Текст книги "Тирилиш"

LII

– Қарасам майлими? – деб сўради Нехлюдов.

– Марҳамат, – деди ноиб мулойим жилмайиб, кейин назоратчидан алланимани сўрай бошлади. Нехлюдов бир туйнукдан мўралади: камерада новча, бир тутам соқолли, қоп-қора бир йигит ич кийимда у ёқдан бу ёққа юриб турарди; эшик томондан шитир-шитир овоз эшитиб, шу ёққа бир қараб қўйди, қовоғини солди-да, яна боягидек у ёқдан бу ёққа юра бошлади.

Нехлюдов бошқа туйнукка қаради: унинг кўзи ичкаридан қараб турган, қўрқув тўла каттакон кўзга тушди; Нехлюдов дарров ўзини четга олди. Учинчи туйнукдан қараган эди, каравотда халатига бурканиб, ғужанак бўлиб ухлаб ётган кичкина одамни кўрди. Тўртинчи камерада юзи ялпоқ, рангсиз киши бошини эгиб, тирсагини тиззасига тираб ўтирарди. Оёқ товушини эшитиб, бошини кўтариб қараб қўйди. Унинг юзи, айниқса, катта-катта кўзларига қайғу-ҳасрат чўккан эди. Камерасига қараётган киши ким экани уни заррача қизиқтирмасди. Ким қараса ҳам, у ҳеч кимдан ҳеч қанақа яхшилик кутмасди. Нехлюдовни даҳшат босди; у туйнукдан мўралашни бас қилди-да, Меньшов турган 21-камера ёнига борди. Назоратчи қулфни бураб, эшикни очди. Бўйни узун, мулойим, қуралай кўз, соқоли бир тутам, мускулдор йигит койкаси ёнида турар, така-пука бўлиб, шоша-пиша халатини кияр экан, кириб келаётганларга тикиларди.

Савол назари билан гоҳ Нехлюдовга, гоҳ назоратчи, кейин ноибга қараб жовдираган бу йигитнинг мулойим, думалоқ кўзлари Нехлюдовни, айниқса, ҳайрон қолдирди.

– Бу жаноб сендан ишинг тўғрисида суриштирмоқчилар.

– Ғоят миннатдорман.

Нехлюдов камера ичкарисига кириб, панжарасимон ифлос дераза ёнида тўхтади-да:

– Менга сизнинг ишингиз ҳақида сўзлаб беришди, – деди. – Энди ўз оғзингиздан ҳам бир эшитмоқчи эдим.

Меньшов ҳам дераза ёнига келди-да, аввал журъатсизлик билан назоратчига қарай-қарай, кейин эса борган сайин дадил гапира бошлади; мутасадди камерадан йўлакка чиқиб кетиб, аллақандай буйруқлар бера бошлаганда, у ўзини анча тутиб олди. Унинг ҳикояси тили жиҳатидан ҳам, услуби жиҳатидан ҳам энг оддий, яхши мужик йигитнинг ҳикоясига ўхшарди, кишини шармисор қиладиган кийимдаги, турмада ўтирган маҳбус оғзидан бу ҳикояни эшитиш Нехлюдовга эриш туюлди. Нехлюдов унинг ҳикоясини тинглар экан, айни вақтда, ичига хашак тиқилган тўшакли пастак койкани, йўғон темир панжарали деразани, зах босган, сувалган ифлос деворни ва халат кийган, расвойи жаҳон бўлган бечора мужикнинг аянчли юзи ва қаддини кўздан кечирар, юраги борган сайин қисиларди: шу мулойим кишининг ҳикояси рост эканлигига ишонгиси келмасди, зероки, кишига ҳам озор бериб, ҳам шу озор етказганлари учун унга маҳбуслик кийими кийгизиб, мана шу расво жойга келтириб ташлаганлар деб ўйлаш жуда-жуда оғир эди. Яна шуниси ҳам борки, мана шу мулойим кишининг ҳаққоний ҳикоясини ёлғон, уйдирма деб ўйлаш ундан баттар даҳшатли эди. Унинг бошидан кечирганлари қуйидагилардан иборат эди: уйланганидан кейин кўп вақт ўтмай, қовоқхона эгаси унинг хотинини тортиб олиб қўйибди. Йигитнинг қонун қидириб бормаган жойи қолмабди. Қовоқхона эгаси ҳамма ерда бошлиқларни сотиб олаверибди, уни оқлаб юборишаверибди. Бир куни хотинини зўрлаб уйига олиб кетган экан, лекин хотини эртасигаёқ қочиб кетибди. Шундан кейин у, қовоқхоначиникига хотинимни бер деб борибди. Қовоқхоначи хотининг йўқ дебди (у кириб кетаётганда хотинини кўрган экан) ва ҳайдаб солибди. Лекин у кетмабди. Қовоқхоначи хизматкори билан биргалашиб ўласи қилиб урибди, эртасига қовоқхона эгасининг ҳовлисига ўт тушибди. Айбни йигит билан унинг онасига тўнкашибди. Аслида йигит ўт қўймаган, отахониникига кетган экан.

– Ростдан ўт қўймаганмисан?

– Хаёлимга ҳам келган эмас, бегим. У ярамас ўзи ўт қўйган бўлса керак. Уйини суғурта қилдирган дейишади. У бўлса ойим икковимизга тўнкади, биз унга пўписа қилган эмишмиз. Ўша гал сўкканим рост, чидай олмадим-да. Лекин ўт қўйган эмасман. Ўт тушган пайтда у ерда бўлган ҳам эмасман. У бўлса атайлаб ойим икковимиз борган кунни мўлжаллаган. Суғурта қилдиргани учун ўзи ўт қўйган-у, бизга туҳмат қилган.

– Наҳотки шундай қилса?

– Худо ҳақи, шундай қилган, бегим. Бир оталик қилинг! – У ергача энгашиб таъзим қилмоқчи эди, Нехлюдов зўрға тўхтатиб қолди. – Ёрдам беринг бегим, бегуноҳдан бегуноҳ азоб чекиб ётибман, – деб давом этди у.

Тўсатдан унинг юзи пир-пир учиб, йиғлаб юборди ва халатининг енгини шимариб, ифлос кўйлагининг енги билан кўз ёшларини арта бошлади.

– Бўлдингларми? – деб сўради мутасадди.

– Ҳа. Хафа бўлманг, қўлимиздан келганча ҳаракат қиламиз, – деди Нехлюдов, сўнгра чиқиб кетди. Меньшов бўсағада турганди, назоратчи эшикни ёпатуриб уни эшик билан итариб юборди. Назоратчи эшикни қулфлаб бўлгунча Меньшов эшикнинг туйнугидан мўралаб турди.

LIII

Кенг йўлакда оч-сариқ кенг, калта шим ва ёғоч кавуш кийган, ўзига қизиқиб қараётган одамлар орасидан ўтиб, орқага қайтар экан (овқатланиш пайти бўлгани учун камераларнинг эшиги очиқ эди), Нехлюдов ўзини жуда ғалати ҳис этди. Бир томондан шу ерда ўтирган одамларга раҳми келган бўлса, иккинчи томондан уларни шу ерга қамаб қўйганлардан ғазабланар, ҳайрон бўлар эди, ундан ташқари, шу одамларни хотиржамгина томоша қилаётганидан уяларди.

Йўлакларнинг бирида аллаким ёғоч кавушини тўқиллатиб, камера эшигидан югуриб кириб кетган эди, у ердан одамлар чиқиб, Нехлюдовнинг йўлини тўсишди, унга таъзим қила бошлашди.

– Буюринг, жаноб олийлари, кечирасиз, номингизни билмайман, бизнинг ишимизни бир ёқлик қилишсин.

– Мен бошлиқ эмасман, ҳеч нарса билмайман.

– Барибир, тегишли одамга, бошлиқларга айтинг, – деди кимдир норизо оҳангда. – Тариқча гуноҳимиз йўқ, икки ойдан бера бегуноҳдан-бегуноҳ азоб чекиб ётибди.

– Қанақасига? Нега? – деб сўради Нехлюдов.

– Бекордан-бекорга қамаб қўйишди. Икки ойдан бери қамоқдамиз, гуноҳимиз нималигини билмаймиз.

– Тўғри, шундай бўлган, – деди мутасадди ноиби, – бу одамлар паспортсиз юргани учун қамалган. Уларни ўз губернияларига юбориш керак эди-ю, лекин у ернинг қамоқхонасига ўт тушиб кетибди. Губерниядагилар у ёққа юбормаслигимизни сўраб хат юборишди. Шундай қилиб, бошқа губернияликларни жўнатиб юбордигу, буларни шу ерда олиб қолдик.

– Ие, ҳали фақат шунга тутиб турибсизларми? – деб сўради Нехлюдов эшик ёнида тўхтаб.

Маҳбуслар халати кийган қирқтача одам Нехлюдов билан ноибни қуршаб олди. Бир неча одам бараварига гапира бошлади. Ёрдамчи тўхтатди.

– Биттанг гапир!

Одамлар орасидан элликка бориб қолган, истараси иссиқ, новча бир деҳқон ажралиб чиқди. У, ҳаммалари паспортсиз бўлганлари сабабли турмага қамалиб, сургун қилинганликларини Нехлюдовга гапириб берди. Аслида паспортлари бор экан-у, фақат икки ҳафтача муҳлати ўтиб кетган экан. Ҳар йили ҳам паспортининг муҳлати ўтиб кетар экан, лекин ҳеч ким ҳеч нарса қилмас экан, бу йил эса икки ойдан бери бир жинояткордек қамаб қўйишибди.

– Ҳаммамиз тош ётқизамиз, ҳамкасабамиз. Губерниямиздаги қамоқхонага ўт тушиб кетган дейишади. Бизда нима гуноҳ. Худо хайрингизни берсин, ёрдам қилиб юборинг.

Нехлюдовнинг қулоғига гап кирарди-ю, лекин истараси иссиқ кишининг нима деяётганига тушунмасди. Негаки унинг фикри-зикри истараси иссиқ тош ётқизувчи чолнинг юзида, соқоли орасидан ўрмалаб кетаётган тўқ кулранг тусдаги, кўп оёқли каттакон битда эди.

– Наҳотки шундай бўлса? Наҳотки фақат шунинг учун қамаб қўйишган бўлса? – деб сўради Нехлюдов мутасаддидан.

– Ҳа, бошлиқлар хатога йўл қўйишган. Уларни жўнатиб, ҳаммасини уй-уйига қайтариб юбориш керак эди, – деди у.

Мутасадди гапини тамом қилиши билан оломон орасидан маҳбуслик халати кийган паканагина киши чиқди-да, оғзини ғалати қилиб қийшайтириб, бу ерда бекордан-бекор азоб бераётганлари ҳақида гапира кетди.

– Итдан баттар қийнашади… – гап бошлади у.

– Бўлди, бўлди, тилингни тий, биласанми…

– Нимани биламан, – алам билан гапира бошлади пакана киши. – Бизнинг гуноҳимиз нима?

– Овозингни ўчир! – деб бошлиқ қичқирган эди, пакана киши жим бўлиб қолди.

Нехлюдов камерадан чиқар экан, эшиклардан мўралаётган, йўлакда кўзларини тиккан маҳбусларни кўриб, саф орасидан ўтаётган жиноятчидек бўлди.

«Бу нима деган гап ўзи?» дерди ўзига ўзи.

– Наҳотки бегуноҳ кишиларни қамаб қўйганлари рост бўлса? – деди Нехлюдов йўлакдан чиққанларидан кейин.

– Нима ҳам қилардик? Лекин ёлғонни қотирадиганлари ҳам бор. Уларнинг гапини эшитадиган бўлсангиз, ҳаммаси бегуноҳ, – дерди ноиб.

– Ахир буларнинг тариқча гуноҳи йўқлиги очиқ-ойдин-ку.

– Бунга гумоним бор. Лекин жуда расво одамлар. Қаттиқ тутмаса бўлмайди. Буларнинг ичида шундай шаддодлари борки, бўш келсанг бошингга чиқиб олишади. Кеча иккитасини жазолашга мажбур бўлдик.

– Жазоладик дейсизми? – сўради Нехлюдов.

– Юқоридан буюрилганича таёқ урилди…

– Ахир таёқ билан жазолаш йўқ қилинган-ку.

– Ҳуқуқдан маҳрум қилинганлар бундан мустасно. Буларни жазолаш мумкин.

Нехлюдов кеча даҳлизда кутиб турганда кўрганларини эслади, жазолаш худди ўша пайтда, у даҳлизда кутиб ўтирган вақтида бўлиб ўтганини тушунди. Унинг кўнглини қизиқсиниш, алам, ҳайрат туйғулари чулғаб олди.

Унинг кайфи бузилиб, кўнгли беҳузур бўлди. Нехлюдов ҳеч қачон ўзини шундай ҳис этмаган эди.

Нехлюдов мутасадди ноибининг гапига қулоқ солмай, ҳеч қаёққа қарамай шошиб-пишиб йўлакдан чиқди-да, идора томон кетди. Мутасадди йўлакда турган эди. У бошқа иш билан овора бўлиб, Богодуховскаяни чақиришни унутган эди. Нехлюдов идорага кириб келганидагина у Богодуховскаяни чақиртирмоқчи бўлганини эслади.

– Ҳозир чақиртираман, бирпас ўтира туринг, – деди мутасадди.

LIV

Идора икки хонадан иборат эди. Сувоқлари кўчиб тушган, печка туртиб чиққан, иккита кир деразали биринчи хонанинг бир бурчагида маҳбусларнинг бўйини ўлчайдиган қора ўлчагич турарди. Иккинчи бурчагида эса барча уқубатхоналарнинг доимий безаги – Исонинг каттакон расми осилган эди. Бу расмнинг келиб-келиб шу ғурбатхонага қўйилгани Исо таълимотини мазах қилгандек туюларди. Мана шу биринчи хонада бир неча назоратчи турарди. Иккинчи хонада, девор тагида йигирма чоғли эркак-хотин тўда-тўда бўлишиб ёки иккита-иккита бўлишиб, секин-секин гаплашиб ўтиришарди. Дераза ёнида ёзув столи турарди. Мутасадди ёзув столи ёнига ўтирди-да, Нехлюдовга шу ерда турган стулга ўтиришни таклиф этди. Нехлюдов ўтириб хонадаги одамларни кўздан кечира бошлади.

Ўрта яшар, қора қош бир аёлга алланимани қўлларини силкита-силкита қизғин уқдираётган, калтагина жакет кийган истараси иссиқ йигит Нехлюдовнинг диққатини ўзига тортди. Унинг ёнида кўк кўзойнак таққан кекса киши маҳбус кийими кийган жувоннинг қўлидан ушлаб, қимир этмай гапини тинглаб ўтирарди. Реаль мактаб ўқувчиси, қўрқа-писа кўзларини чолдан узмасди. Улардан нарироқда, бурчакда бир-бирига ошиқ-маъшуқ бўлган ёшлар ўтиришарди: бири оқ-сариқдан келган, сочи калта қилиб қирқилган, хушрўйгина қиз. Чиройли кўйлак кийган бу қизнинг юзидан унинг серғайрат экани билиниб турарди. Юзи хушбичим, сочлари қўнғироқ, чиройли йигит эгнига гуттаперча4949
  Гуттаперча – каучукка ўхшаган кулранг эластик модда. (тарж.)


[Закрыть] камзул кийган эди. Ошиқ-маъшуқлар бурчакда шивирлашиб, бир-бирларига маҳлиё бўлиб ўтиришарди. Сочига оқ тушган, қора кўйлак кийган бир хотин столга ҳаммадан яқинроқ ўтирган эди. У боласини кўргани келган она бўлса керак. Аёл худди шунақа кийим кийган силнамо йигитдан кўзини узмас, алланималар дейишга шайланарди-ю, кўз ёшлари халақит бергани учун ҳеч нима дея олмас эди: гап бошларди-ю, яна тўхтаб қоларди. Йигит қоғоз ушлаб турар, нима қилишини билмаганидан бўлса керак, қовоғини солиб, қоғозини ғижимларди. Уларнинг ёнида кулранг кўйлак билан пелерина5050
  Пелерина – елкага ташлаб юрадиган енгсиз калта кийим (тарж.)


[Закрыть] кийган икки бети қип-қизил, қўй кўз, чиройли, тўладан келган қиз ўтирарди. Қиз йиғлаётган онасининг елкасини мулойимгина силарди. У қизнинг оппоқ, катта қўллари ҳам, қирқилган қўнғироқ сочлари ҳам, бурни ҳам, лаби ҳам – ҳаммаси чиройли эди; лекин қизнинг мулойим қўй кўзлари ҳуснига ҳусн қўшарди.

Нехлюдов кириб келганда қиз чиройли кўзларини онасидан олиб, унга қаради, уларнинг кўзлари учрашди. Лекин шу заҳоти кўзини ундан узди, онасига алланима деб гапира бошлади. Ошиқ-маъшуқлардан нарироқда қош-қовоғи осилган, қоп-қора пахмоқ киши ўтирар, бичилган одамга ўхшаш кўса кишига жаҳл билан алланима дерди. Нехлюдов мутасадди билан ёнма-ён ўтирди-да, қизиқсиниб атрофига қарай бошлади. Сочи тақир қилиб олинган ўғил бола унинг ёнига келиб, ингичка товушда:

– Сиз кимни кутяпсиз? – деб сўради.

Бу саволни эшитиб Нехлюдов ҳайрон қолди. Лекин боланинг жиддий юзига, ёниб турган кўзларига кўзи тушиб, унга сиполик билан жавоб берди, бир таниш хотинни кутаётганини айтди.

– Кимингиз у, синглингизми? – деб сўради бола.

– Йўқ, синглим эмас, – деб жавоб қилди Нехлюдов ҳайрон бўлиб. – Сен бу ерда ким билан турасан? – деб сўради у боладан.

– Ойим билан. У сиёсий маҳбус, – деб ғурур билан жавоб берди бола.

Мутасадди Нехлюдовнинг бола билан гаплашаётганини қонунга хилоф деб топди шекилли:

– Марья Павловна, Коляни олинг, – деди.

Марья Павловна бояги Нехлюдовнинг диққатини ўзига тортган чиройли, қўй кўз қиз, гавдасини ростлаб ўрнидан турди-да, эркакчасига катта-катта қадам ташлаб, Нехлюдов билан боланинг ёнига келди.

У Нехлюдовга мулойимгина боқиб:

– Кимлигингизни сўраяптими? – деб сўради жилмайиб. У шундай мулойим, шундай очиқ юз билан боқар эдики, унинг ҳамма билан шундай оддий, шундай дилкаш, дўстона муомалада бўлиб келаётганига ва бундан кейин ҳам шундай бўлишига шубҳа бўлиши мумкин эмасга ўхшарди. – Ҳамма нарсани билгиси келади, – деди у ва болага шундай мулойим, шундай чиройли табассум қилдики, бола ҳам, Нехлюдов ҳам беихтиёр жилмайишди.

– Ҳа, кимни кўргани келганимни сўраяпти.

– Марья Павловна, чет киши билан гаплашиш мумкин эмас. Биласиз-ку, ўзингиз, – деди мутасадди.

– Хўп, хўп, – деди Марья Павловна. У катта оппоқ қўли билан ундан кўзини узмаётган Коляни етаклаб сил йигитнинг онаси ёнига борди.

– Бу кимнинг ўғли? – деб сўради Нехлюдов мутасаддидан.

– Бир сиёсий маҳбус аёлнинг ўғли, турмада туғилган, – деди у ўз маҳкамасининг шунақа антиқа жой эканлигини кўрсатмоқчи бўлгандек, мамнунлик билан.

– Ростданми?

– Ҳа, энди онаси билан Сибирга кетяпти.

– Бу қиз ким?

– Жавоб бера олмайман, – деди мутасадди елкасини қисиб. – Мана, Богодуховская ҳам келиб қолди.

LV

Орқа томондаги эшикдан сочи калта, ориқ, мулойим кўзлари катта-катта, оқ-сариқ Вера Ефремовна ликиллаб чиқиб келди.

– Келганингизга раҳмат, – деди у Нехлюдовнинг қўлини қиса туриб. – Мени эслайсизми? Келинг, ўтирамиз.

– Сизни шу аҳволда кўрарман деб ўйламаган эдим.

Вера Ефремовна катта-катта юмалоқ кўзлари билан ҳар вақтдагидек, қўрқув аралаш Нехлюдовга қаради ва кофтасининг ғижимланган ифлос ёқасидан чиқиб турган сариқ, ингичка, пайдор бўйнини буриб:

– Э, менинг аҳволим жуда соз! Шундай яхшики… бундан ортиқ бўлишини истамайман, – деди.

Нехлюдов ундан қандай қилиб бу аҳволга тушиб қолганини сўрай бошлади. Вера Ефремовна унинг саволига жавоб берар экан, ўз иши ҳақида жонланиб гапира бошлади. У тарғиб қилиш, тартибни бузиш, гуруҳлар, секциялар ва шу секциялар ҳақида чет тилдаги сўзларни қўшиб гапирар эди. Вера Ефремовна бу сўзларни ҳамма билади деб ўйлар эди. Аммо Нехлюдов буларни эшитмаган эди.

Вера Ефремовна яширин ташкилот сирлари Нехлюдовни жуда қизиқтиради, ёқади деб ишонган бўлса керак, жонланиб ҳикоя қиларди. Нехлюдов эса унинг ингичка бўйнига, сийрак, чигал сочларига қарар ва Вера Ефремовнанинг нега шундай ишлар билан шуғулланганига, нега ҳикоя қилиб бераётганига ҳайрон бўларди. Нехлюдов унга ачинарди. Лекин бу ачиниш бутунлай бошқача эди. Нехлюдов унга шу сассиқ турмада бегуноҳдан бегуноҳ қамалиб ётган мужик Меньшовга ачингандек ачинмас эди. Вера Ефремовна бошини ғовлатган чалкаш фикрлар орқасида шундай ачинарли ҳолга тушган эди. Вера Ефремовна ўзини, ўз ишининг ғалаба қозониши учун жонини фидо қилишга тайёр қаҳрамон деб ўйласа керак. Лекин шуниси аниқ эдики, шу иш нимадан иборат эканлигини, унинг ғалабаси нимага олиб келишини ўзи ҳам тушуниб етолмасди.

Вера Ефремовнанинг Нехлюдов билан гаплашмоқчи бўлган иши қуйидагидан иборат эди: унинг Шустова деган бир дугонаси, Вера Ефремовнанинг сўзига қараганда, уларнинг гуруҳига кирмаслигидан қатъи назар, бундан беш ой муқаддам у билан бирга Петропавловск қалъасига қамалибди. Шустованинг уйидан эҳтиёт қилиб сақлаш учун берилган китоб ва қоғозлар чиққан.

Вера Ефремовна Шустованинг қамалишида ўзини қисман айбдор санаб, таниш-билишлари кўп бўлган Нехлюдовдан Шустовани озод этиш учун қўлидан келганича ҳаракат қилиб кўришни илтимос қиларди. Богодуховскаянинг иккинчи илтимоси Петропавловск қалъасида қамалиб ётган Гурькевичга қариндош-уруғлари билан учрашиб туришга ва илмий ишлари учун зарур бўлган илмий китобларни олиб туришга ижозат олиб беришдан иборат эди.

Нехлюдов Петербургга борди дегунча қўлидан келганича ҳаракат қилишга ваъда берди.

Вера Ефремовна бошидан кечирганларини ҳам ҳикоя қилиб берди. Акушеркалик курсини тугатгач, яширин ташкилотдагилар билан топишибди-да, улар билан бирга иш олиб борибди. Бошда ишлари яхши экан: прокламациялар5151
  Прокламация – ташвиқот мақсадида тарқатиладиган сиёсий мазмундаги варақа.


[Закрыть] ёзишар, фабрикаларда ташвиқот юргизишар экан. Лекин бир куни бир машҳур одам қамалиб қолибди, қоғозлари қўлга тушибди. Шундай қилиб, аста-секин бошқаларни ҳам тутиб қамашаверибди.

– Мени ҳам қамашди, мана энди сургун қилишяпти… – деб тугатди у бошидан кечирганларини. – Ҳечқиси йўқ. Ўзимни яхши ҳис қиламан, кайфим жойида, – деди у, лекин ғамгин жилмайди.

Нехлюдов қўй кўз қизнинг кимлигини сўради. Вера Евремовна унинг генералнинг қизилигини, кўпдан буён революцион партияга мансублигини, жандармга ўқни мен отдим деб бўйнига олгани учун қамалганлигини айтиб берди. У босмахона станоги ўрнатилган конспиратив уйда яшаган. Кечаси тинтувга келишган пайтда уйдагилар ўзларини ҳимоя қилмоқчи бўлган, чироқни ўчириб далилларни йўқота бошлаганлар. Полициячилар бостириб кирган. Шунда фитначиларнинг бири ўқ узиб жандармни оғир ярадор қилган. Ким отди деб сўроқ қилишганларида, умри бино бўлиб тўппонча ушламаган, чумолига озор бермаган қиз, мен отдим деб бўйнига олган. Шу-шу айбдор бўлиб қолган. Мана энди каторгага жўнаб кетяпти.

– Ўз манфаатидан воз кечадиган меҳрибон одам… – деди Вера Ефремовна уни мақтаб.

Вера Ефремовна гаплашмоқчи бўлган учинчи масала Масловага тааллуқли эди. У қамоқхонадагилар сингари Маслованинг бошидан кечирган воқеаларидан, Нехлюдовнинг унга муносабатидан хабардор бўлган эди. Энди у Масловани сиёсий маҳбуслар орасига ёки ҳеч бўлмаса касалхонага касал боқувчиликка ўтказишга ҳаракат қилишни маслаҳат берди. Ҳозир касалхонада беморларнинг кўплигини, уларга қараб турадиган одам кераклигини айтди. Нехлюдов берган маслаҳати учун унга миннатдорлик билдирди ва шу маслаҳатидан фойдаланишга ҳаракат қилишини айтди.

LVI

Мутасадди ўрнидан турди-да учрашув соати тугаганлигини, тарқалиш кераклигини эълон этиб уларнинг гапини бўлди. Нехлюдов ўрнидан турди, Вера Ефремовна билан хайрлашиб, эшик ёнига бориб турди-да, кўз олдида бўлиб ўтаётган манзарани кузата бошлади.

– Жаноблар, вақт тугади, бўлди, – дерди мутасадди гоҳ ўрнидан туриб, гоҳ ўтириб.

Мутасаддининг талаби хонадагиларни, маҳбуслар ва кўргани келганларни жонлантирди, лекин ҳеч ким тарқалишни хаёлига ҳам келтирмас эди. Баъзилар ўринларидан туриб, тикка турганларича гаплашишарди. Баъзилар аса ҳамон гаплашиб ўтирардилар. Баъзилар хайрлашиб йиғлай бошлашди. Айниқса, сил йигит билан онасининг аҳволи таъсирли эди. Йигит онасига қўшилиб йиғлаб юборишдан ўзини сақлаб қолиш учун зўр бериб қўлидаги қоғозни эзғилар, борган сайин тажанг бўларди. Онаси эса хайрлашиш кераклигини эшитиб, ўғлининг елкасига осилиб олди-да, бурнини торта-торта йиғлай бошлади. Қўй кўз қиз (Нехлюдов беихтиёр уни кузатиб турарди) ҳўнграб йиғлаётган онасини алланималар деб юпатарди. Кўк кўзойнак таққан чол қизининг қўлини ушлаб тик турар, унинг гапини маъқуллаб бошини силкитарди. Ошиқ-маъшуқлар ўринларидан туришди, қўл ушлашиб, бир-бирларининг кўзларига тикилишиб қолишди.

Нехлюдовнинг ёнида, худди у сингари, хайрлашаётганларни кузатиб турган, калта жакет кийган йигит:

– Фақат шуларгина хурсанд, – деди ошиқ-маъшуқларни кўрсатиб.

Ошиқ-маъшуқлар – гуттаперча камзул кийган йигит билан оқ-сариқдан келган истараси иссиқ қиз – Нехлюдов билан йигитнинг ўзларига қараб турганларини сезиб, ушлашиб турган қўлларини чўзиб, ўзларини орқага ташладилар ва кула-кула айлана бошладилар.

– Бугун кечқурун қамоқхонада тўйлари бўлади, кейин қиз йигит билан Сибирга жўнайди, – деди йигит.

– Йигит ким?

– Каторгачи. Шуларнинг шўхлик қилгани ҳам яхши, қон бўлиб кетади киши, – деди жакет кийган йигит сил йигитнинг онаси ҳўнграшига қулоқ соларкан.

– Жаноблар! Бўлди, бўлди энди! Жиддий чора кўришга мажбур қилманг мени, – дерди мутасадди бир гапни ҳадеб такрорлаб. – Бўлди энди, бўлди деяпман! – дерди у оҳиста ва бўшгина. – Бу нима қилганингиз? Вақт аллақачон ўтиб кетди. Бу ишингиз ярамайди. Сўнгги марта айтаман, – деб такрорларди у маъюслик билан папиросини гоҳ ёқиб, гоҳ ўчириб.

Ҳеч қандай жавобгарликни ҳис этмай бировга ёмонлик қилишга имкон берадиган далиллар қанчалик зўр, қанчалик одат тусига кириб қолган бўлмасин, мутасадди ўзини бу хонада юзага чиқаётган ғам-аламнинг сабабчиларидан бири деб ҳисобламасдан иложи йўқ эди, ўзини ёмон ҳис этишининг сабаби ҳам шу бўлса ажаб эмас.

Ниҳоят, маҳбуслар ҳам, кўргани келганлар ҳам тарқалишди, бирлари ичкари эшикка кириб, бошқалари ташқи эшикдан чиқиб кетишди. Эркаклар – гуттаперча камзул кийган йигит, сил йигит ва қора, пахмоқ киши ўтиб кетишди; Марья Павловна қамоқхонада туғилган болани етаклаб олиб кетди.

Кўргани келганлар ҳам чиқиб кета бошлашди. Кўк кўзойнак таққан киши, гурс-гурс қадам ташлаб чиқиб кетди. Нехлюдов унинг кетидан эргашди..

Гапдон йигит Нехлюдов билан бирга зинадан тушар экан:

– Шу ҳам тартиб бўлди-ю, – деди узилиб қолган суҳбатни давом эттираётгандек. – Яхшиямки, капитан кўнгилчан одам, қоидаларга риоя қилмайди. Ҳар ҳолда гаплашиб, хумордан чиқишади-ю.

– Бошқа турмаларда бунақа учрашув йўқми ҳали?

– Э-э, қаёқда? Кўргазса ҳам ўртада панжара ажратиб туради.

Нехлюдов Мединцем билан (йигит ўзини шундай деб таништирди) гаплашиб, даҳлизга тушганида мутасадди ҳорғин қиёфада уларнинг ёнига келди.

У Нехлюдовнинг кўнглини олиш учун:

– Масловани кўрмоқчи бўлсангиз марҳамат, эртага келинг, – деди.

– Жуда соз, – деди Нехлюдов, сўнгра шошиб-пишиб чиқиб кетди.

Меньшовнинг бегуноҳдан бегуноҳ азоб чекиши, ёлғиз у жисмоний азоб эмас, бекордан-бекор ўзини қийноққа солаётган одамларнинг тош кўнгиллигини кўриб эзгулик ва худодан ноумид бўлиши жуда даҳшатли эди; қоғозда бошқача ёзилиб кетганлиги туфайли, шунча бегуноҳ одамни бу қадар шармандаликка, азоб-уқубатга маҳкум этиш – мудҳиш ҳодиса эди: ўз оғайниларини азоблаш билан шуғулланиб, яна яхши ва муҳим ишни бажаряпмиз деб ишонган, мияси айниган назоратчилар даҳшатли эди. Нехлюдовга ҳаммадан ҳам даҳшатли кўринган нарса худди ўзига ва болаларига ўхшаш одамларни бир-биридан – онани боладан, отани қизидан жудо қилишга мажбур бўлган кекса, бедармон ва кўнгилчан мутасадди эди.

Нехлюдов ҳамма вақт турмага келганида ҳис этганидек кўнгли бузилиб ўзини беҳузур ҳис этди.

«Нега шундай?» деб сўрар ва бунга жавоб тополмасди.