Текст книги "Тирилиш"

XXIV

Нехлюдов сенатдан чиқиб адвокат билан бирга йўлкадан юриб кетишди. Адвокат извошчига, орқамдан келавер, деди-да, ўзи Нехлюдовга бояги сенаторлар гапиришган, жиноят устида қўлга тушиб, қонунга биноан каторгага ҳукм бўлиш ўрнига Сибирга губернатор қилиб тайинланаётган департамент директори ҳақида ҳикоя қила бошлади. Адвокат воқеани бутун икир-чикири билан батафсил сўзлаб, қурилиб битмаган ҳайкал учун (эрталаб улар бу ҳайкал ёнидан ўтган эдилар), тўпланган пулларнинг юқори табақали кишилар томонидан ўғирланганини алоҳида бир мамнуният билан ҳикоя қилиб бўлди-да, аллакимнинг маҳбубаси биржада миллионлаб пул топгани ва фалончи хотинини сотганини, писмадончи хотин сотиб олганини гапириб чиқди, авахтада ётиш ўрнига давлатнинг юқори мартабаларида хизмат қилаётган одамларнинг муттаҳамлиги ҳақида яна бир ҳикояни бошлади. Айтиб тугатиб бўлмайдиган бу беҳисоб ҳикоялар адвокатнинг пул топиш учун тутган йўли Петербургдаги барча олий мартабадаги тўралар тутган йўлга нисбатан тўғри ва ҳалол эканини кўрсатиб бераётгани учун ҳам адвокатда мамнуният уйғотарди. Нехлюдовнинг юқори мартабадаги тўраларнинг жиноятлари ҳақидаги сўнгги ҳикояни охиригача тингламай хайрлашиб извошга ўтириб уйига, анҳор бўйига қараб кетгани адвокатни жуда ҳайрон қолдирди.

Нехлюдов жуда маъюс эди. У асосан сенатнинг рад жавоб бериши бегуноҳ Маслова бошига тушган азоб-уқубатларни тасдиқлагани ва шу рад жавоб Нехлюдовнинг ўз тақдирини Маслованинг тақдири билан боғлаш тўғрисидаги ниятини амалга оширишни қийинлаштиргани учун маъюс эди. Адвокатнинг ҳукм сурган даҳшатлар ҳақидаги қувончли ҳикоясидан кейин хафақонлиги яна ошди, ундан ташқари, бир вақтлар дилкаш, очиқ кўнгил, олижаноб бўлган Селениннинг нохуш, совуқ ва хунук боқишлари эсига келаверди.

Нехлюдов уйга қайтиб келгач, швейцар нафратлангандек, унга хат узатди, швейцарнинг айтишича, буни аллақандай бир хотин дарбонхонада ёзиб ташлаб кетган эди. Хат Шустованинг онасидан эди. Аёл ушбу хатида қизининг мурувватли халоскори бўлган жанобга миннатдорчилик билдиргани келганини ёзган, ундан ташқари, Василевский оролига, бешинчи линиядаги фалон уйга келиб-кетишини ялиниб-ёлвориб сўраган эди. «Бир келиб-кетишингиз Ефремовна учун жуда зарур, – деб ёзган эди у. – Ташаккур билдира бериб жонингизга тегмаймиз, бу ҳақда сўз ҳам бўлиши мумкин эмас, шунчаки ўзингизни кўриш билан хурсанд бўламиз» деган, агар иложи бўлса, эртага эрталаб келишини сўраган эди.

Иккинчи хат Нехлюдовнинг собиқ ўртоғи, Флигель-адъютант Богатиревдан эди. Нехлюдов сектантлар номидан ёзилган аризани унга бериб, ўз қўли билан подшога топширишни илтимос қилган эди. Богатирев ўзининг катта-катта ҳарфлар билан дадил ёзган хатида, ваъдасига мувофиқ аризани подшонинг қўлига беражагини айтиб, миясига бир фикр келганини ёзган: Нехлюдовнинг ўзи аввал шу ишга алоқадор бўлган шахс билан учрашиб, ундан илтимос қилса яхши бўлмасмикин, деган эди.

Нехлюдов Петербургда бўлган сўнгги кунлари таассуроти остида бирон нарса чиқаришидан умидини узган эди. Унинг Москвадалик пайтида тузган режалари – ҳаётга қадам қўйган пайтда остин-устин бўлиб кетадиган ёшлик хаёлларига ўхшарди. Лекин шунга қарамай, Нехлюдов Петербургдалигида, ниятидаги ишларини амалга оширишга, эртагаёқ Богатирев билан учрашиб, унинг маслаҳатини бажаришга, сектантларнинг иши билан алоқадор бўлган шахс олдига боришга аҳд қилди.

Нехлюдов портфелидан сектантларнинг аризасини чиқариб, уни қайтадан ўқиётган маҳалида графиня Катерина Ивановнанинг хизматкори кириб, чой ичиш учун юқорига чорлади.

Нехлюдов ҳозир бораман деб айтди-да, қоғозни тахлаб портфелга солиб холасининг олдига чиқиб кетди. Юқорига чиқиб кетатуриб Нехлюдов деразадан кўчага қаради ва Маriette-нинг қўш жийронини кўриб қолди, бирдан кўнгли очилиб, кулгиси қистади. Бошига шляпа (лекин бу гал шляпаси қора эмас, қандайдир очиқ рангда эди), гулдор кўйлак кийган Маriette қўлида чашка ушлаган ҳолда графинянинг креслоси ёнида чиройли кўзларини чақнатиб, бижир-бижир қилиб, кулиб алланималарни ҳикоя қиларди. Нехлюдов хонага кириб келган пайтда у аллақандай қизиқ ва кулгили беҳаё сўз айтиб юборган эдики (бу гапнинг беҳаёлигини Нехлюдов уларнинг кулаётганидан пайқаган эди), лаблари устини тук босган, кўнгилчан Катерина Ивановна бутун йўғон гавдаси билан силкиниб, қотиб-қотиб кулди, серҳаракат Маriette бўлса mischievous100100
  Шўхлик (ингл.)


[Закрыть] билан, табассум қилиб турган лабини сал қийшайтириб, кулиб турган юзини бир ёнга эгиб, ҳамсуҳбатига индамай қараб ўтирарди.

Нехлюдов бир неча сўздан кейин уларнинг ўша пайтда Петербургни машғул қилган иккинчи янгилик ҳақида, Сибирнинг янги губернатори ҳақида гаплашаётганларини, Маriette худди шу хусусда қизиқ бир гап қотганини, шунинг учун ҳам графиня кулгидан ўзини тия олмаганини англади.

– Ичагимни узасан-ку, – деди у йўталиб.

Нехлюдов саломлашди ва уларнинг ёнига ўтирди. Нехлюдов Маriette-ни енгилтаклиги учун койимоқчи бўлиб турган ҳам эдики, Нехлюдовнинг жиддий ва норози эканини юзидан кўриб, унга ёқиш учун (Нехлюдовни кўрган куниёқ унга ёқиш орзуси туғилган эди), шу заҳоти фақат юзининг ифодасинигина эмас, ҳатто бутун руҳий аҳволини ҳам ўзгартирди. Маriette бирдан жиддий, ўз ҳаётидан норизо, алланарса излаётган, нимагадир интилаётган киши қиёфасини олди. У Нехлюдовнинг ҳозирги кайфиятини пайқаб олиб (гарчи унинг қанақалигини сўз билан ифода эта олмаса-да), ўзини ростдан ҳам унинг ҳолатига киришга мажбур этди.

Маriette ундан ишларининг нима билан тугаганини сўради. Нехлюдов сенатдаги муваффақиятсизлик ва Селенин билан учрашганини сўзлади.

– Оҳ, қандай соф кўнгил одам! Ҳақиқий сhevalier sans peur et sans reproche.101101
  Таъна ва қўрқувни билмаган баҳодир (франц.)


[Закрыть] Соф кўнгил, – деди иккала аёл Селениннинг одамлар орасидаги тавсифини тилга олиб.

– Хотини қанақа? – деб сўради Нехлюдов.

– Хотиними? Уни ёмонламоқчи эмасман, лекин гапнинг очиғи шуки, у эрини тушунмайди. Нима, наҳотки, у ҳам рад жавоб бериш тарафдори бўлса? – деб сўради Маriette чин юракдан ачиниб, – жуда ёмон бўлибди, афсус! – деб қўшиб қўйди у хўрсиниб.

Нехлюдов қовоғини солди, гапни бошқа ёққа буриш учун крепостда қамалиб ётган, унинг ёрдами билан бўшатилган Шустова ҳақида гапира бошлади. Эрига илтимос қилгани учун Маriette-га ташаккур билдирди ва ўша аёл ҳамда унинг бутун оиласи ҳеч кимнинг ёдига келмагани учун улар шунча азоб чеккани нақадар мудҳишлигини айтмоқчи эди ҳамки, лекин у гапини тугатмасданоқ Маriette ўзининг жуда ғазабланганини айтди.

– Қўйинг, гапирманг, – деди у, – эрим уни бўшатиш мумкин дейиши биланоқ миямга худди шу фикр келди. Бегуноҳ экан, нега шу маҳалгача қамоқда олиб ўтиришди? – деди у Нехлюдов айтмоқчи бўлиб турган гапни айтиб, – нақадар қабиҳ, нақадар ярамас ҳол!

Графиня Катерина Ивановна Маriette-нинг жиянига ноз-ишва қилаётганини кўриб, завқланарди.

– Биласанми? – деди графиня улар жим бўлиб қолишгандан кейин, – эртага кечқурун Аline-никига боргин, Кизеветер келади. Сен ҳам бор, – деди у Маriette-га ўгирилиб.

– Jl vous а remarque,102102
  У сени кўрибди (франц.)


[Закрыть] – деди жиянига, – сен айтган нарсаларнинг ҳаммасини мен унга гапириб берувдим, – бу яхшиликнинг нишонаси. Исонинг даргоҳига эришади, деб айтди. Албатта кел. Маriette, айт унга, борсин. Ўзинг ҳам бор.

– Мен, графиня, биринчидан, князга маслаҳат бериш ҳуқуқига эга эмасман, – деди Маriette Нехлюдовга қараб ва шу боқиши билан графинянинг сўзлари ва умуман, инжилчиликка нисбатан ўзи билан Нехлюдов ўртасида уйғунлик ўрнатгандей бўлиб, – иккинчидан, ўзингиз биласиз-ку, ёмон кўришимни…

– Сен доим… шунақа ўз билганингнинг аксини қиласан.

– Қанақасига ўз билганимни? Мен динга энг оддий хотинлар сингари ишонаман, – деди у жилмайиб. – Учинчидан, – деб давом этди у, – эртага француз театрига борадиганман…

– Оҳ! Кўрдингми бу… хаҳ, оти нимайди-я? – деди графиня Катерина Ивановна.

Маriette машҳур француз артискасининг номини айтди.

– Албатта, бориб кўр – ажойиб нарса.

– Аввал қайсини кўрай, ma tante, артистканими ё воизними? – деди Нехлюдов жилмайиб.

– Қўй, мени сўзимдан адаштирма.

– Менимча олдин воизни тинглаш, кейин француз артисткасини кўриш керак, бўлмаса, ваъз эшитишга ҳафсала қолмайди, – деди Нехлюдов.

– Йўқ, аввал француз театридан бошлаш керак, кейин тавба қилиш керак, – деди Маriette.

– Мени калака қилаверманглар. Воиз ўз йўлига, театр ўз йўлига. Нажот тилайман деб кўзни шишириб йиғлайвериш шарт эмас. Ишониш керак, шунда кўнглинг очилади.

– Сиз, ma tante, ваъзхонликда ҳар қанақа воиздан ўтaр экансиз.

– Биласизми нима? – деди Маriette ўйланиб, – эртага ложамга келинг.

– Иложини топа олмасман деб қўрқаман…

Бир одамнинг келганидан хабар қилгани кирган хизматкор уларнинг гапини бўлди. Келган одам графиня раислик қилган хайрия жамиятининг секретари эди.

– Ўлгудек оғир одам-да. Яхшиси ўша ёқда қабул қила қолай. Кейин қайтиб кираман ёнингизга. Унга чой қуйиб беринг, Маriette, – деди графиня тез-тез юриб, қийпанглаб залга чиқиб кетар экан.

Маriette ён бармоғи узуклар билан бежалган қўлидаги қўлқопини чаққонлик билан ечди.

У жимжилоғини кўтариб, спирт лампаси устида турган кумуш чойнакни ушлар экан:

– Ичасизми? – деб сўради.

Маriette-нинг юзи жиддий ва ғамгин тус олди.

– Фикр-мулоҳазаларини ҳурмат қилиб юрган кишиларим, мени шу ўзим яшаган муҳитдан фарқ қилмайди, деб ўйлаш менга ҳамма вақт жуда қаттиқ ботади.

Охирги сўзларни айтар экан, у йиғлаб юбораёзди. Агарда, мағзини чақиб кўрилса, бу сўзлар маънисиз ёки бетайин сўз бўлса-да, Нехлюдовга жуда мазмундор, соф ва самимий кўринди. Ёш, чиройли, яхши кийинган жувон шу сўзларни айтаётганда, кўзларининг чақнаб туриши Нехлюдовни шу қадар жалб қилган эди.

Нехлюдов индамай унга тикилар ва кўзини сира узолмас эди.

– Сизни ва кўнглингиздан кечаётган нарсаларни тушунмайди, деб ўйламанг. Сизнинг қилиб юрган ишингиз ҳаммага аён-ку. С‘еst le secret dе роlichinelle.103103
  Бу ҳаммага маълум бўлган сир (франц.)


[Закрыть] Шунингизга қойилман, шунингиз менга манзур.

– Қойил қоладиган жойи йўқ, арзимаган иш қилдим-ку.

– Барибир. Сизнинг ҳиссиётингизни ҳам, уни ҳам тушунаман, – Нехлюдовнинг юзида норозилик ифодасини кўриб: – бўлди, бўлди, бу тўғрида энди гапирмайман, – деди дарҳол сўзини бўлиб. Маriette хотинларга хос сезгирлик билан Нехлюдовнинг кўнглидаги нарсани топиб гапирарди. – Яна турмалардаги даҳшат ва азоб-уқубатларни кўргандан кейин мазлумларга ёрдам бергингиз келиб қолган, албатта тушунаман буни, – деярди фақат бир нарсани – уни ўзига жалб қилишни истаб, – у бечораларга жуда жавр, одамлар бағритош, бепарво… Бу йўлда жон фидо қилса арзийди, тушунаман, ўзим ҳам жонимни берардимку-я, лекин ҳар кимнинг тақдири ўзгача…

– Ажабо, сиз ўз тақдирингиздан норизомисиз?

Бу ҳақда сўраш мумкин бўлганига танг қолгандек:

– Менми? – деб сўради Маriette, – мамнун бўлишим керак – мамнунман. Лекин бир қурт бор, уйғониб бош кўтаради…

– Шу қуртнинг ухлаб қолишига йўл қўймаслик керак, шу овозга ишониш керак, – деди Нехлюдов унинг ёлғонига учиб.

Кейинчалик, шу суҳбат эсига тушганда Нехлюдов уялиб кетар эди. Сўзларнинг қанчалик ёлғон, ясама эканлигинигина эмас, балки унга тақлид қилиб гапиргани, қамоқдаги даҳшатларни, қишлоқ таассуротларини ҳикоя қилган чоғида астойдил қулоқ солиб эшитаётгандек кўринган қиёфасини ҳам эсларди.

Графиня қайтиб кирган пайтда улар эски дўстлардеккина эмас, балки оломон ичида фақат бир-бирларини тушунадиган ягона ошналар сингари гаплашиб ўтиришарди.

Улар ҳукуматнинг адолатсизлиги, бахтсизларнинг чеккан азоб-уқубати, халқнинг камбағаллиги ҳақида гаплашишарди-ю, аммо бир-бирларига тикилиб турган кўзлари гап орасида зўр бериб: «Мени сева оласанми?» деб сўрар ва: «Ҳа» деб жавоб қайтарарди, шаҳвоний туйғулар эса кутилмаган ранг-баранг шаклга кириб, бир-бири билан яқинлашишга ундарди.

Жўнаб кетаётганида Маriette Нехлюдовга ҳар вақт ҳар қанақа хизматига тайёр эканини айтиб, эртага кечқурун театрга, унинг ёнига ҳеч бўлмаганда бир дақиқага бўлса-да, келиб кетишини сўради, у билан муҳим бир нарса устида гаплашмоқчи бўлганини билдирди.

У узук таққан қўлларига қўлқопини оҳиста кияр экан:

– Ҳа, сизни энди қачон кўраман? – деди хўрсиниб, – келаман деб қўя қолсангиз-чи.

Нехлюдов келишга ваъда берди.

Шу куни кечаси, Нехлюдов ўз хонасида ёлғиз қолгач, шамни ўчириб ўринга кириб ётди-ю, лекин анчагача кўзига уйқу келмади. Масловани, сенатнинг қарорини ва унинг кетидан кетишга аҳд қилганини, ер-мулкидан воз кечганини эслар экан, шу саволларига жавобан Маrietteнинг юзи, унинг хўрсингани, «сизни энди қачон кўраман?» деган пайтидаги боқишлари, табассуми кўз олдига келди, – худди кўз ўнгида тургандек равшан кўринди, ўзи ҳам жилмайди. «Сибирга жўнаб яхши иш қиляпманми? Бойликлардан ўзимни маҳрум этганим яхши бўлдими?» деб сўради у ўзидан.

Деразанинг ярим туширилган пардаси орқасидан кўриниб турган ўша ойдин Петербург кечасида бу саволларнинг жавоби ноаниқ эди. Мияси ғовлаб кетди. Нехлюдов ўзида аввалги кайфиятни уйғотмоқчи бўлди, аввалгича фикр юритмоқчи бўлди, лекин бу фикрлар аввалгидек қатъий, ишонарли эмас эди.

«Шуларнинг ҳаммаси уйдирма гап бўлиб чиқса-ю, шундай яшаб кетишга иродам етмаса-я: наҳотки, шу яхши ишимга пушаймон бўлсам-а», деди у ўзига ўзи ва бу саволларга жавоб беришга ожизлик қилиб, шу қадар кўнгли ғаш, дили вайрон бўлдики, у кўпдан буён ўзини шундай ҳис этмаган эди. Шу саволларни ҳал этишга ожизлик қилган Нехлюдов қиморда кўп пул ютқизган пайтларидагидек оғир уйқуга кетди.

ХХV

Эртасига эрталаб Нехлюдов уйғониши биланоқ қандайдир бир қабоҳат қилиб қўйганини ҳис этди.

У эслай бошлади: қабиҳ иш ҳам, ёмонлик ҳам қилмаган эди, бироқ Катюшага уйланиш, ерни деҳқонларга бериш каби ҳозирги ниятлари ҳақида ёмон ўйларга борган эди, – шуларнинг ҳаммаси амалга ошириб бўлмайдиган хаёллар эканлиги, шуларга бардош бера олмаслиги, шуларнинг ҳаммаси сунъий, табиий эмаслиги, қандай яшаган бўлса шундай яшашда давом этиши кераклиги ҳақида ўйлаган эди.

Ёмон бир иш қилмаган эди-ю, лекин ёмон ишдан баттар нарсалар бўлиб ўтган эди: ярамас ишларга сабаб бўладиган фикрлар ақлига келган эди. Ёмон ишни такрорламаслик ва пушаймон бўлиш мумкин, аммо ёмон фикрлар эса, ёмон ишларни туғдира беради.

Ёмон иш ёмон ишга йўл очади, ёмон фикрлар эса инсонни шу йўлга судрайди.

Нехлюдов эрталаб кеча кечқурун миясига келган фикрларни тасаввурида такрорлаб кўрди-да, бир дақиқага бўлса-да шуларга ишонганига ҳайрон қолди. Амалга оширмоқчи бўлган иши нақадар янги ва қийин бўлмасин, унинг учун бирдан-бир ҳаёт йўли эканини, аввалги ҳолатга қайтиш нақадар осон ва енгил бўлмасин, ўлимга олиб боришини яхши биларди. Нехлюдов кечаги ҳолатини уйқуга тўйиб уйғонган киши ҳолатига ўхшатди. Уйқуга тўйиб уйғонган одам ўзини кутиб турган муҳим ва қувончли ишни бажариш учун аллақачон туриши кераклигини билса-да, уйқуси келмаётганига қарамай тўшакда роҳатланиб яна ётгиси келади.

Шу куни, Петербургда Васильевский оролида турадиган Шустованикига жўнади.

Шустованинг уйи иккинчи қаватда эди. Қоровулнинг сўзи билан Нехлюдов орқа эшикдан кирди ва тик зинадан юриб, иссиқ овқат иси келиб турган ошхонага чиқди. Фартуғ кийган, кўзойнак таққан, енги шимарилган ўрта яшар хотин плита тепасида туриб буғи чиқиб турган кастрюлни кавлаштирарди.

Аёл кириб келган одамга кўзойнаги тепасидан қараб:

– Сизга ким керак? – деб сўради жиддий.

Нехлюдов жавоб беришга улгурмасиданоқ аёлнинг қиёфаси бирдан ўзгарди, юзида ҳам қўрқув, ҳам шодлик белгилари намоён бўлди.

– Вой, князь! – деб қичқириб юборди аёл қўлини фартуғига арта-арта, – нега орқа зинадан келдингиз? Валинеъматимиз! Мен қизнинг онасиман. Сал бўлмаса қиз бечорани бегуноҳдан бегуноҳ ҳалок қилаёзишди. Халоскоримизсиз, – дерди аёл Нехлюдовнинг қўлига ёпишиб ва уни ўпишга чоғланиб, – кеча уйингизга борган эдим. Синглим илтимос қилган эди. Ҳозир шу ерда. Бу ёққа, бу ёққа, менинг кетимдан юринг, – дерди Шустованинг онаси Нехлюдовни тор эшикдан қоронғи йўлакка бошлаб бораркан, у йўл-йўлакай гоҳ қистирилган кўйлагини, гоҳ сочини тузатарди, – синглим – Корнилова, балки эшитгандирсиз, – деб шивирлади эшик олдида тўхтаб. – Сиёсий ишларга аралашиб юради. Жуда ақлли хотин.

Шустованинг онаси йўлакдаги эшикни очиб, Нехлюдовни кичкинагина хонага бошлаб кирди. Бу ерда, стол ёнида турган диванда йўл-йўл чит кофта кийган, онасиникига ўхшаб кетган дўмбоқ, рангсиз юзини сарғиш, жингалак сочлари ўраб олган ўрта бўйли, тўладан келган қиз ўтирарда. Унинг рўпарасида ёқасига ироқи тикилган русча кўйлак кийган, кичкина қора мўйловли, чўққи соқол йигит креслода энгашиб ўтирарди. Иккалови шу қадар берилиб гаплашар эдиларки, Нехлюдов киргандан кейингина ўгирилиб қарадилар.

– Лида, князь Нехлюдов, худди ўша…

Рангсиз қиз асабийлик билан ирғиб турди, қулоғининг орқасидан чиқиб кетган бир тутам сочини тўғрилай-тўғрилай, қўрқув аралаш катта қуралай кўзларини князга тикди.

– Вера Ефремовна айтган ўша хавфли аёл сиз экансиз-да? – деди Нехлюдов жилмайиб қўлини узатар экан.

Лидия оғзи тўла оппоқ тишларини кўрсатиб болаларча мулойим жилмайиб:

– Ҳа, мен, – деди. – Холам сизни жуда кўрмоқчи эдилар. Хола! – деди у эшикка қараб боягидай мулойим товуш билан.

– Сизнинг қамалганингизга Вера Ефремовна жуда хафа бўлган эди, – деди Нехлюдов.

– Бу ёққа, яхшиси мана бу ерга ўтиринг, – деди Лидия ҳозиргина йигит туриб кетган юмшоқ, синиқ креслони кўрсатиб. – Амакиваччам бўлади – Захаров, – деди у Нехлюдовнинг йигитни кўздан кечираётганини пайқаб.

Йигит ҳам худди Лидия сингари жилмайиб меҳмон билан кўришди ва Нехлюдов унинг ўрнига ўтиргандан кейин, дераза тагида турган стулни олиб келиб, унинг ёнига қўйиб ўтирди. Бошқа эшикдан ўн олти ёшлар чамасидаги малла гимназист чиқди ва жимгина дераза тагига ўтирди.

– Вера Ефремовна холамнинг қадрдон дўсти, бироқ мен уни танимайман десам ҳам бўлади, – деди Лидия.

Шу маҳал қўшни хонадан оқ кофта кийган, чарм камар таққан, истараси иссиқ, зийрак бир аёл чиқди.

– Салом, келганингиз учун кўп раҳмат, – деб гап бошлади у диванга, Лидиянинг ёнига ўтириши биланоқ, – хўш, Верочканинг аҳволи қалай? Уни кўрдингизми? У ўзининг бу аҳволига қандай чидаш беряпти?

– Сира нолимайди, – деди Нехлюдов, – кайфим жуда соз дейди.

– Оҳ, Верочка, ўша ўзим билган Верочка, – деди хола жилмайиб ва бошини чайқаб. – Ажойиб одам. Ўзи билан иши йўқ, фақат бошқаларни ўйлайди.

– Ҳа, ўзи учун ҳеч нимани сўрамади, фақат жиянингиз учун қайғурди. Верочка, қиз бечора бегуноҳдан бегуноҳ қамалди, деб куйиб-пишди.

– Худди шундай, – деди қизнинг холаси, – жуда расво иш! Аслида қиз шўрлик мен туфайли азоб тортди.

– Унақа деманг, хола! – деди Лидия. – Сиз айтмасангиз ҳам қоғозларни олардим.

– Қўйсанг-чи, бу нарсаларни сендан кўра мен яхши биламан-ку, – деб давом этди холаси. – Биласизми, – деб гапини давом эттирди у Нехлюдовга юзланиб, – ҳамма бало шундан келиб чиқди, бир одам қоғозларимни сақлаб туринг деб илтимос қилди. Ўз уйим бўлмагани учун қоғозларни буларникига олиб келдим. Шу кеча уйларида тинтув бўлиб, қоғозларни ҳам, Лидочкани ҳам олиб чиқиб кетишган ва шу чоққача ушлаб ўтиришган. Кимдан олганини айтиб беришни талаб қилишган.

– Мен айтмадим, – деди шошиб Лидия бир тутам сочини, халақит бермаса-да, асабийлик билан текислар экан.

– Сени айтди деяётганим йўқ-ку, – деб эътироз билдирди холаси.

– Митинни қамашган бўлса, мен туфайли қамашгани йўқ, – деди Лидия қип-қизариб, теварак-атрофга ташвиш билан боқиб.

– Лидочка, қўй бу гапларни, – деди онаси.

– Нега қўяр эканман, гапираман, – деди Лидия. Энди у жилмаймасди, қип-қизариб, сочини тузатиш ўрнига бир тутамини бармоғига ўрай-ўрай, ҳамон аланглаб гапирарди.

– Кеча шу тўғрида гап бошлаганингда нима бўлдинг.

– Ҳеч-да… Қўйинг, ойижон. Мен ҳеч нима деганим йўқ, чурқ этмадим. Мени икки марта сўроқ қилиб холам билан Митин ҳақида сўрашганда мен ҳеч нима демадим, саволларига жавоб бермаслигимни айтдим. Анави Петров бўлса…

– Петров айғоқчи, жандарм, ўлгудек ифлос одам, – деб қўшиб қўйди холаси жиянининг гапини Нехлюдовга уқдириб.

– Шунда у, – давом этди Лидия ҳаяжонланиб ва шошиб, – мени аврай бошлади. «Менга айтганингиз билан ҳеч кимга зарар етмайди, аксинча… Агар айтиб берсангиз, балки биз ноҳақ азоблаётган гуноҳсизларни қутқариб юборган бўласиз». Мен барибир ҳеч нарса гапирмаслигимни айтдим. Шунда у: «Майли, гапирмасангиз гапирмай қўя қолинг, лекин мен айтган нарсаларни инкор этманг», деди. Шундан кейин одамларнинг номини атай бошлади ва улар орасида Митиннинг номини айтди.

– Бўлди, гапирма энди, – деди холаси.

– Қўйинг, хола, халақит берманг… – деди Лидия. У зўр бериб бир тутам сочини юлқилаб ҳамон алангларди, – кейин эртасига эшитсам, – деворни тақиллатиб Митиннинг қамоққа олинганини билдиришди. Оббо, тутиб берибман-ку, – деб ўйладим. Шу фикр мени шундай қийнай бошладики, жинни бўлишимга сал қолди.

– Сен туфайли қамалмагани маълум бўлди-ку, – деди холаси.

– Мен билмаган эдим-да, ўзим тутиб бердим деб ўйлайман нуқул. Камеранинг у бошидан бу бошига юраман, ўйламасликнинг иложи йўқ. Тутиб бердим, деб ўйлайман нуқул. Ўрнимга ётиб, бошимни буркаб олсам, аллаким қулоғимга келиб: «Митинни тутиб бердинг, тутиб бердинг Митинни», деб шивирлайди. Миям айниётганини биламан. Ухламоқчи бўламан, ухлай олмайман, ўйламай десам – ўйламай тура олмайман. Жуда даҳшатли! – дерди Лидия борган сайин ҳаяжони ортиб бармоғига бир тутам сочини гоҳ ўраб, гоҳ ёзиб, олазарак бўлар экан.

– Лидочка, ўзингни бос, – деб такрорлади онаси қизининг елкасидан ушлаб.

Аммо Лидочка ўзини тўхтата олмас эди.

– Шунинг учун ҳам даҳшатлики… – деб гап бошлади у, лекин гапини охирига етказа олмай пиқиллаб йиғлай бошлади, дивандан ирғиб турди-да, креслога қоқилиб, хонадан югуриб чиқиб кетди. Онаси унинг кетидан эргашди.

– Осиб ўлдириш керак, аблаҳларни, – деди дераза тагида ўтирган гимназист.

– Нима деяпсан ўзинг? – деди онаси.

– Ўзим… Шундай, – деб жавоб берди гимназист, сўнгра столда ётган папиросни олиб ёндира бошлади.