Текст книги "Тирилиш"

ХLV

Нехлюдов катта уйини ижарага қўйиб, хизматчиларни бўшатиб юбормоқчи, ўзи меҳмонхонага кўчиб ўтмоқчи, шу тариқа ҳаёт тарзини ўзгартирмоқчи бўлди. Аммо Аграфена Петровна то қишгача турмушини ўзгартиришга ҳеч қандай асос йўқлигини исбот этди; аввало, ёзда ижарага ўтирадиганлар топилмайди, бундан ташқари, мебель ва буюмларни сақлаш учун, яшаш учун ҳам жой керак. Шундай қилиб, Нехлюдовнинг ҳаёт тарзини ўзгартириш учун қилган барча уринишларидан (у талабалар сингари оддийгина кун кечирмоқчи эди) ҳеч нарса чиқмади. Аҳвол аввалгидай қолгани сари, бунинг устига уйда иш қизиб кетди; жун ва мўйна буюмларини ёйиш, шамоллатиш, қоқиш бошланди. Бу ишда қоровул ва унинг ёрдамчиси, ошпаз ва шахсан Корнейнинг ўзи иштирок этди. Дастлаб, ҳеч қачон ва ҳеч ким киймаган аллақандай мундирлар ва ғалати мўйна буюмларни олиб чиқиб арқонга оса бошладилар; кейин гиламлар ва мебелларни олиб чиқишди. Қоровул билан ёрдамчиси шу буюмларни енгларини шимаришиб мускулдор қўллари билан бир мақомда қоқа бошладилар, ҳамма хоналарни нафталин иси босиб кетди. Нехлюдов ҳовлидан ўтиб кета туриб, баъзан эса, деразадан қараб бисотидаги буюмларнинг кўплигига ҳайрон қоларди. Бунинг устига биронтасининг ҳам кераги йўқ эди. «Мана шу нарсалар, – деб ўйларди Нехлюдов, – Аграфена Петровна, Корней, швейцар, унинг ёрдамчиси ва ошпаз хотиннинг машқ қилиб туриши учунгина ярайди».

«Маслованинг иши бир ёқли бўлмай туриб, турмушимни ўзгартиришнинг кераги йўқ, – деб ўйларди Нехлюдов. – Бу – осон гап эмас. Масловани чиқариб юборишса ёки сургун қилишса ҳаммаси ўз-ўзидан ўзгаради. Мен унинг кетидан жўнайман».

Нехлюдов адвокат Фанарин белгилаган куни уйига борди. Адвокатнинг уйига борганда унинг қабулхонасида худди докторларникидаги сингари, навбат кутиб ўтирган арзгўйларни кўрди. Адвокатнинг ажойиб ўсимликлар ўсган, деразаларига антиқа дарпардалар осилган ҳашаматли уйидаги қимматбаҳо буюмлар уй эгасининг бебилиска пул топиб, тўсатдан бойиб кетганини кўрсатарди. Арзгўйлар эрмак учун столдаги суратли журналларни варақлаб ўтиришарди. Баланд стол ёнида ўтирган адвокат ёрдамчиси Нехлюдовни таниб олдига келди, у билан кўришди-да, ҳозир кириб бошлиғига хабар беришини билдирди. Аммо ёрдамчи кабинет эшигига етмасданоқ, эшик очилиб кетди, яп-янги кўйлак кийган, мўйловдор, юзи қип-қизил, миқтидан келган, ўрта яшар кишининг Фанарин билан куйиб-пишиб гапиришаётгани эшитилди. Иккови ҳам фойдали, лекин хунук бир ишни битирган кишилар қиёфасида эди.

– Айб ўзингизда, тақсир, – дерди Фанарин жилмайиб.

– Гулни орзу қиламан-у, локинига тикани бор-да.

– Қўйинг-э, билмайди дейсизми.

Иккови ҳам зўрма-зўраки кулиб қўйишди.

– Э, князь, келинг-келинг, – деди Фанарин Нехлюдовни кўриб қолиб, кейин чиқиб кетаётган савдогарга яна бир бор бош ирғаб қўйди-да, Нехлюдовни ишбилармон кишининг кабинети сингари жиҳозланган бўлмасига бошлаб кирди. – Марҳамат, чекинг, – деди адвокат Нехлюдовнинг рўпарасига ўтираётиб. У олдинги иш муваффақиятли битганидан таноби қочган оғзини йиғиштириб ололмасди.

– Раҳмат, Маслованинг иши юзасидан келган эдим.

– Ҳа, эсимда, ҳозир. Жуда муттаҳам-да бу пулдор одамлар! – деди у. – Ҳалиги шоввозни кўрдингизми? Ўн икки миллионча пули бор. Яна, локинига дейди. Агарда йигирма беш сўмлигингизни олишга кўзи етса, тиши билан суғуриб олади.

Нехлюдов, гапининг оҳанги билан икковимиз бир тоифадан, келаётган арзгўйлар ва бошқалар, бошқа бир тоифадаги одамлар, деб гап маъқуллатишга уринган бу бетакаллуф кишидан нафратланиб: «у локинига», дейди, сен бўлсанг «йигирма беш сўмлик» дейсан, деб ўйларди.

– Мени жуда қийнаб юборди, учига чиққан муттаҳам экан. Сиз билан бир отамлашай деган эдим-да, – деди адвокат асосий масаладан четга чиқиб кетганини оқлаш учун. – Хў-ўш, энди сизнинг ишингизга келсак… Мен уни диққат билан ўқиб чиқдим. Тургенев айтганидек, «ушбунинг мазмунини маъқул кўрмадим». Яъни адвокат жуда бўш экан, шикоятга сабаб бўлувчи баҳоналарни қўлдан чиқариб юборибди.

– Хўш, энди нима қилмоқчисиз?

– Ҳозир. Унга айтингки, – деди у кириб келган ёрдамчисига, – мен нима деган бўлсам, шундай бўлади, хоҳласа – хўп, хоҳламаса – ўзи билади.

– Рози бўлмаяпти.

– Рози бўлмаса, ундан нари, – деди адвокат. Унинг хушчақчақ ва очиқ чеҳраси ўзгариб, қовоғи осилиб кетди.

– Адвокатлар текин пул топадилар дейишади, – деди у боягидек хушчақчақ кўринишга тиришиб. – Бир камбағал бечора қарздорни ноҳақ айбланишдан қутқариб қолган эдим, энди ҳаммаси менга югуради. Ҳар битта ишни битиришга озмунча куч керакми! Ахир биз ҳам, бир ёзувчи айтганидек, юрагимизнинг қони билан ёзамиз. Шундай қилиб, сизнинг ишингиз, тўғрироғи сизни қизиқтирган иш, – деб давом этди у, – жуда ёмон олиб борилган, шикоят ёзиш учун баҳона қолмаган, лекин шунга қарамай ҳукмни бекор қилдиришга уриниб кўриш мумкин. Мана, ёзганимни эшитинг.

У тўлдириб ёзилган бир варақ қоғоз олди-да, баъзи расмий сўзларни ямлаб, бошқаларини виқор билан ўқий бошлади.

– «Жиноий ишлар шикоят департаментига фалон-писмадончидан ариза. Фалон-писмадон суднинг ҳукмига асосан, Маслова савдогар Смельковни заҳарлаб ўлдиришда айбдор ҳисобланиб, қонунлар тўпламининг 1454-моддасига асосан фалонча йилга каторга ишига ҳукм этилган ва ҳоказо, ва ҳоказо».

У жим бўлиб қолди; бунга жуда одатланиб қолганлигидан қатъи назар, у ўзи ёзган аризани ўзи ҳузур қилиб тинглар эди.

«Бу ҳукм жуда муҳим процессуал хато ва бузишлар натижасидир, шу сабабли, – деб давом этди у дабдабали қилиб, – бекор этилиши лозим. Биринчидан, суд тергови давомида Смельковнинг ички аъзоларини текширув акти ўқила бошлаган ҳамоно раис ўқишни тўхтатиб қўйган, бу – бир».

– Айбловчи ўқиб эшиттиришни талаб этган эди-ю, – деди Нехлюдов ҳайрон бўлиб.

– Барибир адвокат ҳам шуни талаб этишга ҳақи бор эди.

– Лекин бунинг ҳеч кераги йўқ эди.

– Ҳар нима бўлса ҳам баҳона-да. У ёғини эшитинг: «Иккинчидан, Маслованинг адвокати, – деб ўқишда давом эди у, – Маслованинг шахсини тавсифлаш пайтида, унинг бундай тубан тушувининг ички сабаблари ҳақида гапира бошлаганда суд раиси, бу гапларнинг ишга дахли йўқ, – деган баҳона билан тўхтатган. Ваҳоланки, сенатнинг дастуриламалларида жиноий ишларини кўришда судланувчининг характери ва маънавий қиёфаси унинг жавобгарлигини аниқлаш учун муҳим аҳамиятга эга, деб кўрсатиб ўтилади, бу – икки», – деди у Нехлюдовга бир қараб.

– Адвокат жуда ёмон гапирган эди-да, гапини ҳатто тушуниб ҳам бўлмаган эди, – деди Нехлюдов боягидан баттар ҳайрон бўлиб.

– Ўзи кўп бефаросат одам, ундан ақллироқ гап чиқмайди, – деди Фанарин кулиб, – ҳар нима бўлса ҳам баҳона-ку. Хўш, ундан кейин. «Учинчидан, раис ўзининг охирги сўзида жиноий ишларни кўриш уставининг 801-модда 1-пунктида қатъий талаб этилишига қарамай, суд маслаҳатчиларига айбдорлик қандайин юридик элементлар йиғиндисидан иборат бўлишлигини тушунтирмаган ҳамда Маслованинг Смельковга заҳар берганлигини исбот қилинган деб ҳисоблаган тақдирда ҳам, Маслова одам ўлдиришга қасд қилмаганлигини назарда тутиш кераклигини, уни жинояткорликда айбламаслик, эҳтиётсизлик қилганлиги туфайли савдогарнинг ўлимига беихтиёр сабаб бўлиб қолганлигини таъкидлаб ўтиш лозимлигини айтмаган». Энг муҳими ана шу.

– Буни ўзимиз ҳам тушунишимиз мумкин эди. Бу бизнинг хато.

– «Ниҳоят, тўртинчидан, – деб давом этди адвокат, – судьянинг Маслова гуноҳкорми, бегуноҳми деган саволига суд маслаҳатчилари бир-бирига зид бўлган жавоблар берган. Маслова Смельковни ғараз билан қасддан заҳарлаб ўлдиришда айбланган, суд маслаҳатчилари эса берган жавобларида Маслованинг ёмон ниятда эканлигини, савдогарнинг нарсаларини ўғирлашда иштирок этганини инкор этганлар. Бундан, суд маслаҳатчилари судланувчининг қотиллигини ҳам инкор этмоқчи бўлганлар, деган хулосага келиш мумкин. Раиснинг охирги сўзи тўлиқ бўлмаганлиги учун маслаҳатчилар бу фикрларини тўла-тўкис баён этмаганлар, шу сабабдан уларнинг бу жавоби жиноий ишларни кўриш Уставининг 816– ва 808-моддасини қўлланишни талаб этарди, яъни раис суд маслаҳатчиларига ўз хатоларини тушунтириши, қайтадан мажлис қуриб судланувчининг гуноҳкор ёки бегуноҳлиги ҳақидаги саволга қайтадан жавоб беришни улардан талаб этиши керак эди», – деб ўқиди Фанарин.

– Раис нега шундай қилмаган бўлмаса?

– Негалигини мен ҳам билишни истар эдим! – деди Фанарин кулиб.

– Бинобарин, сенат бу хатони тузатар экан-да?

– Бу иш кўрилаётганда қандай худойихўрлар иштирок этишига боғлиқ.

– Қанақа худойихўрлар?

– Шу маҳкамадаги худойихўрлар. Хўш, энди бу ёғини эшитинг: «Ана шу сабабларга биноан, – деб тез-тез ўқий бошлади у, – Масловани жиноий жавобгарликка тортиш учун судда асос йўқ эди. Жиноий ишларни кўриш Уставининг 771-модда 3-пунктининг Масловага нисбатан қўлланилиши ҳозирги жиноий ишларни кўриш процессларимизнинг асосий қоидасини қўпол равишда бузади. Юқорида санаб ўтилган асосларга кўра ва ҳоказо, ва ҳоказо, жиноий ишларни кўриш Уставининг 909, 910-моддалари, 912-модданинг 2-пункти ва 928-моддага асосан ва ҳоказо, ва ҳоказо, ушбу ишни қайта кўриб чиқиш учун ўша суднинг бошқа бир бўлимига юборишларингизни сўрайман». Шундай, қўлимдан келганининг ҳаммасини қилдим. Лекин очиғини айтаман, ютиб чиқишимиз эҳтимолдан узоқ. Шундай бўлса ҳам, масала сенат департаментининг таркибига боғлиқ. Агар танишингиз бўлса, ҳаракат қилиб кўринг.

– Бир-иккита танишим бор.

– Ҳаракатингизни тезроқ қилинг, бўлмасам ҳаммалари бавосилини даволагани кетиб қолишади, унда яна уч ой кутиб қолишга тўғри келади… Агар иш ўнгидан келмай қолса, олий ҳазратларига ариза ёзиш керак бўлади. Бу ҳам махфий суратда ёрдам берувчиларнинг топилишига боғлиқ. Бу ҳолда ҳам хизмат қилишга, яъни махфий суратда эмас, балки ариза ёзиб беришга тайёрман.

– Кўп раҳмат, гонорарингиз қанча…

– Ёрдамчим аризани оққа кўчириб беради, ўшанда айтади.

– Яна бир нарсани сўрамоқчи эдим: прокурор турмада ўша одам билан кўришишга пропуск берди, турмадагилар бўлса, белгиланган кун ва жойдан ташқари кунларда учрашиш учун губернаторнинг рухсати бўлиши керак дейишади. Шу керакми?

– Ҳа, керак бўлади. Аммо ҳозир губернатор йўқ, ўринбосари ишлаяпти. Шундай қип-қизил аҳмоқки, у билан бир иш чиқаришингиз қийин.

– Масленниковни айтяпсизми?

– Ҳа.

– Мен уни танийман, – деди Нехлюдов. Кейин чиқиб кетмоқчи бўлиб ўрнидан турди.

Шу маҳал хонага пучуқ, ориқ, ўлгудек хунук, ранги сап-сариқ кичкинагина хотин – адвокатнинг хотини тез-тез юриб кирди. У ўзининг бедаволигидан тариқча хафа бўлмаса ҳам керак. Адвокатнинг хотини жуда ғалати кийинган эди, унинг устига ҳам барқут, ҳам шоҳи, ҳам сариқ, ҳам кўк матолар ташланган эди, сийрак сочлари жингалак қилинган бўлиб, шоҳи ёқалик сюртук кийган, оқ галстук таққан, жилмайиб турган юзи заъфарон новча киши билан бошлашиб кирди. Бу киши ёзувчи эди, Нехлюдов уни узоқдан таниди.

– Анатоль, – деди хотин эшикни очаётиб, – юр менинг хонамга. Семен Иванович шеърини ўқиб бермоқчи, ундан ташқари, ўзинг ҳам албатта Гаршин ҳақида ўқиб беришинг керак.

Нехлюдов чиқиб кетмоқчи бўлган эди, лекин адвокатнинг хотини эри билан пичирлашиб олди-да, шу заҳоти унга гап қотди:

– Марҳамат, князь, мен сизни танийман, шунинг учун ҳам бир-биримиз билан таништиришларини ортиқча деб биламан, бизнинг адабий эрталигимизда иштирок этинг. Жуда мароқли. Анатоль ўқишга жуда уста.

Анатоль қўлларини кериб жилмаяр экан, шундай гўзал хонимнинг илтимосини қайтариб бўладими дегандек, хотинини кўрсатиб:

– Мана шу сингари ҳар хил ишлар бошимдан ошиб-тошиб ётибди, – деди.

Нехлюдов маъюс ва жиддий қиёфада, тавозе билан адвокатнинг хотинига ташаккур билдирди, иложи йўқлигини айтиб узр сўради-да, қабулхонага чиқди.

Нехлюдов чиқиб кетгандан кейин адвокатнинг хотини:

– Мунча олифтагарчилик, қилади! – деди у тўғрида.

Қабулхонада адвокатнинг ёрдамчиси Нехлюдовга тайёр аризани олиб чиқиб берди-да, Нехлюдовнинг гонорар тўғрисидаги саволига Анатолий Петрович минг сўм белгилаганини айтиб, аслида Анатолий Петрович бундай ишларни олмаслигини, фақат унинг учун қилаётганини таъкидлаб ўтди.

– Арзномага ким қўл қўяди энди? – деб сўради Нехлюдов.

– Судланувчининг ўзи қўл қўйиши керак. Агар бунинг иложи бўлмаса, ундан ишонч қоғози олиб, Анатолий Петрович ўзлари қўл қўйсалар ҳам бўлади.

Нехлюдов Масловани белгиланган кундан олдин кўришга баҳона топилганидан севиниб:

– Йўқ, ўзим бориб қўл қўйдириб келаман, – деди.

ХLVI

Одатдагидек, қамоқхона йўлакларида назоратчиларнинг ҳуштаги чуриллади; йўлак ва камераларнинг эшиги шарақ-шуруқ қилиб очилди, яланг оёқларнинг шипиллагани, ёғоч кавушларнинг пошнаси дўқиллагани эшитилди, кейин йўлакни саситиб парашачилар ўтиб кетишди: маҳбуслар ва маҳбус аёллар кийинишиб, йўқламадан ўтиш учун йўлакка чиқдилар, йўқламадан кейин эса чой дамлаш учун қайноқ сув олиб келгани тарқалдилар.

Шу бугун чой маҳалида, авахтанинг ҳамма камераларида, бугун икки маҳбуснинг калтакланиши ҳақида ҳовлиқиб гапиришарди. Ўша маҳбуслардан бири – хат-саводи чиққан йигит, рашк устида ўйнашини ўлдириб қўйган приказчик Васильев эди. Хушчақчақлиги, очиққўллиги, бошлиқларга нисбатан қаттиқ туриши туфайли камерадаги ўртоқлари уни яхши кўришарди. Васильев қонунни билар ва уни тўғри ижро этишни талаб қиларди. Шу сабабдан бошлиқлар уни кўрарга кўзлари йўқ эди. Бундан уч ҳафта муқаддам назоратчи янги мундирига карам шўрва тўкиб юборгани учун парашачини урган. Васильев маҳбусни уриш қонунда йўқ, деб парашачининг ёнини олган. Назоратчи: «Мен сенга қонунни кўрсатиб қўяман», – деб қичқирган, Васильевни сўккан. Васильев ҳам индамай турмаган, у ҳам сўккан. Шунда назоратчи уни урмоқчи бўлган, аммо Васильев унинг қўлини маҳкам чангаллаб олган ва уч дақиқача шундай ушлаб турган, қайириб туриб итариб эшикдан чиқариб юборган. Назоратчи шикоят қилган, шундан кейин мутасадди Васильевни карцерга қамашни буюрган.

Карцер, устидан тамбалаб қўйиладиган бир қатор қоронғи ҳужра эди. Қоп-қоронғи, совуқ карцерда на каравот, на стол ва на стул бор эди, бу ерга қамалган киши ифлос ерда ўтирар ёки ётарди. Карцерда каламуш шу қадар кўп, улар шу қадар дадил эдиларки, бу ерга қамалган кишининг устидан сакраб ўтар, ўрмалаб юрар эди. Қоронғида нонни улардан асрашнинг иложи йўқ эди. Каламушлар маҳбуснинг ёнгинасида турган нонни еб қўяр, мабодо қимирламай ётгудек бўлса, ҳатто ўзига ҳам ташланар эдилар. Васильев бегуноҳ бўлгани учун карцерга бормаслигини айтган. Уни зўрлаб судрай бошлаганлар. У қаршилик кўрсата бошлаган, икки маҳбус унга назоратчилардан қутулиб қолишга ёрдам берган. Назоратчилар йиғилишган, улар ичида зўрлиги билан машҳур бўлган Петров ҳам келган. Маҳбусларни карцерга итариб киритишган. Шу заҳоти губернаторга, исёнга ўхшаш бир воқеа содир бўлди, деб хабар беришган. Кейин юқоридан икки асосий айбдорга – Васильев билан саёқ Непомняшчийга ўттиз таёқдан урилсин, деган буйруқ келган.

Жазолаш аёлларнинг учрашув хонасида ўтказилиши лозим эди.

Бу нарса авахтадагиларнинг ҳаммасига кеча кечқурундан бери маълум бўлиб, камераларда дув-дув гап юрар эди.

Кораблева, Хорошавка, Федосья ва Маслова аллақачон ароқ ичиб олиб, ўз бурчакларида қип-қизаришиб, қизишиб ўтиришарди. Энди Масловада ароқнинг кети узилмас, у дугоналаридан ароқни сира аямасди. Ҳозир улар чой ичишиб ўтираркан, шу тўғрида гаплашишарди.

Кораблева маҳкам тишлари билан қанддан қитдай-қитдай тишлаб олиб:

– Ахир у жанжал чиқаргани йўқ-ку, – деярди. – Ниҳояти, ўртоғининг ёнини олди. Ҳозир ҳеч ерда маҳбусни урсин дейилмаган.

Чойнак турган сўрининг қаршисида палён устида ўтирган узун сочли Федосья:

– Ўзини жуда яхши йигит дейишади, – деб қўшиб қўйди.

– Қани энди унга айтсак, Михайловна, – деди қоровул хотин Масловага юзланиб. «Унга» деганда Нехлюдовни назарда тутган эди.

Маслова бошини силкитиб:

– Айтаман. Оғзимдан чиққанини тиллодан битади, – деди жилмайиб.

– Қачон келади энди, улар бўлса йигитни олиб келгани кетишганмиш, – деди Федосья, – шўри қурсин, – деб қўшиб қўйди у хўрсиниб.

Қоровул хотин узундан-узун бир воқеани ҳикоя қила бошлади.

– Менам бир маҳал волостда бир мужикни калтаклашганини кўрувдим. Қайнотам старшинага бориб кел, деб юборган эди. Борганимни биламан, бундай қарасам…

Юқори йўлакдан келган овозлар ва оёқ товушлари қоровул хотиннинг ҳикоясини бўлди.

Аёллар жим бўлиб, диққат билан қулоқ сола бошлашди.

– Судраб кетишди аблаҳлар, – деди Хорошавка. – Энди ўлгудай калтаклашади. Назоратчиларга кун бермас эди, энди ундан тоза ўч олишади-да.

Юқори йўлак сув қуйгандек жимжит бўлиб қолди. Қоровул хотин волостда бир омборда мужикни савалашганда қўрқиб кетгани, юраги қинидан чиқиб кетай деганини гапириб ҳикоясини якунлади. Хорошавка бўлса, Шчегловни қамчин билан савалашганда ҳам миқ этмаганини сўзлаб берди. Кейин Федосья дастурхонни йиғиштирди, Кораблева билан қоровул хотин тикишга тушди. Маслова бўлса, нима қилишини билмай, сўрида тиззасини қучоқлаганича, зерикиб ўтирди. Энди ётиб ухламоқчи бўлиб турган пайтда назоратчи хотин чақириб, бир одам келиб идорада кутиб турганини айтди.

Маслова ярмидан ортиқ сири кўчиб кетган ойна олдида дуррасини тузатар экан:

– Биз тўғримизда ҳам гапириб қўй, – деди унга Меньшова деган кампир, – биз ўт қўйганимиз йўқ. Ўша аблаҳ ўлгурнинг ўзи ўт қўйган, хизматкори ҳам кўрган; менинг болам бундай ишни қилиб диёнатини ютмайди. Унга айтгин, Митрийни чақирсин. Митрий ипидан-игнасигача гапириб беради; бизни қамаб қўйишган, биз бундан бутун бехабар, у бўлса бировнинг хотини билан айшини суриб ётибди, қовоқхонама қовоқхона кезади.

– Ноҳақлик бу! – деб маъқуллади Кораблиха.

– Айтаман, албатта айтаман, – деб жавоб қайтарди Маслова. – Дадилроқ бўлиш учун озгина ичиб олсаммикан, – деб қўшиб қўйди у кўзини қисиб.

Кораблиха ярим стакан қуйиб берди. Маслова ичиб олди, лабини артди-да, кайфи чоғ бўлиб «дадилроқ бўлиш учун» деган сўзларини такрорлай-такрорлай, бошини чайқаб қўйди-да, жилмайиб назоратчи хотин кетидан эргашиб йўлак бўйлаб кетди.

XLVII

Нехлюдов даҳлизда анчадан бери кутиб турарди. У қамоқхонага етиб келганидан кейин, кўча эшигининг қўнғироғини чалди, сўнгра, навбатчи назоратчига прокурорнинг ижозатномасини узатди.

– Сизга ким керак?

– Маслова деган маҳбусни кўрмоқчиман.

– Ҳозир мумкин эмас, мутасадди банд.

– Идорасидами? – деб сўради Нехлюдов.

– Йўқ, шу ерда, учрашув хонасида, – деб жавоб берди назоратчи. Нехлюдовнинг назарида у хижолат тортаётгандек кўринди.

– Бугун қабул кунлари эмас шекилли?

– Йўқ, бошқа иш чиқиб қолди, – деди у.

– Уни қандай қилиб кўрса бўлади?

– Ҳозир чиқадилар, шунда айтасиз. Шошмай туринг.

Шу пайт ён томондаги эшик очилиб уқаси ярқираган, ёришган юзи кулиб турган, мўйлови тамаки тутунидан сарғайиб кетган фельдфебель чиқиб келди-да, назоратчига қараб, қатъий гапира кетди:

– Нега бу ерга киритдингиз?.. Идорага…

Фельдфебелнинг ҳам негадир ташвишланаётганини сезиб ҳайрон бўлган Нехлюдов:

– Менга мутасадди шу ерда деб айтишган эди, – деди.

Шу маҳал ичкари эшик очилди-да, терлаб-пишиб кетган Петров чиқиб келди.

– Эсидан чиқмайдиган бўлди, – деди у фельдфебелга қараб.

Фельдфебель кўзи билан Нехлюдовга имо қилган эди, Петровнинг дами ичига тушиб, қовоғи солинган ҳолда, орқа эшикдан чиқиб кетди.

«Кимнинг эсидан чиқмайдиган бўлди? Нега ҳаммалари бу қадар хижолат? Фельдфебель нега унга имо қилиб қўйди?» деб ўйларди Нехлюдов.

– Бу ерда кутиш мумкин эмас, идорага киринг, – деди фельдфебель Нехлюдовга. Нехлюдов энди чиқиб кетмоқчи бўлиб турган ҳам эдики, орқа эшикдан мутасадди чиқиб келди. У ёрдамчиларидан ҳам кўпроқ хижолат эди. У хўрсиниб-хўрсиниб қўярди. Нехлюдовга кўзи тушиши биланоқ назоратчига қараб:

– Федотов, бешинчи аёллар камерасидаги Масловани идорага чақир, – деди.

– Марҳамат қилсинлар, – деди у Нехлюдовга юзланиб. Улар тик зинадан чиқиб, битта деразали кичкина хонага киришди. Хонада битта ёзув столи ва бир неча стул бор эди. Мутасадди ўтирди.

– Вазифамиз оғир, жуда оғир, – деди Нехлюдовга ёнидан йўғон папиросини чиқарар экан.

– Чарчаган кўринасиз, – деди Нехлюдов.

– Хизматдан чарчадим, вазифамиз жуда оғир. Қисматларини енгиллаштирмоқчи бўлсанг, тескариси келиб чиқади; қандай қилиб бўшаб кетишни ўйлайдиган бўлиб қолдим; вазифамиз оғир, жуда оғир.

Нехлюдов мутасадди учун хизматининг оғирлиги нимадан иборат эканлигини билмасди, аммо бугун кайфи қандайдир бошқача эканини, ғамгин ва умидсиз эканини кўриб турарди.

– Ҳа, мен ҳам шундай деб ўйлайман, оғир бўлса керак, – деди у. – Шу ишнинг баҳридан кечсангиз бўлмайдими?

– Маблағим йўқ, қандай кун кўраман. Жўжабирдек жонман.

– Сизга оғирлик қилса…

– Лекин сизга шунисини ҳам айтайки, ишқилиб қўлимдан келганча ёрдам бериб тураман. Менинг ўрнимда бошқа одам бўлганда эди, аҳвол бутунлай бошқача бўларди. Икки мингдан ортиқ жон билан муомала қилиш ҳазил гапми, яна қанақа одамлар денг. Ким билан қандай муомала қилишни билиш керак. Улар ҳам одам, раҳминг келади, лекин эрк бериб ҳам бўлмайди.

Мутасадди яқинда маҳбуслар орасида муштлашиш бўлганини, унинг ўлим билан тугаганини сўзлаб берди. Назоратчи билан Маслованинг кириб келиши унинг ҳикоясини бўлиб қўйди.

Нехлюдов Катюшани эшикка етиб келиши биланоқ кўрган эди, Маслованинг ҳали мутасаддига кўзи тушгунича йўқ, бети қип-қизил эди. Маслова назоратчининг кетидан дадил юриб келар, ҳадеб бошини чайқар, юзидан табассум аримас эди. Мутасаддига кўзи тушгач, Маслова така-пука бўлиб, унга тикилиб қолди-ю, лекин шу заҳоти ўзини тутиб олиб Нехлюдовга дадил ва хушчақчақлик билан гапира бошлади.

Жилмайиб туриб:

– Салом, – деди чўзиб, сўнгра Нехлюдовнинг қўлини қаттиқ силкитиб кўришди, ўтган сафар бундай қилмаган эди.

Нехлюдов Маслованинг бу гал дадил кутиб олаётганига ҳайрон бўлиб:

– Сизга қўл қўйдиргани манави аризани олиб келган эдим, – деди. – Адвокат аризани ёзиб берди, унга имзо чекиш керак. Кейин Петербургга юборамиз.

– Ҳай майли, қўл қўйвораверамиз. Ҳаммаси мумкин, – деди у бир кўзини қисиб, жилмайиб.

Нехлюдов чўнтагидан тахланган қоғозни олди-да, стол ёнига келди.

– Шу ерда қўл қўйиш мумкинми? – деб сўради Нехлюдов мутасаддидан.

– Бу ёққа кел, ўтир, – деди мутасадди, – мана сенга ручка. Қўл қўйишни биласанми?

– Бир вақтлар билардим, – деди Маслова ва жилмайиб туриб, юбкасини, кофтасининг енгини тузатди, стол ёнига ўтирди-да, серҳаракат кичкинагина қўли билан ручкани бесўнақай ушлади, кейин кулиб юбориб, Нехлюдовга ўгирилиб қараб қўйди.

Нехлюдов қаерга нима деб ёзиш кераклигини кўрсатди.

Маслова ручкасини аввал сиёҳга ботириб, кейин силкитиб, ўз исмини ёзди.

У гоҳ Нехлюдовга, гоҳ мутасаддига қараб, ручкани гоҳ сиёҳдонга, гоҳ қоғоз устига қўятуриб:

– Бошқа ҳеч нарса керак эмасми? – деб сўради.

– Сизга айтадиган гапларим бор эди, – деди Нехлюдов унинг қўлидан ручкани олар экан.

– Майли, гапира қолинг, – деди у. Тўсатдан, алланарсани ўйлагандек ёки уйқуси келиб қолгандек, жиддий бўлиб олди.

Мутасадди ўрнидан туриб чиқиб кетди. Нехлюдов Маслова билан юзма-юз ёлғиз қолди.