Текст книги "Тирилиш"

XX

Нехлюдов уйғонганда извошчилар аллақачон йиғилишган, уй бекаси нонушта қилиб бўлган эди. У семиз бўйнидаги терни рўмол билан артиб, этап солдати бир хат келтирганини айтгани кирган эди. Хат Марья Павловнадан эди. У Крильцовнинг дарди ўйлашганидан қаттиқроқ эканлигини ёзган эди. «Биз бир қур уни шу ерда қолдириб, ўзимиз ҳам бирга қолмоқчи бўлиб эдик, лекин рухсат беришмади, шунинг учун бирга олиб кетамиз, аммо бундан қўрқяпмиз. Бир ҳаракат қилиб кўрсангиз, агар уни шаҳарда қолдиришадиган бўлса, биронтамизни қолдиришсин. Мабодо бунинг учун менинг унга тегишим зарур бўлса, албатта, бунга ҳам тайёрман».

Нехлюдов отларни олиб келиш учун бир болани станцияга юбориб ўзи дарҳол йиғиштиринишга киришди. У иккинчи стаканни ичиб тугатгани йўқ эди, уч отли извош қўнғироқларини жиринглатиб, тошдек қотиб қолган қатқалоқда ғилдиракларини гумбурлатиб, эшик олдига келиб қолди. Нехлюдов бўйни семиз беканинг ҳақини тўлаб, шошиб-пишиб ташқарига чиқди-да, извошга ўтириб олиб, иложи борича тезроқ ҳайдашга буюрди – у маҳбуслар тўдасига етиб олиш ниятида эди. У қишлоқдан чиқиб, қоплар ортилган, касаллар ўтирган араваларга етиб олди; аравалар қатқалоқ лой устида гумбурлаб борар эди. (Офицер йўқ, у илгари кетиб қолган эди.) Солдатлар ичиб олишган бўлишса керак, чақчақлашиб араваларнинг орқасида, йўл бўйлаб кетишарди. Араваларнинг сон-саноғи йўқ эди. Олдинги араваларда мадорсиз жиноятчилар олти кишидан бўлиб қисилишиб, орқадаги уч аравада эса сиёсий айбдорлар учта-учтадан бўлиб ўтиришибди. Энг охирдаги аравада Новодворов, Грабец ва Кондратьев, иккинчисида – Ранцева, Набатов ва Марья Павловна ўз ўрнини бўшатиб берган бод касалли, мажолсиз хотин ўтирарди. Учинчисида – Крильцов ётар – остига пичан солиниб, бошига ёстиқ қўйилган эди. Унинг ёнида, ён-ёғочда Марья Павловна ўтирарди. Нехлюдов извошни Крильцов тушган арава ёнида тўхтатиб, ўзи унинг олдига пиёда юриб борди. Ширакайф конвой Нехлюдовга қўл силтаган эди, у парво қилмай, арава ёнига келди-ю, унинг чеккасини ушлаб, ёнида кетаверди. У узун пўстинга ўралиб, бошига мўйна телпак кийган ва оғзини рўмол билан ўраб олган, яна ҳам рангсиз кўринарди. Чиройли кўзлари айниқса катта, ёниб тургандай кўринарди. У аравада секин-аста чайқалиб, Нехлюдовдан кўзларини олмай қараб борарди. Нехлюдов соғлигини сўраганда, фақат кўзларини юмди-ю, жаҳл билан бошини сарак-сарак қилди. Бутун қуввати, афтидан, араванинг чайқатишига қарши ўзини тутишга сарф қилинаётган бўлса керак, Марья Павловна араванинг у ёнида ўтирган эди. У маъноли қилиб Нехлюдов билан кўз уриштириб олди; унинг қарашларида Крильцов учун ташвиш ифодаси бор эди. У шўх бир товуш билан гап бошлади:

– Чамамда, офицер уялди шекилли, – араванинг тақир-туқури орасидан Нехлюдов гапини эшитсин учун бақириб гапирди у, – Бузовкиннинг қўлидаги кишанни олиб ташлашди, қизчасини ўзи кўтариб олган. Катя билан Симонсон ҳам у билан бирга, менинг ўрнимга Верочка кетяпти.

Крильцов Марья Павловнага ишора қилиб бир нарса деди, лекин гапини эшитиб бўлмади, кейин йўталишдан ўзини тийиб қовоқларини солиб туриб, бош чайқади, Нехлюдов гапини эшитиш учун калласини яқинлаштирди. Ана шундан кейин Крильцов оғзини рўмолдан бўшатиб шипшитди:

– Энди анча тузукман. Ишқилиб, шамолламасам бўлди.

Нехлюдов маъқуллаб бош ирғаб қўйди, кейин Марья Павловна билан кўз уриштириб олди.

Крильцов яна:

– Хўш, уч жисм муаммоси нима бўлди? – деб шивирлади-да, қийналиб туриб кулимсиради. – Ҳали мушкулми?

Нехлюдов унинг гапини тушунмаган эди, Марья Павловна бунинг уч жисм, яъни қуёш, ой ва ернинг ўзара муносабатини аниқлайдиган машҳур математик муаммо эканлигини, Крильцов ҳазиллашиб бу муаммони Нехлюдов, Катюша ва Симонсон ўртасидаги алоқага ўхшатганини тушунтириб берди. Крильцов «ҳа, Марья Павловна менинг ҳазилимни тўғри тушунтириб берди» дегандай қилиб бош ирғатди.

– Муаммони ҳал қилиш менинг ихтиёримда эмас, – деди Нехлюдов.

– Хатимни олдингизми, илтимосимни бажо қиласизми? – деб сўради Марья Павловна.

Нехлюдов:

– Албатта, – деди-ю, Крильцовнинг чеҳрасидаги норозилик аломатини пайқаб, ўз араваси томон кетди ва қийшайиб қолган извошига чиқди-да, унинг четини ушлаб олиб, ўйдим-чўнқир ерларда силкиниб кетаверди. Оёқларига кишан солинган, иккита-иккита қилиб қўллари кишанланган кулранг чопонли ва нимча пўстинли, бир чақирим жойгача чўзилган маҳбуслар сафи ёнидан ўтиб кетди. Нехлюдов йўлнинг у юзида Катюшанинг кўк рўмолини, Вера Ефремовнанинг қора пальтосини, Симонсоннинг курткасини, жундан тўқилган шапкасини ва сандалга ўхшатиб тасма билан ўраб олган оқ жун пайпоқларини кўрди. Симонсон нима тўғридадир қизишиб гапириб, аёллар ёнида борар эди.

Аёллар Нехлюдовни кўриб, унга таъзим қилишди, Симонсон эса шапкасини тантанали қилиб кўтариб қўйди. Нехлюдовнинг уларга айтадиган гапи йўқ эди, шунинг учун извошини тўхтатмай, ўтиб кетаверди. Текис йўлга чиқишгач, извошчи отларни яна ҳам тезроқ ҳайдади, лекин қатор чўзилиб бораётган юк араваларидан ўтиб кетиш учун дам-бадам текис йўлнинг икки чеккасига тушишга мажбур бўларди.

Ҳамма ёғини арава ғилдираклари чуқур ўйиб юборган йўл игна баргли қоронғи ўрмон оралаб борар, қайин ва тилоғоч дарахтларининг ҳали хазон бўлмаган япроқлари икки томонда ярқираб, кулранг тусда товланиб турарди. Манзилнинг ярмида ўрмон тугаб, икки томонда кенг дала очилди ва монастирнинг тилла хочи билан гумбазлари кўринди. Кун жуда очилиб кетди, булутлар тарқалди, қуёш ўрмондан баланд кўтарилди, кўлмак сувлар ҳам, гумбазлар ҳам, черков хочлари ҳам қуёшда ярқираб кўзни қамаштира бошлади. Олдинда, ўнг томонда, кўкимтил уфқда узоқ тоғлар оқариб кўринарди. Уч отли извош шаҳар ёнидаги каттакон қишлоққа кирди. Қишлоқ кўчаси руслар ва ғалати шапкалар ҳамда чопонлар кийган ўзга миллат одамлари билан лиқ тўла. Дўконлар, майхоналар, қовоқхоналар ва аравалар ёнида маст ва ҳушёр эркаклар билан аёллар ивирсиб юрар, шанғиллаб гапиришарди. Шаҳарнинг яқинлиги сезилиб туради.

Извошчи ўнг ёндаги отга қамчи босди-да, тизгинни тортиб, ўзи ўтирган жойида бир кифтини чиқариб ўтириб олди – тизгинлар ўнг томонга ўтиб қолди. У олифтагарчилик қилиб извошини кўчада чоптириб кетди, то дарёга етгунча тизгинларини тортмади. Дарёдан солга тушиб ўтилар эди. Нариги қирғоқдан келаётган сол шўх дарёнинг ўртасида эди. Дарёнинг бу томонида ўн иккитача арава кутиб турарди.

Нехлюдов кўп кутмади. Дарёнинг анча юқорисидан келаётган солни тезоқар сув ҳадемай лиман тахталари ёнига келтириб қўйди.

Калта пўстин ва чориқ кийиб олган кенг яғринли, мускулли, новча камгап солчилар одатдагича чаққонлик билан арқон ташлаб устунларга боғлашди-да, тўсиқларни олиб қўйишиб, солдаги араваларни қирғоққа туширишди, кейин юкларни ортишди, араваларни ва сувдан чўчиган отларни солга жойлашди. Шўх, кенг дарё сувлари солнинг икки томонига келиб урилар, арқонни таранг қиларди. Сол тўлиб кетди, Нехлюдовнинг извошдан чиқарилган отлари аравалар орасига келтириб қўйилди, солчилар тўсиқни жойига қўйишди-да, сиғмаган кишиларнинг илтимосларига парво қилмасдан, арқонни тортиб олишиб, солни ҳайдаб кетишди. Сол жимжит, фақат солчиларнинг тапир-тупури ва депсиниб тахталарни тўқиллатаётган отларнинг туёқ товушларигина эшитилиб турарди.

XXI

Нехлюдов сол чеккасида кенг дарёнинг тезоқар сувларига қараб турар эди. Унинг хаёлида икки сиймо бирин-кетин гавдаланарди: ўлим тўшагида ётган ғазабнок Крильцовнинг арава зарбидан силкинаётган боши ва йўл четида Симонсон билан бирга дадил қадам ташлаб бораётган Катюшанинг қомати. Ўлаётган, лекин ўлимни бўйнига олмаган Крильцов ҳақидаги таассурот оғир ва қайғули эди. Симонсондай кишининг муҳаббатига сазовор бўлган, эзгуликнинг тўғри ва мустаҳкам йўлига тушиб олган бардам Катюша ҳақидаги иккинчи таассурот унга шодлик келтириши керак эди. Лекин бу ҳам Нехлюдов учун оғир эди, бу оғир ҳисни енгишга қодир эмасди.

Шаҳар томондан келаётган каттакон қўнғироқнинг садоси сув устида янгради. Нехлюдов ёнида турган извошчи ва солчиларнинг ҳаммаси бирин-кетин шапкаларини олиб чўқинишди. Панжара ёнида турган пахмоқ соқолли ва пастак бўйли бир чол (у Нехлюдовга ҳаммадан кўра яқинроқ турса-да, Нехлюдов уни даставвал пайқамаган эди) чўқинмади, бошини баланд кўтариб, Нехлюдовга тикилиб қолди. Унинг эгнида ямоқ чопон, мовут шим, серямоқ чориқ бор эди. Елкасида кичкина қопчиқ, бошида жунлари тўкилиб кетган чўзинчоқ мўйна шапка.

Нехлюдовнинг извошчиси шапкасини кийиб, тузатиб қўйгандан сўнг:

– Сен нега чўқинмайсан, чол? – деб сўради. – Ё дининг бошқами?

Пахмоқ чол ўдағайланиб, дона-дона қилиб:

– Кимга чўқинаман? – деди тезгина.

Извошчи киноя қилди:

– Кимга бўларди, худога-да.

– Менга кўрсатиб қўй, қаерда у? Қаерда ўша худо?

Чолнинг қиёфасида аллақандай жиддият ва қатъият бор эди, извошчи унинг кучли одам эканлигини сезди-ю, пича хижолат тортди, лекин сир бой бермади, жим бўлиб қолмасликка ва қулоқ солиб турган одамлар олдида уялиб қолмасликка тиришиб:

– Қаерда бўларди? Осмонда-да, албатта, – деди шошиб.

– Нима, осмонга чиққанмисан?

– Чиққанманми, йўқми, лекин худога ибодат қилиш кераклигини ҳамма билади.

– Худони ҳеч ким ҳеч қаерда кўрган эмас. Отасининг пушти камаридан бўлган яккаю ягона фарзанд бор холос, – деди чол боягидай тезгина қош-қовоғини солиб.

Извошчи қамчисининг сопини камарига қистириб, ёнда борадиган отнинг қайишини тузата туриб:

– Билдим, христиан эмассан, тешикпарастсан. Сен тешикка чўқинасан, – деди.

Биров кулиб юборди.

Сол четида араваси билан турган ёши анчага бориб қолган бир киши:

– Ўзинг қайси диндасан, бува? – деб сўради.

– Менда ҳеч дин йўқ. Нимагаки, ўзимдан бошқа ҳеч кимга, ҳеч кимга ишонмайман, – деб янада боягидай қатъият билан жавоб берди чол.

– Ие, киши ўзига қандай ишонади? – деди Нехлюдов гапга аралашиб, – у ожиз, хато қилиши мумкин.

Чол бош чайқаб, қатъий қилиб жавоб берди:

– Ҳеч-да.

– Бўлмаса, нега ҳар хил динлар бор? – деб сўради Нехлюдов.

– Шу важданки, одамлар бошқаларга ишонишади-ю, ўзларига ишонишмайди. Мен ҳам одамларга ишониб, худди ўрмонга кириб қолгандай, роса адашиб юрдим; шундай адашдимки, йўл топиб чиқишга ақлим етмай қолди. Эски мазҳаб, янги мазҳаблилар, шанбали, якшанбалилар, попли, попсиз, австрияли, молоканли скопцилар – ҳаммаси адашади. Қўй-чи, ҳар бир дин фақат ўзини мақтайди. Ана шундай қилиб, ҳамма кўзи очилмаган кучукваччаларга ўхшаб, тарқалиб кетган-да. Дин кўп, руҳ битта. Сенда ҳам, менда ҳам, унда ҳам битта руҳ. Агар ҳар ким ўзидаги руҳга ишонса, бориб-бориб ҳаммаси бирикади. Ҳар ким ўзига ишонса, ҳамманинг боши қовушади.

Чол шанғиллаб гапирар ва, афтидан, гапимни кўпроқ одам эшитсин деб, атрофга қараб-қараб қўярди.

– Хўш, бу фикрингизни анчадан бери тарғиб қилиб юрасизми? – деб сўради Нехлюдов.

– Менми? Анчадан бери. Э-ҳа, улар мени йигирма уч йилдан бери қувишади.

– Нега қувишади?

– Исони қандай қувишса, мени ҳам шунақа қувишади. Тутиб олиб судларга судрашди, попларга рўпара қилишди, китобпарастлар, бидъатчилар олдига олиб боришди; жиннихоналарга ҳам тиқиб кўришди. Барибир ҳеч нима қилишолмайди. Сабаби – мен ҳур одамман. Мендан «отинг нима?» деб сўрашади. Ўзига биронта от қўйиб олгандир, деб ўйлашади-да. Менга ҳеч қанақа отнинг кераги йўқ. Мен ҳамма нарсадан кечганман: менинг отим ҳам йўқ, турар жойим ҳам, ватаним ҳам – ҳеч нимам йўқ. Бир ўзимман. Отимми? Одам! «Нечага киргансан?» дейишади. Мен бўлсам, санаганим йўқ, санаб ҳам бўлмайди, нимагаки мен ҳамма вақт бўлганман, ҳамма вақт бўламан. «Отанг ким, онанг ким?» деб сўрашади. Мен: отам ҳам йўқ, онам ҳам йўқ, менинг отам – худо, онам – ер, шунинг учун менинг худо-ю ердан бўлак ҳеч нимам йўқ дейман. «Подшони-чи, тан оласанми?» деб сўрашади. Нега тан олмай? У ўзига подшо, мен ўзимга подшо, дейман. Ана шундан кейин: «Э, сен билан гаплашиб бўлармиди», дейишади. Мен бўлсам: «Гаплаш деб ялинаётганим йўқ», – дейман. Шу зайлда мени қийнашгани-қийнашган.

– Энди қаерга кетяпсиз? – деб сўради Нехлюдов.

– Худо насиб қилган жойга. Ишлайман, иш топмасам – тиланаман, – солнинг нариги соҳилга яқинлашиб келаётганини сезиб, чол гапини тугатди-да, эшитиб турганларнинг ҳаммасига ғолибона бир назар ташлаб қўйди.

Сол дарё соҳилига келиб тўхтади. Нехлюдов ҳамёнини олиб, чолга пул таклиф қилди. Чол олмади.

– Мен буни олмайман. Нон оламан, – деди у.

– Хайр, мени кечир.

– Нимани кечираман? Мени хафа қилмадинг-ку. Э, мен хафа бўладиган одам эмасман, – деди-ю, чол ечиб қўйган қопчиғини елкасига ола бошлади. Бу орада извошни қирғоққа тушириб отларни қўшиб қўйишган эди.

Нехлюдов барваста солчиларга чой пули бериб, извошга чиқиб ўтирганда, извошчи:

– Нима қиласиз ўша билан гаплашиб, хўжайин, – деди. – Ўз йўлидан адашган саёқ-ку.

XXII

Тепаликка чиқишганда, извошчи орқасига ўгирилиб қаради.

– Қайси меҳмонхонага олиб борай?

– Қайсиниси яхшироқ?

– «Сибирской»дан яхшиси йўқ. Дюковники ҳам чакки эмас.

– Хоҳлаганингга олиб боравер.

Извошчи тағин якка кифт бўлиб ўтириб олиб, отларни ҳайдаб кетди. Бу шаҳарнинг бошқа шаҳардан фарқи оз эди. Ўша пастак болохонали, кўк томли уйлар, ўша черков, ўша дўконлар, катта кўчадаги магазинлар ва ўшанақа миршаблар. Фақат уйларнинг қарийб ҳаммаси ёғочдан ясалган, кўчаларга тош ётқизилмаган. Серқатнов кўчаларнинг бирида извошчи аравасини меҳмонхона олдида тўхтатди. Лекин мусофирхонада бўш номер йўқ экан, шунинг учун бошқасига боришди. Бунда бўш номер бор экан, шундай қилиб, Нехлюдов икки ойдан сўнг яна бир қадар озода ва шинам уйга жойлашди. Унга ажратилган номер серҳашам бўлмаса-да, Нехлюдов извошда юриш, карвонсаройлар ва этаплардан кейин роҳат топди. Энг муҳими, битлардан қутулиш керак, чунки этапларда бўлганда бит юқтирган, улардан тозалана олмаган эди. Жойлашди-ю, дарҳол ҳаммомга жўнади, у ердан ўзини шаҳарлик қиёфасига келтирди – оҳорланган кўйлак, тахи бузилмаган шим, сюртук ва пальто кийиб, тўғри ўлка ҳокиминикига кетди. Катта ва семиз, қирғиз оти қўшилган шалдироқ извош Нехлюдовни каттакон, чиройли бино олдига келтирди. Бу ерга уни мусофирхона швейцари бошлаб келган эди. Бино олдида қоровуллар ва битта миршаб турарди. Бинонинг олди ҳам, орқаси ҳам боғ, япроқлари тушиб, сўппайиб қолган тоғтерак ва қайинлар орасида арчалар, қарағайлар, оқ қарағайлар кўкаришиб, зич бўлиб туришарди.

Генерал бетоб бўлгани учун ҳеч кимни қабул қилмаётган экан. Нехлюдов бир амаллаб карточкасини хизматкор орқали киргизди, у хушхабар билан чиқди:

– Ташриф буюрсинлар.

Даҳлиз, хизматкор, чопар, зина, паркети ялтиратиб артилган зал – буларнинг ҳаммаси Петербургдагига ўхшар, фақат ифлосроқ ва дабдабалироқ эди. Нехлюдовни кабинетга бошлаб киришди.

Чўмичбурун, пешонасининг бир неча ери ғурра, боши тақир ва кўзларининг ости салқиган генерал, таъсирчан киши эди. Эгнига татарча шойи тўн кийган бу одам папирос ушлаган ҳолда кумуш таглик стаканда чой ичаётган эди.

– Ассалому алайкум! Чопон кийган ҳолда қабул қилаётганим учун кечирасиз-да. Ҳар ҳолда, қабул қилмагандан тузукроқ-ку, – деди у тиришлар қат-қат бўлиб кетган йўғон гарданига чопонини тортиб қўяр экан. – Бир оз тобим йўқроқ, ташқарига чиқмаяпманам. Дунёнинг бир четидаги бизнинг ўлкамизга сизни қандай шамол учирди?

– Маҳбуслар гуруҳи билан келдим, улар ичида менга яқинроқ бир одам бор, – деди Нехлюдов, – Шунинг учун жаноб ҳазратлари ҳузурига қисман шу киши ва яна бир иш ҳақида илтимос билан келдим.

Генерал папиросини қаттиқ тортиб чекди-да, уни кулдонга эзиб ўчирди, чойдан ҳўплаб, шишинқираган қисиқ, ўткир кўзларини Нехлюдовдан олмай диққат билан қулоқ солди. Фақат Нехлюдовнинг чекишни истайдими-йўқлигини сўраш учунгина гапини бўлди.

Генерал либераллик ва инсонпарварликни ўз касби билан биргаликда олиб бориш мумкинлигига ишонган ҳарбий олимлар жумласига мансуб эди. Лекин табиатан ақлли ва шафқатли киши бўлганидан буларни бирга қўшиш мумкин эмаслигига тез орада кўзи етди ва бу ички қарама-қаршиликни кўрмаслик учун ҳарбийлар орасида кенг тарқалган майхўрлик одатига тобора кўпроқ берилиб кетди ва ўттиз беш йиллик ҳарбий хизматдан кейин докторлар алкоголик деб атаган дарди ҳаринага мубтало бўлди. Бутун вужудидан май ҳиди келарди. Кайф қилиш учун бир озгина ичса кифоя эди. Майхўрлик унинг учун бир зарурат бўлиб, ичмасдан туролмас эди, шунинг учун ҳар кун кечқурун қаттиқ маст бўлса ҳам, у бу ҳолатга шундай ўрганиб олган эдики, гандиракламас ҳам, бемаъни гаплар гапирмас ҳам эди. Мабодо гапирган тақдирда ҳам, шу қадар юксак мавқени эгаллагани учун уни доно гап деб қабул қилишарди. Фақат эрталаб у ақлли кишига ўхшар ва ўзига айтилган гапларни тушуна олар, «ароқхўру, ақл жойида» деганларидек, у ҳам ўз вазифасини яхшими-ёмонми бажаришга қодир эди. Юқори мартабали амалдорлар унинг пияниста эканлигини билишарди. Лекин у пиянисталикка йўлиқмасдан бурун қандай билимдон бўлса, кейин ҳам шу савияда қолган, шундай бўлса ҳам, ҳар ҳолда бошқалардан маълумотлироқ, журъатли, эпчил, салобатли эди, мастлик чоғларида одоб сақлаб ўзини тута биларди, шунинг учун уни ҳозир эгаллаб турган амалига тайинлашиб, шу масъулиятли ўринда сақлаб келишарди.

Нехлюдов ўзини қизиқтирган шахс хотин киши эканлигини, у ноҳақ кесилганини ва гуноҳини ўтишларини сўраб подшо номига ариза берилганини айтди.

– Хўш, сўнгра-чи? – деди генерал.

– Ана шу хотиннинг тақдири ҳақидаги хабарни шу ойдан кечиктирмасдан менга шу ерга юборишларини Петербургда ваъда қилишиб эди…

Генерал кўзларини Нехлюдовдан олмай калта бармоқли қўлини столга чўзиб қўнғироқ чалди, папиросини тутатиб, қаттиқ-қаттиқ йўталиб, унинг сўзига жимгина қулоқ солди.

– Илтимос қилардим, аризага жавоб келгунча, иложи бўлса, ўша хотин шу ерда тўхтатиб турилса.

Ҳарбийча кийинган лакей, деншчик кирди.

– Сўрагин-чи, Анна Васильевна турибдимикин, – деди унга генерал, – ундан кейин бизга чой келтир. Хўш, яна нима? – деди генерал Нехлюдовга юзланиб.

– Менинг иккинчи илтимосим, – деб сўзини давом эттирди Нехлюдов, – шу гуруҳда кетаётган бир сиёсий маҳбус тўғрисида.

Генерал маънодор қилиб калласини силкитиб:

– Ҳо, ҳали шунақа денг! – деб қўйди.

– Оғир касал – ўлим тўшагида ётибди. Ўзини ҳам шу ерда, касалхонада қолдиришса керак. Сиёсий маҳбус хотинлардан бири унинг ёнида қолишни истайди.

– Касалга бегонами?

– Бегона-ю, агар қолдиришса ўша маҳбусга тегишга ҳам тайёр.

Генерал чақнаб турган кўзларини унга қаттиқ тикиб олиб жимгина қулоқ солар, афтидан, шу қараши билан ҳамсуҳбатини хижолат қилгиси келар, тинмай папирос чекар эди.

Нехлюдов сўзини тугатганда, у стол устидан бир китобни олди-да, бармоқларини ҳўллаб варақлай кетди, кейин никоҳ тўғрисидаги моддани топиб ўқиди.

– У хотин нима жазога ҳукм қилинган? – деб сўради бошини китобдан кўтариб.

– Каторгага.

– Никоҳдан кейин ҳам, барибир, маҳбуснинг аҳволи яхшиланмайди.

– Ахир…

– Шошманг. Агар у хотинга озод эркак уйланган тақдирда ҳам, у жазосини тортиши керак. Бу ерда: қайси бири оғирроқ жазога мустаҳиқ – хотинми, эркакми, деган савол туғилади.

– Икковлари ҳам каторга жазосига ҳукм қилинган.

– Вассалом, – деди кулиб генерал. – Эркак нима бўлса, хотин ҳам шу экан. Эркакни касаллиги учун қолдириш мумкин, – деди у сўзини давом эттириб, – шуниси ҳам борки, унинг аҳволини яхшилаш учун нимаики қилиш мумкин бўлса, ҳаммаси қилинади; лекин аёл, унга теккан тақдирда ҳам, бу ерда қола олмайди…

– Генерал хоним қаҳва ичяптилар, – деди хизматкор.

Генерал унга бошини силкиб қўйди-да, гапини давом эттирди:

– Хайр, яна ўйлаб кўраман. Фамилиялари нима? Ёзиб беринг, мана бу ерга.

Нехлюдов ёзиб қўйди.

Нехлюдов касал билан кўришишга ижозат сўраган эди, генерал:

– Бунга ҳам рухсат қилолмайман. Мен сиздан гумонсираётганим йўқ, албатта, – деди. – Сиз ўшалар ва бошқалар билан қизиқасиз, сизда пул бор. Бу ердаги бизнинг одамларимиз ҳаммаси сотқин. Порахўрликни тугатинг, дейишади менга. Ҳамма порахўр бўлгандан кейин ахир қандай қилиб тугатиб бўлади? Амали қанча паст бўлса, улар орасида порахўрлик шунча кўп. Қизиқ, беш минг чақирим келадиган жойдан қайси бирини тутиб бўлади? Мен бу ерда қандай султон бўлсам, у ҳам ўз ерида шунақа султон, – генерал кулди. – Сиз сиёсийлар билан кўришгансиз, уларга пул бергансиз, улар сизни турмага киргизишган, а, ростдан ҳам шундай эмасми? – деди у кулимсираб. – Шундай, а?

– Ҳа, рост.

– Биламан, шундай қилишга мажбурсиз. Сиёсий маҳбусни кўргингиз келади. Унга ачинасиз. Турма назоратчиси ё конвой берган пулингизни олади, чунки ойлиги икки танга холос, бола-чақаси бор, олмай иложи йўқ. Сизнинг ва унинг ўрнингизда мен бўлсам, мен ҳам шундай қилардим. Лекин ўтирган ўрнимда қонундан заррача ҳам ташқарига чиқишим мумкин эмас, чунки мен одамман, мен ҳам раҳму шафқат кўчасига кириб кетиб қолишим мумкин. Мен ижрочи одамман, менга бу вазифани маълум шартлар билан ишониб топшириб қўйишган, шунинг учун мен бу ишончни оқлашим керак. Хайр, бу масала тамом энди. Қани, пойтахтингизда нима гаплар бор, шулардан гапириб беринг.

Генерал айни замонда ҳам янгиликларни билгиси, ҳам ўзининг салмоқдор ва одампарвар одам эканлигини кўрсатгиси келиб турган бўлса керак, ундан ҳар хил нарсаларни сўрар, ўзи ҳам сўзлар эди.