Текст книги "Тирилиш"

XIV

Петербургда Нехлюдовнинг учта иши бор эди. Маслованинг сенатга берилган шикоятномаси, Федосья Бирюкованинг шикоят комиссиясидаги иши ва Вера Богодуховскаянинг топшириғига кўра, жандарма бошқармасидаги ёки учинчи бўлимдаги иши, яъни Шустовани озод этиш ва онанинг қалъага қамалган ўғли билан кўришувига ижозат олиш иши; бу ҳақда Вера Богодуховская унга хат ёзиб берган эди. Мана шу икки ишни Нехлюдов бир иш деб ҳисобларди. Тўртинчи иш – инжилни ўқиб, уни шарҳлаганлари учун бола-чақаларидан ажратиб Кавказга сургун қилинаётган сектантларнинг иши эди. Нехлюдов фурсат топса, улар учун эмас, ўзи учун бу ишни аниқлашга ҳаракат қилишга аҳд қилган эди.

Масленников билан сўнгги марта кўришганидан буён, айниқса, қишлоққа бориб келганидан бери, Нехлюдовнинг юрагида шу вақтгача ўзи яшаб келган муҳитга, бир қисм одамнинг роҳат-фароғатда яшаши учун миллионлаб кишиларнинг азоб тортаётганини усталик билан ниқоблаган муҳитга қарши нафрат уйғонди. Бу муҳитдаги одамлар у азобларни кўрмас, шунинг учун ҳам ўзларининг раҳмсизликларини, кечирган ҳаётларининг жиноятдан бўлак нарса эмаслигини кўра олмас эдилар. Нехлюдов энди шу муҳитдаги одамлар билан учрашганда ўнғайсизлик ҳис этар, ўзини ўзи койирди. Ҳолбуки, илгариги одатлари, қариндошлик ва дўстлик муносабатлари уни шу муҳитга жалб этарди; энг муҳими шуки, ҳозир бутун қалбини банд этган ишни амалга ошириш учун – Масловага ва ёрдам бераман деб ваъда қилган барча жафокашларга ёрдам бериш учун ўзи ҳурмат қилмаган, ҳатто кўпинча ғазабини, нафратини қўзғаган шу муҳитдаги одамларга мурожаат қилиши керак эди.

Петербургга келиб холаси, собиқ министрнинг хотини графиня Чарскаяникига тушган Нехлюдов ўзига ёт бўлиб қолган аристократлар муҳитининг марказига тушиб қолди. Бу унга хуш ёқмас, аммо бошқа илож йўқ эди. Холасиникига тушмай меҳмонхонага тушса, холасини хафа қилган бўларди. Ваҳоланки, холасининг таниш-билишлари кўп бўлиб, Нехлюдовга фойдаси тегиб қолиши мумкин эди.

Нехлюдов келган ҳамоно уни қаҳва билан сийлар экан:

– Сенинг тўғрингда ҳар хил гаплар бор? Ғалати ишлар, – деди унга графиня Катерина Ивановна, – Vous posez pour un Howard!7474
  Ўзингни жуда Говард қилиб кўрсатяпсан (франц.)


[Закрыть] Жиноятчиларга ёрдамлашармишсан. Турмама-турма юрармишсан, ахлоқларини тузатаётган эмишсан.

– Йўғ-э, хаёлимгаям келтирганим йўқ.

– Нима қипти, яхши иш. Лекин бунга бир ишқ можароси аралашган бўлса керак. Қани, гапириб бер-чи.

Нехлюдов Масловага бўлган муносабатини қандай бўлса шундай гапириб берди.

– Ҳа-а, эсимда, ўша кампирларникида турган вақтингда шўрлик Элен алланималар деган эди менга: улар сени ўша асранди қизларига уйлантириб қўйишмоқчи бўлишган шекилли (графиня Катерина Ивановна Нехлюдовнинг аммаларини ёмон кўрар эди)… Elle est encore jolie?7575
  У ҳалиям чиройлими? (франц.)


[Закрыть]

Екатерина Ивановна олтмишга кирган, бақувват, хушчақчақ, серғайрат, сергап хотин эди. Бўйи новча, ўзи жуда семиз, лабининг устидаги мўйлови сал-пал билиниб турарди. Нехлюдов уни яхши кўрар ва ёшлигидан бошлаб холасининг ғайратидан, хушчақчақлигидан руҳланар эди.

– Йўқ, ma tante,7676
  Холажон (франц.)


[Закрыть] ҳаммаси ўтиб кетди. Унга ёрдам бермоқчиман фақат. Нимага деганда, биринчидан, у бекордан бекорга кесилиб кетган, бунга мен айбдорман, тақдирининг шундай бўлиб кетишига мен айбдорман. Мен қўлимдан келганича ёрдам беришга мажбурман, деб ўйлайман.

– Лекин, эшитишимча, унга уйланмоқчи ҳам эмишсанми?

– Ҳа, уйланмоқчи эдим-ку, лекин у кўнмаяпти.

Катерина Ивановна пешонасини тириштириб, кўзини олайтириб, ҳайрат билан индамай жиянига қаради. Тўсатдан чеҳраси ўзгарди, юзида мамнунлик аломати кўринди.

– Э-э, сендан кўра ақлли экан у. Э, тентак! Уйланаверардингми?

– Ҳеч сўзсиз.

– Анави ишни қилиб юргандан кейинам-а?

– Албатта, ҳаммасига мен айбдорман-ку.

– Йўқ, сен довдир экансан-ку, – деди холаси ўзини жилмайишдан тийиб. – Учига чиққан довдир экансан-ку, лекин мен сени шунақа довдирлигинг учун ҳам яхши кўраман, – деб такрорларди у назарида жиянининг руҳий аҳволини тўғри ифода этувчи сўзни топганидан қувониб. – Бу воқеанинг тўғри келиб қолганини қара, – деб давом этди у, – Аline-ники ажойиб Магдалиналар уйига айланган. Менам бир борган эдим. Ўлгудек расво экан улар. Кейин келиб роса ювиндим. Лекин Аline corps et a’me7777
  Жони-тани билан (франц.)


[Закрыть] шу ишга берилган. Биз анави сеникини Аline-га берамиз. Тузатса шу тузатсин-да.

– У каторгага ҳукм қилинган. Мен ҳукмни бекор қилдириш учун уриниб кўргани келганман-да. Сизга тушадиган биринчи ишим шу.

– Шунақа дегин! Иши қаерда ҳозир?

– Сенатда.

– Сенатда? Вой, менинг азиз соusin Левушкам сенатда-ку. Ҳа, айтмоқчи, у аҳмоқлар департаментида – герольдияда7878
  Герольдия – дворянларга унвон ва имтиёз берадиган муассаса.


[Закрыть] экан-ку. Лекин ўша ернинг ўзида ишлайдиганлардан ҳеч кимни танимайман. Ҳаммаси қаёқдаги немисларми-ей: Ге, Фе, Де, – tout la’lphabet7979
  Бутун алифбо (франц.)


[Закрыть] ё бўлмаса қандайдир Ивановлар, Семеновлар, Никитенколар, роur varier. Des gens de l‘аtre monde.8080
  Ранг-баранглик учун. Бошқа муҳит кишилари (франц.)


[Закрыть] Ҳай, майли, эримга айтаман. Эрим уларни танийди. У ҳаммани танийди. Айтаман унга. Ўзинг яхшилаб тушунтириб қўй, мен гапирсам ўлсаям тушунмайди. Нима гапирсам, барибир ҳеч нарса тушунмадим деяверади. С’еst un parti pris.8181
  Олдиндан шу фикрга келиб қўйган (франц.)


[Закрыть] Ҳамма тушунади-ю, фақат у тушунмайди.

Шу маҳал пайпоқ кийган лакей кумуш патнисда хат олиб кирди.

– Аline-дан экан. Ана энди Кизеветерни ҳам эшитадиган бўлдинг.

– Кизеветер деганингиз ким?

– Кизеветерми? Ҳали келгин, кимлигини кўрасан. У шундай гапирадики, ҳатто ашаддий жинояткорлар ҳам тиз чўкиб йиғлаб тавба қилиб юборадилар.

Графиня Катерина Ивановна, гарчи бу унинг характерига тўғри келмаса-да, ғалати кўринса-да, христианликнинг моҳияти тавбага ишонишдан иборат деган назариянинг ўткир тарафдори эди. У, ўша вақтларда урф бўлган шу маслак тарғиб қилинадиган мажлисларга борар, бу мазҳабдагиларни уйига чақириб турар эди. Бу маслакнинг бутун диний маросимлар, иконалар ва сир-асрорларни инкор этишига қарамай, графиня Катерина Ивановнанинг барча хоналарида, ҳатто каравотининг тепасида ҳам икона бор эди. У черков талаб қилган маросимларнинг ҳаммасини бажарар ва бунда ҳеч қандай қарама-қаршилик кўрмас эди.

– Сенинг Магдалинанг унинг сўзини тинглаганда эди, дарров ўзгарарди, – деди графиня. – Кечқурун албатта уйда бўл. Ўз қулоғинг билан эшитасан. Ажойиб одам.

– Бу мени тариқча қизиқтирмайди, ma tante.

– Сенга айтяпману, жуда қизиқ деб. Албатта етиб кел. Қани, гапир, менда яна қандай ишинг бор? Videz votre sac.8282
  Очиб сол (франц.)


[Закрыть]

– Яна крепостда бир иш бор.

– Крепостдами? Бўлмаса ўша ердан барон Кригсмутга хат ёзиб беришим мумкин. С’еst un trés brave homme.8383
  Жуда мўътабар одам (франц.)


[Закрыть] Ўзинг ҳам биласан уни. Отангнинг ўртоғи. Il donne dans le spiritisme.8484
  Спиритизмга қизиқади (франц.)


[Закрыть] Ҳай, бунинг зарари йўқ. Ўзи яхши одам. У ерда нима ишинг бор эди?

– Бир хотиннинг ўша ерда қамалиб ётган ўғли билан учрашувига ижозат сўраш керак. Бу иш Кригсмутга эмас, Червянскийнинг измида дейишган эди.

– Червянскийни ёмон кўраман, лекин Маriette-нинг эри-ку. Маriette-дан илтимос қилиш керак. Илтимосимни ерда қўймайди. Еlle est trés gcntille.8585
  Жуда ёқимтой хотин (франц.)


[Закрыть]

– Яна бир хотин ҳақида илтимос қилиш керак. Бир неча ойдан бери қамалиб ётибди, лекин нега қамалганини ҳеч ким билмайди.

– Йўғ-э, нимага қамалганини ўзи билса керак, ахир. Улар жуда яхши билишади. У сочи қирқилганлар қилмишига яраша жазосини тортсин.

– Қилмишига ярашами-йўқми, буни биз билмаймиз. Улар эса азоб чекиб ётишибди. Ўзингиз – христиансиз, инжилга ишонасизу, шу қадар тош юраксиз…

– Бунинг унга дахли йўқ. Инжил – ўз йўлида, лекин ёмон ёмонлигини қўймайди. Ўзим нигилистларни,8686
  Нигилист – XIX асрнинг 60-йилларида Россияда пайдо бўлган, дворянлар анъаналари ва одатларига, крепостнойлик ғояларига кескин равишда салбий кўз билан қараган, қуйи табақадан чиққан зиёли қатлами


[Закрыть] айниқса, сочи қирқилган нигилист аёлларни кўрарга кўзим бўлмаса-ю уларни яхши кўраман деб айтсам – ундан ёмон.

– Нега жинингиз суймайди уларни?

– Биринчи март воқеасидан кейин ҳам нега деб сўрайсанми?

– Лекин ҳаммасиям биринчи март воқеасида иштирок этмаган-ку.

– Барибир, ўзгаларнинг ишига суқилишни ким қўйибди уларга. Бу хотинларнинг иши эмас.

– Хўш, бўлмасам Маriette-чи, у ишга аралашса майлими, сизнингча, – деди Нехлюдов.

– Маriette? Маriette – Маriette. Булар бўлса, худо олсин, аллақаёқдаги Халтюпкина дегани бизга ўргатмоқчи бўлади.

– Ўргатмоқчи эмас, шунчаки халққа ёрдам беришмоқчи.

– Кимга ёрдам бериш-бермасликни уларсиз ҳам билишади.

– Ахир халқ азоб чекиб ётибди. Куни кеча қишлоқдан келдим. Ажабо, бизнинг зеб-зийнат ичида яшашимиз учун мужикларнинг оч-наҳор, ўлган-тирилганига қарамай ишлаши шартми, – деди холасининг меҳрибонлигидан ийиб, беихтиёр, бутун ўйлаганларини тўкиб-солишни истаган Нехлюдов.

– Менинг ҳам ишлаб, оч-наҳор юришимни истайсанми?

– Йўқ, сизни оч юринг демайман, – деди Нехлюдов беихтиёр жилмайиб, – фақат ҳаммамиз ҳам ишлаб ҳаммамиз ейлик демоқчиман.

Холаси яна қошини чимириб, кўзини олайтириб, ер остидан жиянига қаради.

– Моn cher, vous finirez mal,8787
  Азизим, оқибати ёмон бўлади (франц.)


[Закрыть] – деди у.

– Нега энди?

Шу маҳал хонага баланд бўйли, кенг яғринли генерал кириб келди. Бу графиня Чарскаянинг эри, истеъфога чиққан министр эди.

– Э-э, Дмитрий, салом, – деди у янгидан соқоли қирилган юзини Нехлюдовга тутиб, – қачон келдинг?

У индамай хотинининг пешонасидан ўпди.

– Non, il est impayable,8888
  Бу жуда қиёмат одам (франц.)


[Закрыть] – деди графиня Катерина Ивановна эрига мурожаат қилиб. – Менга дарёга бориб кир чайқа, картошка еб кун кўр деяпти. Қип-қизил тентак бу, лекин барибир илтимосини ерда қўйма. Жуда довдир, – деди сўзини тузатиб. – Эшитдингми: Каменская жуда куйиб-пишиб ўлаётган эмиш, яна бир кор-ҳол бўлмасайди деб қўрқишаётган эмиш, – деди у эрига, – бориб келсанг бўларди.

– Ҳа, аҳволи жуда ёмон, – деди эри.

– Қани, гаплашинглар бориб, менинг ёзадиган хатларим бор.

Нехлюдов меҳмонхона ёнидаги хонага ўтган ҳам эдики, графиня ўша ердан туриб:

– Нима дейсан, Маriette-га хат ёзайми? – деб қичқирди.

– Марҳамат қилинг, ma tante.

– Бўлмасам еn blanc8989
  Жой (франц.)


[Закрыть] қолдириб кетаман, сочи қирқилган аёл ҳақидаги илтимосингни билдираман, у кейин эрига буюрар. Эри унинг айтганини қилади. Мени қаҳри қаттиқ одам деб ўйлама. Сенинг protégées-ларингнинг ҳаммаси расво одамлар, лекин ie ne leur veux pas ed mal.9090
  Уларга ёмонликни раво кўрмайман (франц.)


[Закрыть] Худо ёр бўлсин! Бор, борақол энди. Кечқурун албатта уйда бўл. Кизеветернинг гапини эшитасан. Кейин ибодат қиламиз. Агар қаршилик қилмасанг, са vous fera beaucoup de bien.9191
  Бу сенга катта фойда келтиради (франц.)


[Закрыть] Биламан-ку, ахир, Элен ҳам, сен ҳам бу масалада жуда орқада қолиб кетгансизлар. Хўп, хайр, бўлмасам.

XV

Граф Иван Михайлович истеъфога чиққан министр ва қатъий фикрли одам эди.

Граф Иван Михайлович ёшлик чоғидан бошлаб шу нарсага қаттиқ ишонардики, қушларнинг қурт-қумурсқалар билан озиқланиб, устларини пат ва тук қоплаши, осмонда учиши зарур бўлганидек, ўзининг ҳам пазанда ошпазлар пиширган қимматбаҳо овқатларни ейиши, энг қимматли яхши либослар кийиши, энг ювош ва тезюрар отларни миниши зарур деб ҳисоблар, шу сабабдан бу нарсалар ҳамма вақт муҳайё туриши керак, деб ўйларди. Булардан ташқари граф Иван Михайлович хазинадан қанчалик кўп миқдорда пул олса, орденлари қанча кўп бўлса, олмос нишонлардан тортиб яна алланималаргача олса, тождорлар ва малика ойимлар билан тез-тез кўришиб гаплашиб турса, шунча яхши бўлади деб ҳисобларди. Граф Иван Михайлович ақидасининг асосини ташкил этган мана шу шартлардан бошқа жамики нарсани аҳамиятсиз ва арзимас нарса ҳисобларди. Қолган нарсаларнинг бўлган-бўлмагани билан унинг иши йўқ эди. Граф Иван Михайлович қирқ йил мобайнида шу ақидага амал қилиб яшаб, ишини юргизиб келди ва қирқ йилдан кейин министрлик мартабасига кўтарилди.

Граф Иван Михайловичнинг министрлик мартабасига эришувига сабаб бўлган асосий хусусиятлари шундан иборат эдики, у, биринчидан, алоқа қоғозлари ва қонунларнинг маъносини англай олар, жуда силлиқ бўлмаса-да, имло хатосига йўл қўймай англашиларли алоқа қоғозлари ёза биларди, иккинчидан, жуда басавлат эди. Лозим бўлиб қолган кезларда ўзини жуда мағрур, ҳатто яқинига йўлаб бўлмайдиган даражада улуғ қилиб кўрсатар, жойи келганда эса сермулозамат, хушомадгўй, лаганбардор, учинчидан, на шахсий, маънавий ва на умумий бир қоида ёки принципга эга эмас эди. Шунинг учун ҳам кези келганда ҳамманинг фикрига қўшилаверар, лозим бўлиб қолганда эса ҳеч кимнинг фикрига қўшилмаслиги мумкин эди. Шу зайлда у бирор иш қилар экан, ўзини сипо тутишга, ўзига ўзи қарши гапирмасликка ҳаракат қилар, шу билан бирга, шу қилаётган ишининг жўя-ножўялиги билан, бундан Россия империясига ёки бутун дунёга зўр фойда ёинки катта зиён келиши билан сира иши йўқ эди.

Министрлик мартабасига мингандан кейин унинг измида бўлган одамларгина эмас, – унинг измидаги одамлар ва яқинлари кўп эди, – ҳатто барча бегона одамлар ҳам, унинг ўзи ҳам уни ғоят ақлли бир давлат арбоби деб биларди. Лекин маълум бир вақт ўтиб у ҳеч нарса қилмагандан, ҳеч иш кўрсатмагандан кейин, яшаш учун кураш қонунига кўра, худди ўзига ўхшаб қоғоз ёзиш ва англашни ўрганиб олган басавлат, принципсиз тўралар уни сиқиб чиқаришгач, истеъфо беришга мажбур бўлди, шундан кейин унинг ғоят ақлли ва чуқур ўйлайдиган одам эмаслиги у ёқда турсин, балки ўзига бино қўйгани билан фикр доираси тор, мулоҳазалари бемаза консерватив газеталарнинг бош мақоласи даражасига зўрға етадиган, маълумотсиз одам эканлиги ҳаммага маълум бўлди. Шундан сўнг уни сиқиштириб чиқарган бошқа маълумотсиз димоғдор тўралардан ортиқча ери йўқлиги билинди, бунга ўзининг ҳам кўзи етиб қолди. Лекин шунга қарамай, йил сайин хазинадан мумкин қадар кўпроқ пул, расмий кийимлари учун янги-янги зийнатлар олиб туриш керак деган эътиқодда эди. Бу эътиқод шу қадар кучли эдики, унинг бу талабларини рад этишга ҳеч ким ботинолмасди. Шундай қилиб у, қисман нафақа тариқасида, қисман юқори давлат муассасасида аъзолиги учун ва ҳар турли комиссияларда, қўмиталарда раис бўлгани учун ҳар йили ўн минглаб пул олиб турар, бунинг устига елкасига ва шимига заррин уқа тақмоқ ҳамда фракка янги ленталар ва эмалланган юлдузлар тақмоқ ҳуқуқига эга эди. Граф буни жуда қадрлар, севарди. Шундай қилиб, граф Иван Михайловичнинг ошна-оғайни, таниш-билиши кўп эди.

Граф Иван Михайлович Нехлюдовнинг гапига бир вақтлар иш бошқарувчиларнинг маърузасини тинглагандек қулоқ солди-да, унга мактуб ёзиб беражагини – мактубнинг бирини шикоят департаментидаги сенатор Вольфга ёзажагини айтди.

– У тўғрида ҳар хил гаплар юради, лекин dans tous les cas с’еst un homme tres comme il faut9292
  Ҳар ҳолда анча дуруст одам (франц.)


[Закрыть], – деди у. – Мендан яхшилик кўрган, қўлидан келганича ёрдам қилади.

Иккинчи мактубни Иван Михайлович ариза комиссиясидаги нуфузли бир кишига ёзди. Нехлюдов гапириб берган Федосья Бирюкованинг иши уни жуда қизиқтирди: Нехлюдов бу ҳақда император ойимга хат ёзмоқчи бўлиб юрганини айтганида, граф бу иш ҳақиқатан ҳам таъсирли эканини, пайти келса ўша ерда бир гапириб ўтиши мумкинлигини гапирди. Лекин бирор ваъда бермади. Ариза ўз йўли билан бораверсин. Мабодо жойи келиб қолса, пайшанба куни бўладиган реtit comite-га9393
  Кичик зиёфат (франц.)


[Закрыть] таклиф қилгудек бўлишса, айтиб ўтарман, деб ўйлади у ўзича.

Графдан иккала мактубни, холасидан Маriette-га ёзилган хатни олиб, Нехлюдов, шу заҳоти ўша даргоҳларга қараб кетди.

У энг аввал Маriette-никига йўналди. Ўртаҳол аристократ оиласига мансуб бўлган Маriettе-ни қиз болалик чоғидан биларди, кейин унинг мансабдор бир кишига текканини ҳам эшитган эди. Унинг эри ҳақида Нехлюдовнинг қулоғига жуда кўп хунук гаплар келиб етган эди. Бу одамнинг тошюраклигини, юзлаб ва минглаб сиёсий маҳбусларга азоб бериш унинг асосий вазифаси эканлигини эшитганди. Мазлумларга ёрдам бериш учун, золимларнинг тарафини олиши, уларнинг фаолиятини қонуний деб топгандай уларга илтимос қилишга мажбур бўлиши, жабр қилаётганларини ўзлари сезмайдиган, шунга одатланиб қолган золимларнинг баъзи шахсларга нисбатан зулм қилмаслигини сўраб мурожаат этишга тўғри келиши Нехлюдов учун ҳар вақтдагидай жуда оғир туюлар эди. Шундай пайтларда у боши ғовлаб, ўзидан норозилик ҳис этар, сўрасаммикан сўрамасаммикан деб иккиланар эди-ю, лекин ҳар гал сўраш керак деган қарорга келарди. Ўша Маriette ва унинг эрининг ёнига борганда Нехлюдов ўзини беҳузур, ўнғайсиз ҳис этади, хижолат тортади, лекин оқибатда бир кишилик камерада эзилиб ётган бахтсиз бир аёл озод этилиши, қариндош-уруғлари ҳам, ўзи ҳам ғамдан озод бўлиши мумкин, гап шунда. Бундан ташқари, кўпдан буён ўзиники деб ҳисобламай қўйган одамлари орасида арзгўй сифатида кўринишида сохталик ҳис этарди. Чунки бу одамлар ҳали ҳам Нехлюдовни ўз одамимиз деб ҳисоблашар, бу муҳитда у яна аввалги изига тушиб олганини, бу доирада ҳукм сурган енгил, ғайриахлоқий ҳаёт равишига беихтиёр берилиб кетганини ҳис этарди. Нехлюдов буни холаси Катерина Ивановнаникида синаб кўрган эди. Бугун эрталаб холаси билан жиддий нарсалар ҳақида суҳбатлашаётганида ҳам гапни ҳазилга айлантириб юборган эди.

Умуман, кўпдан бери кўрмай юрган Петербург Нехлюдовнинг танасини яйратар, лекин ахлоқан сусайтирувчи таъсир кўрсатарди: ҳамма ёқ озода, обод, энг муҳими – одамларнинг маънавий талаби шу қадар бўшки, ҳаёт жуда ҳам енгил кўринарди.

Кўркам, озода, назокатли извошчи уни сув сепилган, топ-тоза тош йўллар билан чиройли, хушмуомала, озода миршаблар, чиройли, озода уйлар ёнидан олиб ўтиб, Маriette-нинг анҳор бўйидаги уйига олиб борди.

Кўча эшиги олдида извошга қўшилган бир жуфт инглиз оти турарди, лунжининг ярмини соқол босган, ливрея кийган инглизнамо извошчи қўлидаги қамчини билан извош устида мағрур ўтирарди.

Озода мундир кийган швейцар даҳлиз эшигини очди. У ерда бундан ҳам озода, заррин уқали камзул кийган, соқоли силлиқ таралган махсус лакей билан янги, тоза мундирли, найза ушлаган хабарчи солдат турарди.

– Генерал қабул қилмайдилар. Генерал хоним ҳам. Улар ҳозир бир ёққа чиқиб кетмоқчилар.

Нехлюдов, графиня Катерина Ивановнанинг хатини берди, карточкасини олиб, келиб-кетувчилар ёзиладиган дафтар қўйилган стол ёнига борди-да, келиб учрата олмаганига кўп афсусланганини ёзаётган эди, бирдан лакей зина олдига борди, швейцар эшик оғзига келиб: «Келтир!» деб қичқирди, солдат эса қўлини икки ёнига қилиб, ўзининг мартабасига тўғри келмаган юриш билан зинадан пилдираб тушаётган, паст бўйли, нозиккина ойимни кўзи билан кузатиб қотиб турди.

Маriette пат қадалган катта қора шляпа, қора кўйлак, қора накидка ва янги қора қўлқоп кийган, юзи ўртик билан беркитилган эди.

Нехлюдовни кўриб ўртикни кўтарди, кўзлари чақнаб турган бежирим юзини очиб, унга савол назари билан қаради.

– Э князь, Дмитрий Иванович! – деди у, хушчақчақ ва ёқимли товуш билан. – Мен сизни ҳар қандай…

– Ўҳ-ҳў… исмимни ҳам унутмабсиз-а?

– Бўлмасам-чи, бир вақтлар опа-сингил сизга ошиқ бўлган эдик, – деди у француз тилида, – жуда ўзгариб кетибсиз-а. Афсуски, кетаётувдим-да. Ҳай, майли, қайта қолай бўлмасам, – деди у иккиланиб тўхтаб.

Маriette девор соатга қаради.

– Йўқ, бўлмайди. Каменскаяникига таъзияга кетяпман. Бечора ғамга ботган.

– Каменскаяга нима бўлди?

– Ҳали эшитганингиз йўқми?.. Ўғли дуэлда ўлди. Позен билан отишган экан. Битта-ю битта ўғил эди, Жуда ёмон бўлди-да. Она бечорага қийин бўлди.

– Ҳа, эшитувдим.

– Яхшиси, мен кетаверай, сиз эртага ёки бугун кечқурун келинг, – деди у ва енгил қадам ташлаб, ташқи эшик ёнига келди.

– Бугун кечқурун кела олмайман, – деб жавоб берди Нехлюдов у билан бирга зинапояга чиқаркан. – Мен сизга бир иш билан келган эдим, – деди у пиллапояга яқинлашаётган бир жуфт жийрон отдан кўзини узмай.

– Қандай иш?

– Холам хат ёзиб бердилар, – деди Нехлюдов исм-фамилиясининг бош ҳарфлари катта қилиб ёзилган узунчоқ конвертни узатиб. – Бунда ҳаммаси ёзилган.

– Биламан, графиня Катерина Ивановна мени иш хусусида эрига гапини ўтказади деб ўйлайдилар. Бу хато. Менинг қўлимдан ҳеч нарса келмайди, аралашишни истамайман. Лекин, графиня учун, сиз учун бу қоидамдан четга чиқишим табиий. Ўзи нима гап? – деди у қора қўлқоп кийган кичкина қўллари билан зўр бериб чўнтагини ахтариб:

– Бир қиз крепостга қамалган. Лекин ўзи касал, ҳам бегуноҳ.

– Фамилияси нима?

– Шустова. Лидия Шустова. Хатда ёзилган.

– Хўп, майли, ҳаракат қилиб кўраман, – деди у ва қанотлари офтобда ярқираган юмшоқ коляскага лип этиб чиқиб ўтирди-да, соябонини очди. Лакей жойига ўтирди ва извош ҳайдовчига «ҳайда» деб ишора қилди. Извош жойидан қўзғалди, лекин шу замоноқ ойим соябонининг учини извошчининг орқасига нуқди ва инглиз зотли чиройли биялар тортиб қўйилган юганли бошларини эгиб тўхтади, нозик оёқларининг бирини олиб, бирини қўйиб турди.

– Келинг бизникига, фақат мумкин бўлса беғараз келинг, – деди-да, жилмайиб қўйди. У табассумининг таъсирини яхши биларди. Энди гўё томошани тугатиб пардани туширгандай, ўртигини туширди, – қани, кетдик, – у соябони билан извошчининг орқасига туртди.

Нехлюдов шляпасини кўтариб қўйди. Зотдор жийрон отлар пишқириб тақалари билан тош йўлни тарақ-туруқлатиб йўртиб кетдилар, извош нотекис йўлнинг ўнқир-чўнқир ерида ўзининг янги шиналари устида енгилгина силкиниб, ғизиллаб кетди.

XVI

Маriette билан жилмайишганини эслаб Нехлюдов ўзига ўзи бош чайқаб қўйди.

«Кўз очиб юмгунча вақт ўтмай, яна шу ҳаётга шўнғийсан-кетасан» – деб ўйлар эди у, ўзи ҳурмат қилмаган одамларга мулозамат қилишга мажбур бўлгани учун иккиланиб ва шубҳа ичида қолиб. Ярим йўлдан қайтиб келмаслик учун аввал қаёққа, кейин қаёққа бориш кераклигини ўйлаб, Нехлюдов аввал сенатга қараб йўл олди. Уни маҳкамага бошлаб кирдилар. Бу ҳашаматли бинода Нехлюдов бир талай ғоят назокатли ва озода тўраларни кўрди.

Тўралар Маслованинг аризаси келиб теккани, уни кўриб чиқиб маъруза қилмоқ учун ўша поччаси хат ёзиб берган сенатор Вольфга топширилганини Нехлюдовга айтишди.

– Шу ҳафта сенат мажлиси бўлади. Маслованинг иши бу мажлисга қўйилиш-қўйилмаслиги даргумон. Агар илтимос қилинса, шу ҳафта, чоршанба кунидаги мажлисга қўйилса ҳам ажаб эмас, – деди тўралардан бири.

Нехлюдов керакли маълумотларни олиш учун сенат маҳкамасида кутиб ўтирар экан, яна дуэль ҳақидаги гап ларни ва ёш Каменскийнинг қандай ўлдирилганлигини тафсилоти билан эшитди. Бутун Петербургни қизиқтирган бу воқеа тафсилотини Нехлюдов биринчи марта шу ерда билди. Воқеа бундай бўлган: бир неча офицер дўконда устрица9494
  Устрица – ейиладиган денгиз моллюски (тарж.)


[Закрыть] еб, ҳар вақтдагидек кўп ичиб ўтиришган экан. Улардан биттаси Каменский хизмат қилаётган полк ҳақида номаъқул бир гап айтибди; Каменский уни ёлғончи дебди. У Каменскийга тарсаки туширибди. Эртасига дуэлга чиқишибди. Каменский қорнидан ўқ еб, икки соатдан кейин ўлибди. Қотил билан секундантлар қамоққа олинибди, лекин, айтишларича, улар ҳозирча гауптвахтага солинган бўлгани билан икки ҳафтадан кейин бўшатиб юборилар экан.

Нехлюдов сенат маҳкамасидан чиқиб, шикоят комиссиясига, у ердан нуфузи зўр, хазинага қарашли уйининг жуда яхши қисмини эгаллаган барон Воробьевникига қараб кетди. Швейцар билан хизматкор Нехлюдовга қабул кунларидан ташқари кунларда баронни кўриш мумкин эмаслигини, ҳозир у киши подшо ҳузурида эканлигини, эртага яна маърузаси борлигини жиддий айтишди. Нехлюдов хатни қолдириб сенатор Вольфникига йўл олди.

Вольф ҳозиргина нонушта қилиб бўлган эди, одатга кўра, овқатни яхши ҳазм қилиш учун сигара чекиб, хонада у ёқдан бу ёққа юриб туриб Нехлюдовни қабул қилди. Владимир Васильевич Вольф ҳақиқатан ҳам un homme trés il fout9595
  Инсофли, дуруст одам (франц.)


[Закрыть] эди. У ўзининг шу хислатини ҳаммадан юқори қўяр, бутун инсонларга шу баландликдан туриб қарарди. Бу хислатини қадрламай иложи йўқ эди. Чунки фақат шу хислати туфайли орзу қилиб юрган мансабига эришган эди, яъни уйланиш воситаси билан ўн саккиз минг даромад бериб турадиган мулкка эга бўлди ва меҳнатлари соясида сенаторлик лавозимини эгаллади. Вольф ўзини un homme trés comme il faut-гина эмас, балки жуда ҳалол, тўғри одам деб биларди. У ҳалолликни одамлардан яширинча пора олмасликдан иборат деб биларди. Ҳукуматнинг ҳар қандай талабини қулларча итоаткорлик билан бажариб, бунинг эвазига хазинадан ҳар турли йўл харжлари, ижара пули ва ҳоказолар сўраб олишни виждонсизлик деб санамас эди. Польша подшолигининг вилоятларидан бирида губернатор бўлиб турган чоғида қилгани каби, ўз халқига ва динига содиқ бўлгани сабабли юзлаб бегуноҳ кишиларни хонавайрон қилиш, уларнинг сургун этилишига, қамоққа олинишига сабаб бўлишни виждонсизлик деб санамас эди. Буни у олижаноблик, мардлик, ватанпарварлик деб ҳисоблар эди, у яна ўзига мафтун бўлган хотини билан қайин синглисини шилиб олишни ҳам виждонсизлик деб санамас эди. Аксинча, буни ўз оиласи ҳаётини оқилона йўлга солиб олиш деб ҳисобларди.

Владимир Васильевичнинг оиласи ўзига хос хусусиятларига эга бўлмаган хотини, қайин синглиси ва беозор, қўрқоқ хунук қизидан иборат эди. Владимир Васильевич қайин синглисининг ер-мулкини сотиб, пулини ўз номига қўйиб қўйган эди, якка-ёлғиз, риёзат чекиб яшайдиган қизи кейинги пайтларда евангилизмдан, Аline ва графиня Катерина Ивановнаникида бўладиган йиғилишлардан таскин топадиган бўлиб қолди.

Владимир Васильевичнинг ўн беш ёшида афтини соқол босиб, ўша пайтданоқ ичиб, фаҳш йўлига кириб кетган кўнгилчан ўғли йигирма ёшигача шу алфозда кун кечирди ва ҳеч қанақа курсни ўқиб тугатмаганлиги, ёмон одамлар билан юриб, қарздор бўлиб отасининг обрўсини тўкканлиги туфайли уйдан ҳайдалди. Отаси бир сафар ўғлининг икки юз ўттиз сўм қарзини тўлади, кейин яна олти юз сўм тўлади; лекин ўғлига, бу охирги тўлашим, агар тузалмасанг уйдан ҳайдаб оқ қиламан, деди. Ўғли эса тузалиш у ёқда турсин, яна минг сўм қарздор бўлди-да, отасига бу уйдаги турмуш турмуш эмас, азоб-уқубат эканлигини шартта айтди. Шундан кейин Владимир Васильевич, менга ўғил эмассан, тўрт томонинг очиқ йўл, деб ўғлини ҳайдади. Ўшандан буён Владимир Васильевич ўзини ўғилсиз қилиб кўрсатар, уйидагилар унга ўғли ҳақида гапиришга журъат этмас эдилар. Хуллас, Владимир Васильевич оилавий ҳаётимни яхши йўлга қўйиб олганман деб ўйларди.

Вольф кабинетда у ёқдан бу ёққа юриб турган жойида тўхтади-да, мулойим ва истеҳзоли табассум билан (бу унинг кўпчилик одамдан устун эканини беихтиёр ҳис этишини билдирувчи хусусияти эди) кўришди-да, хатни ўқиди.

– Марҳамат қилиб ўтиринг, айбга буюрмайсиз. Агар рухсат этсангиз, мен юриб тураман, – деди у қўлини камзулининг чўнтагига тиқиб, енгил, юмшоқ қадамлар билан каттакон, чиройли кабинетнинг у бурчагидан бу бурчагига қараб юриб. – Сиз билан танишганимдан ғоят хурсандман, граф Иван Михайловичнинг истаган ишини бажаришга тайёрман, – деди у оғзидан хушбўй, зангори тутун чиқариб, кули тўкилиб кетмаслиги учун сигарани оҳиста оғзидан йироқлаштирар экан.

– Мен бир нарсани, ишнинг тезроқ кўтарилишини илтимос қилмоқчи эдим. Нега деганда, судланувчининг Сибирга жўнаши лозим бўлиб қолса, эртароқ боргани маъқул, – деди Нехлюдов.

– Ҳа, биламан, биринчи пароход билан Нижнийдан чиқилади, – деди айтиладиган гапнинг ҳаммасини олдиндан биладиган Вольф илтифот ила жилмайиб, – судланувчининг фамилияси нима?

– Маслова…

Вольф стол ёнига борди, ишлар солинган картоннинг устидаги қоғозга қаради.

– Ҳа, Маслова денг. Хўп, ўртоқларимдан илтимос қиламан. Ишни чоршанба куни кўрамиз.

– Шундай деб адвокатга телеграмма юборсам бўладими?

– Э, ҳали адвокатингиз ҳам борми? Нима кераги бор эди? Ҳай, ихтиёрингиз.

– Шикоят қилиш учун далиллар озлик қилиши мумкин, – деди Нехлюдов, – лекин ишдан айбланувчининг бир англашилмовчилик натижасида қоралангани очиқ-ойдин кўриниб тургандир, деб ўйлайман.

– Ҳа, тўғри, шундай бўлиши мумкин, лекин сенат ишнинг моҳиятини кўриб ўтирмайди, – деди Владимир Васильевич сигара кулига жиддий тикилиб, – сенат қонуннинг тўғри татбиқ этилиши ва тўғри изоҳланишинигина текширади.

– Менимча, бу фавқулодда ҳодиса.

– Биламан, биламан. Ҳамма вақт шунақа фавқулодда дейишади. Нимаики лозим бўлса қиламиз. Гап шу. – Кул ҳамон тушмасдан турарди, лекин дарз кетиб хавф туғдирган эди, – Петербургга кам келасизми? – деди Вольф сигарани кули тушиб кетмасин деб авайлаб ушлаб. Кул ахийри қимирлаб кетди, Вольф сигарани оҳиста кулдонга яқинлаштирди, кул тўкилди. – Каменский воқеаси нақадар даҳшатли, – деди у. – Ажойиб йигит эди. Битта-ю битта ўғил. Айниқса, онасининг шўри қуриди, – дерди у айни паллада Петербургда Каменский ҳақида айтилаётган гапларни деярли сўзма-сўз такрорлаб.

Графиня Катерина Ивановна ҳақида унинг янги диний тариқатга берилганлиги ҳақида яна бир оз гап сотди. Владимир Васильевич буни на қоралар ва на унинг тарафини олар эди, лекин киборлигини назарда тутиб, буни тамомила ортиқча нарса деб ҳисобларди. У қўнғироқ чалди.

Нехлюдов хайрлашди.

– Агар фурсатингиз бўлса, тушликка келинг, – деди Вольф қўлини узата туриб, – ҳеч бўлмаса чоршанба куни. Ўшанда ижобий жавоб бераман.

Кеч кириб қолган эди. Шунинг учун ҳам Нехлюдов уйига, яъни холасиникига кетди.