиҳани юзунга ҳар субҳ ўқурман,

Чун “Лайлатул қадр” оятини зулфинга ҳар шом.115115
  Лутфий, Сенсан севарим, Ғ.Ғ.номидаги АСН, 1987, 155-бет.


[Закрыть]

б) бир байтда бир сўз уч карра уч хил маънода қатнашиши мумкин:

Тонг эмас бу тонгда бўлсам

Мен хаёл обида ғарқ,

Тонг қилибдур чунки кўнглим

Бу хаёлдек обида.116116
  Эркин Воҳидов, Сайланма, 1-жилд, “Шарқ”, 2000, 122-бет.


[Закрыть]

в) икки гапда биттадан жинсдош сўз қўлланилиши мумкин. Рабғузийнинг “Қисаси Рабғузий” асаридан:

“Иблис алайҳилаъна ўтға қуванди… Ложарам ёниши ўтға бўлди. Одам мавлоға қуванди, ложарам ёниши мавлоға бўлди”.117117
  Рабғузий, Қисаси Рабғузий, “Ёзувчи” нашр., 1990, 21-бет.


[Закрыть]Биринчи “ёниши” куйиши маъносида, иккинчиси қайтиши маъносидадир.

Икки сўзли тажнислар.

а) шоир байтда икки сўзга икки сўзни тажнис қилиб келтиради:

Кўнглум қарори қолмади, бир оқча юз тилар,

Ул оқча юзки мен тиларам, оқча юз тилар. (Лутфий. 340-бет).

Биринчи “оқча юз” танга юзли, яъни юзи кумушдай маъносида бўлиб, иккинчи “оқча юз” юз тилла маъносидадир.

б) икки ҳар хил сўзларнинг икки ҳар хил сўзга жинсдош бўлиши:

Фурқатингдин бўлмишам асру заиф,

Тангри учун, мундин ортуқ қилма зор.

Чун менинг қонимни тўктунг ҳажр ила,

Ўз эшигинг теграсинда қил мазор. (Лутфий, 351-бет).

Уч сўзли тажнислар

а) Уч сўзнинг икки сўзга жинсдош бўлиши:

Кўрмади инсон мунингдек нозанин,

Кўргузур гўё малак юз ё пари.

Барча жон девонау шайдо қилур

Зулфи анбарбор ила юз ёпари. (Лутфий, 352-бет).

б) уч сўзга бир сўзнинг жинсдош бўлиши:

Жаннатки ризои мо дар он аст,

Дар зери пои модарон аст. (Абдураҳмон Жомий).

Қалбга истарсан шифо гар

Бўл ёмон сўздин йироқ.

Карвалол ичмоқ керакмас,

Кар ва лол бўлмоқ керак.118118
  Эркин Воҳидов, Сайланма, 3-жилд, 120-бет.


[Закрыть]

Содда ва мураккаб тажнислар ҳам бўлади. Бундай тасниф асосида тажнис сўзлар таркиби туради. Бир сўз бир сўзга тажнис бўлса. содда тажнис, бир сўз икки ёки уч сўзга тажнис бўлса, мураккаб тажнис ҳисобланади.

Бадеъшунослик илмида Т.Н.Зеҳнийнинг бир таснифига мулоҳаза билдиришга тўғри келади. Ушбу олим фикрича, “Лафзий тажнисда сўз, маънавий тажнисда эса, маъно такрорланади”.119119
  Т.Н.Зеҳний, Санъати сухан, Душанбе, 1967, 84-бет.


[Закрыть] Олимнинг юқоридаги фикрга келишига сабаб шуки, унинг бадиий санъатлар ҳақидаги китобида тажнис “икки йирик гуруҳга – маънавий ва лафзий тажнисларга бўлинади”120120
  Т.Н.Зеҳний, Санъати сухан, Душанбе, 1967, 84-бет.


[Закрыть]деб махсус тасниф таклиф этган. Ҳатто китобнинг биринчи ярмида, маънавий тажнисни маънавий санъатлар рукнида, лафзий тажнисни китобнинг иккинчи ярми – лафзий санъатлар қисмида алоҳида-алоҳида ўрганган. У “Тажниси маънави” мавзусида тубандаги мисоллардан фойдаланган ва қуйидаги фикрларни билдирган:

“Ман, агар риндам, агар шайх, чи корам бо кас,

Ҳофизи рози худу орифи вақти хешам.

“Ҳофиз” сўзи икки маънода келган: биринчиси, сир сақловчи, иккинчиси – тахаллус. Халқ тилида сўзларни бундай икки маънода ишлатишни лутф деб атайдилар. Хожа Имод Фақиҳнинг ушбу байтида:

Дил акси рухи ҳуби ту дар оби равон дид,

Вола шуду фарёд баровард, ки моҳи!”

“Моҳи” сўзи тўртта тенг ҳуқуқли маънони ифодалаган: 1) осмоннинг ойи; 2) арабча сўз (мо – сув); 3) балиқ; 4) араб тилидаги “бу нима?” бирикмасининг мураккаб шакли.

Бизнингча, бу мисоллар ийҳом ва ийҳоми зулвужуҳ санъатлари намуналаридир. Адабиётшунос Т.Зеҳний таснифига мулоҳазамиз шуки, тажнис тушунчасида жинсдошлик маъноси борки, бунинг учун байтда шаклдош сўзлар иккита бўлмоғи керак. Байтда шалдош бўлмаган сўзни қандай қилиб тажнис деб эълон қилиш мумкин? Зеҳний қарашларига қўшилсак, ийҳомни тажнисдан қандай қилиб фарқ этамиз? Шунинг учун биз тажнисни маънавий ва лафзий санъатлар сифатида иккига бўлиш таснифига қўшилолмадик. Тадқиқотчининг “Ҳофиз” сўзи қатнашган байтдаги “Ҳофиз” сўзи икки маънода келган, деган фикри мулоҳазаталабдир. Биз бу мисрадан Ҳофиз тахаллусини тополмадик. Тўғри, бу тахаллус ялт этиб эсга келади, бироқ матн мазмунига тахаллуснинг ҳеч бир алоқаси йўқ. Бу тахаллус иттифоқига мисол бўлаолади.

Тажнислар шеър ва мисралардаги иштирокига кўра:

а) тажнис номалар;

б) тажнисли ғазаллар;

в) тажнисли қитъалар;

г) тажнисли туюқлар;

д) тажнисли фардлар;

е) тажнисли байтлар ва мисралар

бўлиши мумкин.

Тажнис номалар. XIV-XVI асрларда туркий тилда ўнга яқин шеърий номалар – достонлар яратилдики, бизнинг адабиётимизда бунга Хоразмий ўз “Муҳаббатнома”си билан асос қўйган эди. Саййид Аҳмаднинг “Таашшуқнома”, Хўжандийнинг “Латофатнома”, Амирийнинг “Даҳнома”, Исмоил Хатоийнинг “Даҳнома” сингари асарлари шулар жумласидандир. XIV асрда туркий тил ва туркий адабиётнинг ўсиши тажнисчиликка жуда кенг йўл очиб берди. Ўзбек тили хусусиятларини, хусусан, унинг тажнисбоплигини билган сўз санъаткорлари бу соҳада маҳорат мўъжизаларини намойиш эта бошладилар: тажнисли номалар, ғазаллар, туюқларнинг яратилиши адабиётимиз учун янгилик эди. Қуйида Саййид Аҳмаднинг “Таашшуқнома” достонидан тажнисли номасини келтирамиз. Ортиқча изоҳ-талқинлардан тийилиш учун матннинг ўзида тажнис сўзлар луғатини қайд этиб борамиз:

Нигоро, олди кўнглим юзинг оли (қизиллиги),

Қилодур қасди жон ҳам кўзинг оли (сеҳри, ҳийласи).

Отиб ғамза ўқин пайваста (тинимсиз) қошинг,

Юрагим қон қилур пайваста (туташ) қошинг.

Жамолинг шамъиниким ёндурурсен (кўрсатасан),

Қамуқ оламни ўтқа ёндурурсен (ёқасан).

Энгингда менгларинг мушки Хитодур (Уйғуристон),

Қаро зулфинг сари бормоқ хатодур (хато, нотўғри).

Қуёшдур оразинг, ё Муштаридур (Юпитер),

Ки жон бирла жаҳоне муштаридур (талабгор, харидор).

Висолинг завқин истаб, эй дилором (севгили),

Тан ичра топмади мискин дил ором (юрак тинчи).

Кўнгул қушини ишқинг қилди шунқор (ов қуши, лочин),

Бу ғамдин муддаилар ўлди шунқор (ҳалок бўлди).

Карашма қилмоқ ичра қил ёрарсен (моҳирсан),

Неким жонимға қилсанг, қил, ярарсен.

Анингким ол юзинда холи бўлғай (хол-менг),

Қачон фитна қилурдин холи бўлғай (бўшайди).

Айитсалар сенга ғамзангдин ўқ от (камон ўқи),

Ани ўзгага отма, бизга-ўқ от (-гина қўшимчаси).

Турубтурмен ўқунгнинг қаршисина (рўпарасида),

Отар бўлсанг, тутармен қарши сина (кўксимни қаршисига тутаман).

Чу тортарман ҳамиша ҳажр борин (юкини),

Сенга айтай кўнгулди ҳар не борин (ҳаммасини).

Билурсенким, қулунгдурмен камина (“мен”),

Карам қил, боқмағил қулнинг камина (озлигига).

Тўкар ҳар дам фироқинг дийда қони (қон),

Менингдек бир дағи ғамдида қони (ғам кўрган қани).

Кўнгулда гарчи ҳажринг доғи бордур (доғ, жароҳат).

Ва лекин васл умиди доғи (ҳам, яна) бордур.

Нечаким ғамдамен, эй қадди шамшод (дарахт),

Бўлурман ҳар қачон кўрсам сени шод (қувонч).

Тараҳҳум бу гадоға қилгин охир (ахир),

Йўқ эрса, ўлгуси қайғудин охир (оқибат).

Ўлодур Сайди Аҳмад қил яроғин (тараддуини кўр),

Анинг бори бир ишига яроғин (ярагин).

Эшитгил бу ғазални чун Ироқий (ироқликдай),

Ажам созин тузиб, айтай “Ироқий” (“Ироқ” – куйининг номи).121121
  Саййид Аҳмад, “Таашшуқнома”, “Муборак мактублар” китобида,Ғ.Ғ.номидаги АСН, 1987, 126-127-б-р.


[Закрыть]

Шоирлар бутун бир шеърий мактуб бўйлаб узлуксиз тажнис қўллашнинг нечоғлик мураккаб ва мушкул иш эканлигини яхши билишади. Китобхон ҳам сўз жинсдошлигининг – шаклан бир хил, аммо турфа маънолар намойишига мафтун бўлади. Кўрганимиздек, мактуб бўйлаб тажнис санъати ўқувчи фикрини шаклий муштараклик ва маъно тафовутларига йўналтиради.

Тажнисли ғазаллар. Мумтоз шоирларимиз Атойи ва Лутфий ҳамда Саккокийлар тажнисчиликнинг мислсиз имкониятларини намойиш этиш учун тажнис ғазаллар ҳам ёздиларки, уларнинг бу ижодий жасоратларига ўқувчи маҳлиё бўлмай иложи йўқ. Саккокийдан:

Гар ҳажр ўти жону жигарга ёқа келди (куйдирди),

Жонимға не хуш шарбати васлинг ёқа келди (маъқул бўлди).

Ҳажр ўти неча мажруҳ этиб бўлди жигарни,

Васлинг бу шифо марҳами не хуш ёқа келди (қўйди).

Девона бикин тишлаб эмас югра-югурда,

Жон пора қилур ҳолда элимга ёқа келди (ёқам).

Дарё бўлуб оллимда кўзум ёши ҳамиша,

Сайёд менгизлик менинг ўрнум ёқа келди (соҳил).

Зулфунгни қачон солдинг ўшул ол ёнғоқ узра,

Жонимға менинг ийласи ул ўт ёқа келди (ўт ёқди).

Девона-у Саккокий зулфунг анга занжир,

Ҳинду чу акас фил бошиға чун қоқа келди (урди).122122
  Ҳаёт васфи, Ўша нашр., 1988, 274-бет.


[Закрыть]

Атойи:

Десангким: “Жон сипар қилғил, Атойим”,

Турубмен ушмуноқ ўлдур, от ойим.

Қулунгмен соқласанг, жоним борича,

Агар соқламасанг, сен бил, сот ойим.

Неча сархуш эсанг ҳуснуннг майиндин,

Вафо жоми майидин ҳам тот, ойим.

Бақосиздур бу беш кун умри фони,

Боқойин ой юзингга бот-бот ойим.

Фалактин ўткарурман меҳринг ўқин,

Десангким: “Қойдасен, оё, Атойим?”123123
  Ҳаёт васфи, Ғ.Ғ.номидаги АСН, 1988, 384-бет.


[Закрыть]

Лутфийдан:

Дедингки: “Боқойим санга”, лутф ила боқ, ойим,

Ул ваъда вафосиға, бегим, неча боқойим?

Чўлпон кўзунинг ул дамки қиё боқса ўларман,

Инонмасанг, ул фитна кўзунг бирла боқ, ойим.

Лаълинг ғамидин икки кўзум қон била тўлди,

Оғзинг ҳаваси бирла фано бўлди бақойим.

Шатранжи жамол ойки хублардин утубтур,

Рози дурур ул икки кўзунг бирла боқойим.

То Лутфий қилур жоду кўзунинг васфини тақрир,

Ондин оладур соҳири Бобул сабақ, ойим.124124
  Лутфий, Сенсан севарим, Ғ.Ғ.номидаги АСН, 1987, 289-бет.


[Закрыть]

Тажнисли қитъалар. “Сўз маликул каломи” Мавлоно Лутфий тажнис қитъалар ҳам ижод этгани маълум:

Зоти покингни кўруб айтур фалак:

“Ҳусн дарёсида йўқтур бўйла дур”.

Чун тишинг васфини дурга сўзладим,

Бошини тебратди дурким: “Бўйладур”. (Лутфий, 289-бет).

Ёки:

Эй қароқчи кўзли дилбар, ўйла бил,

Жон аёман сен каби жононадин.

Ҳусну лутфу сурату маъни била,

Туғмағай сентек яна жон онадин. (Лутфий, 362-бет).

Тажнисли туюқлар. Алишер Навоий ва Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг назарий қарашларига қараганда, тажнисли туюқ ҳам бўлиши мумкин экан. Тажнисли туюққа намуналарни табарруклиги учун даҳо шоиримизнинг “Мажолис ун-нафоис” тазкирасидан икки туюқ ва уларнинг муаллифлари ҳақидаги Навоий сўзларини келтирамиз: “Абобакр мирзо – Шоҳрух мирзога набира бўлур. Баҳодурлуғи ва қиличи зарби Чиғатой улусида машҳурдур. Чун табъида назм чошниси бор эрмиш. Ҳамул баҳодурлуғ таврида бу туюқ андин машҳурдурким:

Эр керак ўртанса ёнса ёлина

Ёра еб ётса отининг ёлина.

Ит ўлуми бирла ўлса яхшироқ,

Эр отониб душманиға ёлина.

Агарчи баъзи алфози турконароқдур, аммо тажнисини яхши топибдур.

Султон Искандар Шерозий ҳам набирадур. Салтанат тажаммулини дерларким, салотиндин ози онча қилмиш бўлғай… Султон Искандарни дерларким, табъи назм эрди. Ва бу туюқни андин нақл қилурларким:

Тўлун ойға нисбат эттим ёруми,

Ул хижолатдин кам ўлди ёруми.

Тори муюнгнинг закотин мен берай,

Ё Мисрни, ё Халабна ё Руми.

Бурунғи туюқдин бу турконароқдур”.125125
  Алишер Навоий, МАТ, 13-жилд, Мажолис ун-нафоис, “Фан”, 1997, 165-бет.


[Закрыть]

Тажнисчиликда таждидга ҳаракат қилиш, сўзнинг янги-янги жинсдошларини топиш ёки маҳорат билан уни яратиш нафақат профессионал шоирлар, ҳозир кўрганимиздек, шоҳ ва шаҳзодаларимиз учун ҳам хос эдики, Навоийнинг фикри тажнисчиликдаги оҳорлилик ва новаторликка ишораси билан янада қимматлидир.

Тажнисли фардлар. Гўзал тажнисли фардлар ижод қилган мумтоз шоирларимиздан бири Заҳириддин Муҳаммад Бобурдир. Унинг девонидан икки намуна келтирамиз:

Бу дунёдин фараҳ йўқтур мени маҳзунға жононсиз,

Жаҳондин ким десун, биллоҳ, керакмас манга жон онсиз.126126
  Бобур, Девон, “Фан”, 1994, 138-бет.


[Закрыть]

Ёки:

Қовун бирла узумнинг ҳажрида кўнглумда ғам ҳар сў,

Оқар сувнинг фироқидин кўзумдин ҳардам оқар су. (Бобур, 137-бет).

Тажнисли байтлар ва мисралар.Таснифларимизнинг шунгача бўлган қисми рубобий жанрлар билан боғлиқ эди. Байтлар ва мисраларни алоҳида олганимизнинг боиси шуки, бундай тажнисда байт ва мисралар рубобий жанрларнинг ва эпик асарларнинг барчасига хос бўлиб, бадиий асарлар таркибида айрим байт ва мисраларда учраб қолади. Фард бир байтли бўлса-да, мустақил рубобий жанрдир. Шунинг учун уни ҳам алоҳида ажратдик. Мумтоз адабиётимизнинг шеърий эпик асарларида, ғазалларда, кичик ҳажмли маснавийларда тажнисли байтлар борки, улар мутолаа давомида китобхон диққатини сўзга, унинг маъносига тортишга хизмат қилади. Эпик асарлар орасида тажниснинг ўндан ортиқ навлари учрайдигани Муҳаммад Ниёз Нишотийнинг “Ҳусн ва Дил” достонидир:

Том тажнис:Гарчи бало баҳрида топмон канор,

Жонимадур ҳасрати бўсу канор.127127
  Нишотий, Ҳусн ва Дил. Лирика, Ғ.Ғ.номидаги АСН, 1967, 21-бет.


[Закрыть]

Тажниси зойид:

Хорға гул, хорага берди гуҳар,

Найга шакар берди, шажарга самар. (Нишотий, 303-бет).

Хат тажнис:Гарчи етибдур санга ҳоло газанд,

Ақл элига панд эрур ушбу банд. (Нишотий, 303-бет).

Мураккаб тажнис:Бу бори бир ёну, бу бир ён эрур,

Ишқ ўтиға сийнаси бирён эрур.128128
  Нишотий, Ҳусн ва Дил. Лирика, Ғ.Ғ.номидаги АСН, 1967, 43-бет.


[Закрыть]

Мумтоз шоирларимиз ғазаллар таркибида кўпроқ тажнисли байтлар яратадилар. Бу соҳада Мавлоно Лутфий, Алишер Навоий ва айниқса Заҳириддин Муҳаммад Бобур девонлари диққатга сазовордир. Мавлоно Лутфий:

Савдойи бўлубмен, чу кўнгул зулфина бердим,

Савдо бўлур ондаки харидор топилса.129129
  Лутфий, Сенсан севарим, Ўша нашр., 1987, 21-бет.


[Закрыть]

Ҳофиз Хоразмий:

Тош эшигингдин ўшанинг тош не теб булойим,

Чун кўрармен лаълу маржон эшигининг тошидур.130130
  Ҳаёт васфи, Ўша нашр., 1988, 64-бет.


[Закрыть]

Алишер Навоий:

Жунун тоши уруб ҳар ён янги доғимни афгор эт,

Ичимдин лоладек ишқ ичра тошимни намудор эт.131131
  Алишер Навоий, МАТ, 3-жилд, “Фан”, 1988, 83-бет.


[Закрыть]

Бобур:

Дўстлар, кўнглумдагин қабрим тошиға ёзғасиз,

Токи бирдек бўлғай ул ой ишқида ичу тошим.132132
  Бобур, Девон, “Фан”, 1994, 39-бет.


[Закрыть]

Мавлоно Лутфий:

Тош ичра сийм музмар эрур, йўқки тоша сийм,

Ҳайратга қолмишам мен анинг ичу тошина. (Лутфий, 19-бет).

Тажнисли қофиялар. Мумтоз шоирлар китобхонни ҳайратга солиш ва шеър жозибадорлигини кучайтириш учун қофиядош сўзларда тажнис кўрсаткичларини ишлатадилар. Тажнисли қофиялар рубоийдан ташқари деярли барча рубобий жанрларда қўлланилиши мумкин. Тажнисли қофияларни кўпроқ достон, маснавий, ғазал, туюқ ва фардларда учратамиз. Бундай қофиянинг ажойиблиги шундаки, юзаки қараганда байтда радифдай туюлган сўзлар қофиядош сўзлар бўлиб чиқади:

Эй жон чамани ичра бўйи сарви равоним,

Вола эрур ул суратинга руҳи равоним. (Бобур, 148-бет).

Бундай ҳодисанинг радифли тарзи ҳам бўлиши мумкин. У чоқ тажнисли қофия радиф сўзидан олдин келади, албатта:

Фарёд этарам тушгали мен ёлғузун ондин,

Ҳеч ўлди таним, қолди ҳамин ёлғуз ун ондин. (Бобур, 198-бет).

Бу анъана ҳозирги адабиётимизда ҳам давом этаётир. Кечагина қўлига қалам олган лобар қизгина Дилрабо ҳам илк китобчасида тажнисли қофия қўллашга ботинган:

Шодлигу ташвишга тўла бу дунё,

Ҳар инсон кўнглида орзу бир дунё.133133
  Дилрабо, Райҳон иси, “Истиқлол” нашр., Т., 2001, 5-бет.


[Закрыть]

Алишер Навоийнинг “Фарҳод ва Ширин” достонидан тажниси зойид навига бир намуна:

Муз айлаб ер юзин ойина ойин,

Ғалат қилдим, дегил ойинаи Чин.134134
  Алишер Навоий, МАТ, 8-жилд, “Фан”, 1991, 104-бет.


[Закрыть]

Хўжандийнинг “Латофатнома” маснавийсидан том тажнис намунаси:

Қаро зулфунг ичинда чин кўрармен,

Хато йўқтур бу сўзда, чин кўрармен.135135
  Муборак мактублар, Ғ.Ғ.номидаги АСН, 1987, 55-бет.


[Закрыть]

Байтдаги ўрнига кўра тажнисларни қуйидагича тасниф этиш мумкин:

* тажнис қофиялар;

* тажнис радифлар;

∙ тажнис тасбелар;

∙ тажнис тасдирлар;

∙ тажнис қайтариқлар;

∙ раддул садри илал ибтидо тажниси;

∙ раддул садри илал ҳашв тажниси;

∙ раддул ҳашви илал ҳашв тажниси;

∙ раддул ҳашви илал аруз тажниси;

∙ раддул ҳашви илал ибтидо тажниси;

∙ раддул ҳашви илал ажз тажниси.

Тажнис қофиялар. Мумтоз ва ҳозирги замон шеъриятида тажнисли қофиялар сийрак ҳодиса эмас. Қофияда жинсдош сўзларни келтириб, жиддий маъно тафовутига китобхон диққатини торта билиш катта маҳорат маҳсулидир. Бир байтдаги тажнис қофия.

Аҳмадийнинг “Созлар мунозараси”дан:

Оқибати кор ўшал жамъи соз

Қилдилар оҳанги ярашмоқни соз.136136
  Муборак мактублар, Ғ,Ғ,номидаги АСН, 1987, 172-бет.


[Закрыть]

Тажнис қофиянинг байтлараро намунасини Бобур “Девон”идан ўқиймиз:

Не суд андин пой дар гиллиғим,

Чу ал дўстлардин ул ой юб эмиш.

Ўзин фориғу бизни қилғон асир,

Ким, эрмиш бу янглиғ ул Айюб эмиш.137137
  Бобур, “Девон”, “Фан”, 1994, 108-бет.


[Закрыть]

Ҳозирги замон шеъриятида ҳам тажнис қофиялардан фойдаланиш анъанаси муваффақиятли равишда давом этмоқда. Байтда тажнис қофия қўллаш усули намунаси:

Армонлардан юрагимда доғлар-ей,

Бу доғларим мени буткул доғлар-ей.138138
  Сирожиддин Саййид, Куйдим, Ғ.Ғ.номидаги АСН, 1994, 116-бет.


[Закрыть]

Тажнис қофиянинг байтаро қўлланилиши:

Олдда сайхонлик,

Нариёғи – жар.

Ҳеч ким чинқирмас,

Ҳеч ким солмас жар. (Сирожиддин Саййид, 31-бет).

Тажнис радифлар. Радиф санъатпардозлигида шоирлар сўз ўйини қилиш учун қофиядан сўнг тажнис радиф ҳам қўллайдилар. Алишер Навоийнинг “Фарҳод ва Ширин” достонидаги истиорали тажнисли радиф қўллаш намунаси:

Дема ёлғуз бўлуб сўздин гуҳарпош,

Ки, сўзча юз ики кўздин гуҳарпош.139139
  А.Навоий, МАТ, 8-жилд, “Фан”, 1991, 275-бет.


[Закрыть]

Иккинчи мисрадаги “гуҳарпош” (кўздан ёш оқизувчи) сўзи биринчи мисрадаги “гуҳарпош” (ширин сўзлар айтувчи) сўзига жинсдош, маънолари эса, қайд этилганидек ҳар хилдир. Заҳириддин Муҳаммад Бобурдан фард:

Неча ул ёр ёд этмай мени ағёр соғинғай,

Не кун бўлғай мени дилхастани ул ёр соғинғай.140140
  Бобур, Девон, “Фан”, 1994, 138-бет.


[Закрыть]

Келтирилган мисолларнинг биринчисида “сўздин-кўздин”, иккинчи байтда “ағёр-ёр” қофияларидан сўнг тажнисли радифлар келган.

Ўзбек мумтоз адабиётидаги энг фаол сўз санъатлари – лафзий санъатлар: такрирлар бўлиб, улар биринчи навбатда байтдаги сўз такрорларидир. Улар бир сўзнинг байтдаги икки такрори (тўққиз хили бор) ва уч, ҳатто тўрт такрори ҳолатлари ҳам борки, мумтоз шоирларимиз ўша сўз такрорлари билан бирга, ўша такрорларни тажнис орқали уюштиришда ҳам маҳорат кўрсатганларки, уларни таснифимиз юзасидан қисман кўздан кечиришга ҳаракат қиламиз.

Тажнисли тасбеъ. Шоир тасбеъ санъатини қўллаганда: байтда биринчи мисра охиридаги сўзни иккинчи мисра бошида такрорлайди. Демак, тасбеъ бир сўзнинг байтда икки маротаба такрорланишидир. Фақат тасбеънинг ўрни худди қофия ва радифникидек аниқдир. Тажнисли тасбеъда санъаткор шоир тасбеъ кўрсаткичлари сифатида жинсдош сўзлардан фойдаланади:

Ухлаб қолдинг ўқариқлар бошида,

Бошинг қўйиб маломатлар тошига.141141
  Сирожиддин Саййид, Куйдим, Ғ.Ғ.номидаги АСН, 1994, 42-бет.


[Закрыть]

Бу ерда шоир “бош” сўзларини шаклан муштарак – жинсдош, маъносини эса ҳар хил қилиб қўллай олган. Шу мисолдаги такрорни раддул арузи илал ибтидо тажниси деб аташ мумкин. Негаки раддул арузи илал ибтидони ўз тилимизда ифодалайдиган бўлсак: биринчи мисра охиридаги сўзни иккинчи мисра бошида такрорлаш демакдир.

Тажнисли тасдир. Тасдир санъати ҳам бир сўзнинг байтдаги икки такрори бўлиб, бунда байт бошидаги сўз байт сўнггида яна бир карра такрорланади. “Рад” сўзи такрор маъносини англатгани учун тасдирнинг истилоҳий такрорга хос атамаси: раддул садри илал ажз бўладики, бунинг мазмуни байт бошидаги сўзнинг байт охирида қайтариш, демакдир. Тажнисли тасдир таркибидаги такрорланаётган сўзлар жинсдош бўлади.

Мавлоно Лутфийдан ажойиб туркий сўз асосида яратилган тажнисли тасдир намунасини келтирамизки, адабиётимизда биринчи марта бу сўз тажнис кўрсаткичи қилиб олинганига кўра, шоир новаторлиги ҳамдир:

Қочарини кўрай десам қочадур,

Мени куйдурди, вой, анинг қочари.142142
  Лутфий, Сенсан севарим, Ўша нашр., 1987, 254-бет.


[Закрыть]

Муҳаммад Шайбоний қуйидаги туюғининг иккинчи байтида ҳам тажнис тасдирини қўллаганки, бундаги тажнис кўрсаткичлари оҳорлилиги, янгилиги, Навоий сўзлари билан айтганда “турконалиги” билан диққатга сазовордир:

Суғд ичинда ўлтурурлар ёбулар,

Ёбуларнинг минган оти ёбулар.

Ёбуларнинг илгидан эл тинмади,

Ё булар бўлсин бу ерда, ё булар.143143
  Б.Қосимов, Н.Жумахўжа, Ўзбек адабиёти, 10-синф дарслиги, 1999, 16-17-бетлар.


[Закрыть]

Тажнис қайтариқлар. Қайтариқ деб сўзнинг мисра боши ва мисра сўнгидаги такрорини тушунамиз. Қайтариқ, демакки, биринчи мисрада ҳам, иккинчи мисрада ҳам бўлиши мумкин. “Рад”лар атамаси билан биринчи мисрадаги қайтариқни раддул арузи илал садр; иккинчи мисрадагини раддул ажзи илал ибтидо дейилади.Чунончи, Шайбонийнинг юқоридаги туюғи иккинчи мисрасида тажнис қайтариқ бор эди.:

Ёбуларнинг минган оти ёбулар.

(Мазмуни: Ёбу қавмининг минган отлари кишнайдилар).

Мавлоно Лутфийдан:

Гаҳи юзни қароқи оли била

Жигарим қонидин қилур жигари.144144
  Лутфий, Сенсан севарим, Ғ.Ғ.номидаги АСН, 1987, 254-бет.


[Закрыть]

Заҳириддин Муҳаммад Бобурдан:

Ёз бўлдию бўлди яна жаннат каби ёзи,

Хуш ул кишиким, айш ила ўткай қишу ёзи.145145
  Бобур, Девон, “Фан”, 1994, 63-бет.


[Закрыть]

Тажнисли қайтариқлар ҳозирги замон адабиётида ҳам бор. Сирожиддин Саййиддан:

Тарих, ажинларинг – ажриқларингнинг

Юз минг илдизи бор юзингда.146146
  С.Саййид, Куйдим, Ғ.Ғ.номидаги АСН, 1994, 51-бет.


[Закрыть]

Раддул садри илал ибтидо тажниси. Раддул садри илал ибтидо деганда биз байт бошидаги сўзнинг иккинчи мисра бошида такрорланишини тушунамиз. Тажниснинг бу турида байтнинг мисралари бошида бир сўз такрорланади ва у жинсдош сўзлардан иборат бўлади:

Савдойи бўлубмен, чу кўнгул зулфина бердим,

Савдо бўлур ондаки харидор топилса.147147
  Лутфий, Сенсан севарим, Ғ.Ғ.номидаги АСН, 1987, 21-бет.


[Закрыть] (Лутфий, 151-бет).

Ёки:

Юзга келиб чақар мени оламға кўз ёши,

Юз дарди сарға қўйғон онинг можаросидур. (Лутфий, 101-бет).

Бундай анафорик тажнислар ҳам кўзга яққол ташланади, ҳам маъно хилма-хиллиги билан китобхонни қизиқтиради.

Раддул садри илал ҳашв тажниси байт бошидаги сўзнинг байт таркибида такрорланишидир. Бунда такрор сўзлар ўрнида жинсдош сўзлар бўлиши назарда тутилади. Мавлоно Лутфий ўз тахаллуси ва унга асос бўлган сўзлардан раддул садри илал ҳашв тажнисини бунёд этган:

Лутфи ашъорингни Лутфий, Бойсунғурхон билур,

Ким, аруси мулк кўрмайдур анингдек шоҳ-шоҳ. (Лутфий, 237-бет).

Ёки:

Юз фотиҳани юзунга ҳар субҳ ўқурман,

Чун “Лайлатур-қадр” оятини зулфинга ҳар шом. (Лутфий, 155-бет).

Бир-бирига анча яқин бундай жинсдош сўзларнинг турфа маънолардаги талқини ҳар қандай заковатли ўқувчини ҳам қизиқтирмай қўймайди.

Раддул ҳашви илал ҳашв тажнислари. Тажнисчилик амалиётида энг кўп учрайдигани раддул ҳашви илал ҳашв тажнисларидир. Чунки тажнис санъати кўрсаткичларини байт таркибида исталган жойда орада келтиравериш қулайдир. Бу тажнис навини бир-биридан фарқлаш учун уни уч навга бўлиш мумкин:

а) биринчи мисрадаги раддул ҳашви илал ҳашв тажниси;

б) иккинчи мсирадаги раддул ҳашви илал ҳашв тажниси;

в) биринчи ва иккинчи мисрадаги раддул ҳашви илал ҳашв тажниси.

Биринчи мисрадиги раддул ҳашви илал ҳашв тажнисига хат тажнисидан мисол келтирайлик. Мавлоно Лутфийдан:

Кўзум хаёл хайлина равшан ҳарим эрур,

Оре, пари булоқ бошинда муҳим эрур. (Лутфий, 40-бет).

Иккинчи мисрадаги раддул ҳашви илал ҳашв тажниси том тажнис:

Навбаҳор ўлди, вале ҳижрон жафолар қилғуси,

Жон қуши ёрнинг ҳавосида ҳаволар қилғуси. (Лутфий, 319-бет).

Байт таркибидаги биринчи ва иккинчи мисраларда такрор келадиган жинсдош сўзлар раддул ҳашви илал ҳашв тажниси деб аталади. Заҳириддин Муҳаммад Бобурдан:

Ишрату айш вақти етган чоғ,

Меҳнату ғусса оти йитган чоғ.148148
  Бобур, Девон, “Фан”, 1994, 120-бет.


[Закрыть]

Раддул ҳашви илал аруз тажниси. Биринчи мисрада садрдан (биринчи мисра) кейин келадиган сўз ўша мисра сўнгида қайтарилса, раддул ҳашви илал аруз тажниси бўлади. Раддул ҳашви илал арузда қатнашувчи сўзлар жинсдош бўлиб, маънолари ҳар хил бўлади. Бобурдан:

Мен кўрубмен хублар жаврини хуб,

Мен билурмен хублар таврини хуб. (Бобур, 117-бет).

Тажниси музоре қатнашган раддул ҳашви илал аруз тажнисини Саййид Қосимийнинг “Ҳақиқатнома” маснавийсидан келтирамиз:

Қазоға суд қилмас зўру зори,

Ажал келганда бермас ихтиёре.149149
  Муборак мактублар, Ғ.Ғ. номидаги АСН, 1987, 165-бет.


[Закрыть]

Раддул ҳашви илал ибтидо тажниси. Шоир биринчи мисра таркибида (садр ва аруз ораларида)ги сўзни иккинчи мисранинг бошида такрорласа ва бу сўз жинсдошлик хусусиятига эга бўлса, раддул ҳашви илал ибтидо тажниси бўлади. раддул ҳашви илал ибтидо истилоҳининг мазмуни: биринчи мисра оралиғидаги сўзнинг иккинчи мисра бошида такрорлаш демакдир. Аёллар рўмоли ҳақидаги Бобур ғазалида қуйидаги байт тажниснинг ушбу навига яхши намунадир:

Ёғлиғинг токим юзу кўзингга тегмиш, бор дурур,

Юз менингдек зору юз минг мен каби бемор анга.150150
  Бобур, Девон, “Фан”, 1994, 18-бет.


[Закрыть]

Раддул ҳашви илал ибтидо тажнисига яна бир мисолни наманганлик шоир Хилватий “Девон”идан келтирамиз. Моҳир санъаткор шоир ўз қишлоғи Кафа номини тажнис кўрсаткичи қилиб олиб, “капа” сўзнии ҳам шевага мос фонетик ўзгариш билан “Кафа”га жинсдош қилиб олган:

Тикибмиз жигда шохидин кафа йўлингда, эй барно,

Кафадин токи сан азми Намангон айладинг кетдинг. 151151
  Хилватий, Девон, “Фан”, 2001, 191.


[Закрыть]

Раддул ҳашви илал ажз тажниси. Раддул ҳашви илал ажз деганда, биз биринчи мисра сўзлари орасидаги бир сўзнинг иккинчи мисра сўнгида такрорланишини тушунамиз. Агар шу такрор сўзлар жинсдош ва турфа маъноли бўлсалар, раддул ҳашви илал ажз тажниси бўлишади. Мавлоно Лутфийнинг тубандаги байтида таъкидланган сўзнинг биринчиси “боқай”, иккинчиси “кутай, интизор бўлай” маъноларини беради:

Дедингки: “Боқойим санга” – лутф ила боқ, ойим,

Ул ваъда вафосиға, бегим, неча боқойим?152152
  Лутфий, Сенсан севарим, Ғ.Ғ.номидаги АСН, 1987, 289-бет.


[Закрыть]

Тажнислар туб ва ясама тарзида яна тасниф этилади. Олимлар тажнис излаганда кўпроқ омонимик хусусиятга эга бўлган сўзларга эътибор берадилар. Кузатишлар шуни кўрсатдики, туб – шаклдоши мавжуд бўлган сўзлардангина тажнис ясаш кўпинча анъанавийлик кўрсаткичи бўлиб ҳам ҳисобланади. Маҳорат ва таждид намунаси эса, кўпинча ўша туб сўзларга ясама тажнис ижод қилишда яққол кўзга ташланади. Бу ҳолат мумтоз адабиёт намуналарида ҳам, ҳозирги замон шеъриятида ҳам қайта-қайта исботлангандир. Қизиғи шундаки, китобхон омонимларга асосланган тажнисдан кўра, кўпроқ ясама тажнис ҳодисаларига қойил қоладилар. Чунончи, Ҳофиз Хоразмий девонида тажнислар кўп. Бироқ қуйидаги ҳолатда шоир мураккаб тажнис яратишда синтактик усулдан шундай фойдаланганки, анча-мунча шоирлар ҳам бу кашфиётга қойил қоладилар. Биринчи “жонбоз” сўзи фидойи, йўлида жон тиккан маъносида бўлса, иккинчи мисрада бунинг жинсдоши икки сўздан иборат бўлиб, биринчи сўз ундалма ҳолида, кейинги “боз”дан алоҳида ажралиб турибдики, бу “боз”нинг маъноси “очмоқ, юз очмоқ”дир.

Санга ман ошиқи жонбоз эркин,

Назар ўзгага, эй жон, боз қилма.153153
  Ҳаёт васфи, Ғ.Ғ.номидаги АСН, 1988, 30-бет.


[Закрыть]

Замонавий шоирларимиздан Сирожиддин Саййид тажнис кўрсаткичи бўлган “оҳу”га янги ясама жинсдош топа олган:

Оҳудай йўқолди

Оҳу зорларим.154154
  С.Саййид, Куйдим, Ғ.Ғ.номидаги АСН, 1994, 29-бет.


[Закрыть]

Тажнисларни байтдаги жинсдош сўзлар иштирокига кўра:

а) икки кўрсаткичли (икки сўз жинсдошлиги);

б) уч кўрсаткичли (уч сўз жинсдошлиги);

в) тўрт кўрсаткичли (тўрт сўз жинсдошлиги) тажнислар тарзида ҳам тасниф этиш мумкинки, булар орасида энг асосийси икки кўрсаткичли тажнислардир. Ҳозиргача ўрганган мисолларимиз асосан ана шу икки кўрсаткичли тажнис намуналари эди. Қуйида уч кўрсаткичли тажнис намуналари билан танишамиз. Мумтоз адабиётда уч ва тўрт кўрсаткичли тажнислар ўта сийрак ҳодисалардир. Чунки бундай уриниш, шоирона айтганда, эъжоз – мўъжиза намунаси ҳисобланган ва ҳар қандай шоир ҳам бунга ботинмаган. Бироқ туюқчиликда бу ҳодиса одатдаги ҳол тарзида қаралган.

Ҳофиз Хоразмийнинг қуйидаги уриниши анъанавий кўрсаткичдан фойдаланиш эвазига бўлса-да, жуда муваффақиятли чиққан деб айта оламиз:

Чин санинг чини сари зулфунга чин етгай эдим,

Шона бирла солмасанг чин зулфунга юз инқилоб.155155
  Ҳаёт васфи, 1988, 31-бет.


[Закрыть]

Қуйидаги байтда Ҳофизнинг кўпроқ бу соҳага киритган янгилиги гувоҳи бўламизки, бу маҳорат шоир новаторлиги далилидир:

Жон кўзина хоке тиласам сурма қилурға,

Сурма эшикингдин мани, чун сурма аёндур.156156
  Ҳаёт васфи, 61-бет.


[Закрыть]

Ҳозирги ўзбек шоирлари ҳам байтда кўп тажнис қўллаш мусобақасида мумтоз шоирлардан ортда қолишмаяпти. Чунончи, Эркин Воҳидов бу соҳада ҳамиша ғолиб:

Тонг эмас бу тонгда бўлсам

Мен хаёл обида ғарқ,

Тонг қилибдур чунки кўнглим

Бу хаёлдек обида.157157
  Эркин Воҳидов, Сайланма, 1-жилд, “Шарқ”, 2000, 122-бет.


[Закрыть]

Бу байтда иккита жинсдош сўздан бешта тажнис кўрсаткичи бор: шоир “тонг” сўзини уч маънода уч тажнис кўрсаткичи қилиб олган ва “обида” жинсдош сўзларини “сувида” ҳамда “ҳашаматли бино, қаср” тарзида икки тажнис кўрсаткичи қилган.

Уч ва тўрт кўрсаткичли тажнис намуналари туюқларнинг асосий қисмида учрайдики, бунга тўхталиб ўтириш ортиқча бўлса керак.