Текст книги "Беларуская лiтаратура"

Літаратура XVII–XVIII стст.

Барока. Класіцызм. Асветніцтва

У канцы XVI–XVIII ст. у Еўропе шырокае распаўсюджанне атрымаў стыль, названы “барока”, які спачатку ахапіў архітэктуру і выяўленчае мастацтва, а пазней і іншыя віды творчасці. Барока стала своеасаблівай формай Контррэфармацыі. У мастацтве ўзнікалі новыя выяўленчыя тэндэнцыі, метады і прыёмы, своеасаблівыя падыходы да раскрыцця рэчаіснасці. Усё мацней заяўляла аб сабе перавага формы над зместам.

Эпоха стылю барока характарызуецца пэўнай элітарнасцю жанраў, імкненнем да знешніх эфектаў, пышнасці, відовішчнасці, параднасці, да таго, што абавязкова павінна ўразіць чалавека, пакінуць след у ягонай душы. У мастацтве назіралася захапленне новаўвядзеннямі, вычварнасцю форм, праяўлялася жаданне здзівіць нагрувашчаннем розных стыляў, змяшэннем фарбаў: “наварочана, накручана”, “фарба фарбаю атручана”.

Тэрмін “барока” паходзіць ад італьянскага слова “barocco”, што азначае “вычварны, дзіўны”. Неверагоднасці ў мастацтве барока хапала ва ўсім: у форме, змесце, стылі. У літаратуры гэта праяўлялася ў змяшэнні рэальнага з ірэальным, перапляценні свету ілюзорнага з канкрэтна рэалістычным і побытавым, адлюстраванні кантрастаў сапраўднага і ўяўнага, засіллі пачуццёвасці, выяўленні драматызму дзеяння аж да паказу трагедыйнасці становішча персанажаў.

Барока на Беларусі ў літаратуры дало штуршок для развіцця школьнай драмы, інтэрмедый, парадыйна-гуманістычнай і сатырычнай паэзіі, іранічнай і саркастычна-з’едлівай прозы, жартоўных пераказаў незвычайных прыгод у лесе, у панскім двары, алегорый “вандроўных сюжэтаў”. Нараджаўся беларускі народны лялечны тэатр – батлейка. Шырока ўкаранялася ў свядомасць народа меладычная і эмацыянальна-пачуццёвая песенна-інтымная лірыка, якая шырока распаўсюджвалася і ахоплівала розныя слаі насельніцтва, людзей самых розных узростаў, ад юнакоў і дзяўчат да асоб сталага веку.

Гармонія чалавека і свету па-ранейшаму прыцягвала ўвагу творцаў, з’яўлялася мерай духоўных каштоўнасцей. Але ў формах падачы матэрыялу назіралася ўжо большая вольнасць думак і пачуццяў. У стылі барока актыўна выкарыстоўваліся алегорыя, ускладненасць метафар, адбывалася перанасычэнне эпітэтаў, параўнанняў, гіпербалізацыя падзей і вобразаў. Але не ў гэтым была адметнасць часу, а ў тым, што творы мастацтва ставілі задачу “прабіцца” да пачуццяў чалавека, апелявалі да эмоцый, да людскіх адчуванняў, а гэта значыць, што ўздзеянне такога мастацтва на фарміраванне светапогляду самой асобы ў значнай ступені павышалася.

Гэта быў час развіцця дыдактычна-філасофскай лірыкі, аратарскай прозы. На першы план выходзілі павучальны змест, маральны аспект. Адбывалася прамое ці ўскоснае адмаўленне Адраджэння і Рэфармацыі.

На Беларусі вылучаюцца “высокае” (творы якога напісаны на польскай, лацінскай, стараславянскай мовах), “сярэдняе” (разлічанае на бяднейшую шляхту і гараджан), а таксама “нізкае”, ці “мужыцкае” (парадыйна-сатырычная і гумарыстычная паэзія і проза, інтэрмедыі, сцэнкі, маналогі, дыялогі), барока.

На эпоху стылю барока прыпадае росквіт народнага тэатра, актыўна развіваліся сатыра, гумар. Шырока бытавалі эпічныя жанры, асабліва распаўсюджаны быў эпас пра жывёл, расліны, з’явы прыроды, пра розныя паўсядзённыя здарэнні, прыродныя і жыццёвыя анамаліі. Гэта быў час барокавай лірыкі, калі суб’ектыўнае пераважала над аб’ектыўным, калі лірыка разглядалася як адна з найяскравейшых форм самавыяўлення паэта, якога перапаўнялі пачуцці. Упершыню так выразна праяўляліся прыкметы макаранічнага стылю, характэрнай асаблівасцю якога з’яўлялася цеснае “суседства”, “перасыпанасць” вершаваных радкоў словамі з розных моў, блізкароднасных ці нават больш аддаленых.

Увогуле ж мастацтва барока мае некалькі этапаў свайго развіцця: “ранняе” (канец XVI – першая палова XVII ст.), “сталае” (другая палова XVII – першая палова XVIII ст.), “позняе” барока (з сярэдзіны XVIII ст.).

Для архітэктуры былі характэрны напышлівасць і грувасткасць фасадаў, складаныя лініі ў забудовах, імкненне ўпрыгожваць будынкі арнаментальнай лепкай, шматкаляровай мазаікай, вітражамі, разьбой па дрэве, распісваць сцены і столь, а таксама паўсюдная ўстаноўка самых разнастайных маленькіх і вялікіх скульптур.

У жывапісе таксама панавала адлюстраванне велічнасці планаў, падкрэслівалася значнасць падзей, палатно павінна было ўражваць грандыёзнасцю задуманага і здзейсненага.

У гэты перыяд на Беларусі пабудаваны выдатныя храмы – Гродзенскі касцёл Святога Францыска Ксаверыя, касцёл Гродзенскага езуіцкага калегіўма.

У кнігадрукаванні майстрамі была ўведзена ва ўжытак кніжная графіка, дзе кожная літара мела сваю аздобу, значна палепшыліся пераплёты кніг, па-новаму афармляліся вокладкі і тытульныя старонкі.

На Беларусі галоўныя прынцыпы барока яскрава выявіліся ва ўсіх відах народных рамёстваў – ткацтве, вырабах са шкла, гліны (паліваная кераміка), разьбе па дрэве (беларуская рэзь), ювелірным мастацтве. У краязнаўчым музеі пры бібліятэцы імя Ф. Скарыны ў паўночнай частцы Лондана ў раёне Фінчлі, дзе знаходзіцца так званая “беларуская вёска”, захоўваюцца два рарытэтныя слуцкія паясы і фрагменты трэцяга, у якім нават можна “пакратаць” рукамі залатую нітку, што ўткана ў шырокую і ад таго цяжкую, але прыгожую, стракатую, узорыстую тканіну.

Працу над вядомымі ўсяму свету слуцкімі паясамі ўславіў Максім Багдановіч у сваім цудоўным вершы “Слуцкія ткачыхі”.

Новы стыль і кірунак у мастацтве слова, літаратуры, як і ў іншых мастацкіх формах – жывапісе, музыцы, тэатры, сфарміраваўся ў XVII – пачатку XIX ст. і атрымаў назву “класіцызм”. Гэта было вяртанне да Антычнасці як да ідэалу і ўзору. Тэрмін “класіцызм” паходзіць ад лацінскага слова “classicus”, што азначае “ўзорны”.

У мастацтве патрабавалася строгае захаванне гармоніі формы і зместу. У архітэктуры пераважалі геаметрычныя формы без якіх-небудзь аздабленняў, строгасць і яснасць планіроўкі. Жывапісныя палотны адлюстроўвалі гістарычныя сюжэты, расла цікавасць да партрэтнага жанру. Найбольшага росквіту дасягнула музычнае мастацтва, асабліва ў творчасці прадстаўнікоў так званай “венскай класічнай школы” – Л. Бетховена, Ф. І. Гайдна, В. А. Моцарта.

На Беларусі вырасталі новыя палацы, гарады, паркі. Жылыя кварталы ў гарадах набывалі класічную стройнасць, мелі прамавугольную планіроўку. Будаўніцтва ўпершыню стала ажыццяўляцца па тыпавых праектах. Былі пабудаваны Гомельскі палацава-паркавы ансамбль, Гомельскі Петрапаўлаўскі сабор. Шырокую вядомасць набылі мануфактурныя вырабы слуцкіх і гродзенскіх майстроў: ткачых, чырванадрэўшчыкаў, шкловыдзімальшчыкаў, разьбяроў па дрэве, дэкаратараў. Ствараліся выдатныя габелены.

У літаратуры выразна праявіўся падзел на “высокія” і “нізкія” жанры. “Высокімі” жанрамі лічыліся ода, трагедыя, эпапея, “нізкімі” – сатыра, камедыя, байка. Праблематыка і змест літаратурнага твора, ідэя, тэма, мараль, павучанне, думка, якая выражалася ў творы і прымушала да развагі, набывалі асаблівае значэнне. Мастацкая літаратура станавілася ідэалагічнай сферай. За ёй трывала замацоўвалася права ўплываць на свядомасць, фарміраваць грамадскую думку, выхоўваць і весці за сабой, быць прыкладам для пераймання. Літаратура, як было прынята лічыць, можа і павінна даць узоры паводзін чалавека, абудзіць асобу і паказаць шляхі да яе самаўдасканалення, духоўнага росту. Уплыў твораў мастацкай літаратуры на чалавека меў асаблівае значэнне.

У 1635 г. у Парыжы адкрылася Акадэмія літаратуры, прадстаўнікі якой зацвердзілі класічную школу прыгожага пісьменства, выпрацавалі строгія патрабаванні класіцызму як асноўнага кірунку ў развіцці жанраў, стыляў. Ад твораў мастацкай літаратуры патрабавалася строгая нарміраванасць паводзін персанажаў, адпаведная дазіроўка станоўчых і адмоўных рыс.

У мастацкай літаратуры традыцыі класіцызму знайшлі сваё праяўленне ў абагульненасці падзей і вобразаў, перавазе рацыянальнага (думкі, філасофіі) над эмацыянальным і рамантычным (пачуццямі, перажываннямі, захапленнямі). Такой у многім была творчасць Я. Баршчэўскага, Я. Чачота, Ф. Багушэвіча, В. Дуніна-Марцінкевіча, Цёткі. У іх творах мы назіраем таксама некаторыя праяўленні пачуццёвасці, сентыменталізму, узвышанай патэтыкі, рамантычных настрояў.

У 1674 г. выйшла кніга “Паэтычнае мастацтва” Н. Буало, у якой сфармуляваны асновы класічнага мастацтва.

У другой палове XVII – першай палове ХІХ ст. значна змяніўся грамадскі ўклад жыцця. Шырылася прага да асветы, навукі, культуры. Чалавечы розум прызнаваўся галоўным вяршыцелем людскіх лёсаў, роля адукацыі ў грамадстве значна ўзрасла. Развіваліся філасофія, літаратура, выяўленчае мастацтва. Па-ранейшаму захапленне выклікалі музычныя творы (І. С. Бах, В. А. Моцарт, Г. Ф. Гендэль, Ф. І. Гайдн), жывапісныя палотны (Ф. Бушэ, Ж. А. Вато, Ж. Л. Давід). Класіка ўносіла гармонію і парадак ва ўсе сферы быцця асобы.

У асяроддзе адукаваных людзей усё актыўней пачыналі пранікаць вольналюбівыя ідэі свабоды, роўнасці, братэрства, справядлівасці, якія выказвалі ў сваіх працах філосафы Ж.-Ж. Русо, Вальтэр, Д. Дзідро, Ш. Мантэск’ё, К. Гельвецый. У еўрапейскай літаратуры ў гэты час працавалі І.В. Гётэ, Ф. Шылер, Д. Дэфо, Дж. Свіфт, А. Радзішчаў. Перадавыя ідэі пераўтварэння жыцця завалодвалі розумам і сэрцамі людзей.

Надыходзіла эпоха Асветніцтва. Яе назвалі “царствам розуму”, зыходзячы з таго меркавання, што кожны чалавек мае “натуральнае права” на асабістую свабоду, роўнасць, братэрства, а значыць, можа і павінен далучацца да высокіх ідэалаў мастацтва, да асветы, навукі, культуры, павінен мець мажлівасць найяскравей праявіць свае патэнцыяльныя разумовыя здольнасці, творчыя задаткі, маральна-этычныя погляды. Гэта быў час актыўнага звароту ў выхаванні і адукацыі да значных навуковых адкрыццяў у галіне прыродазнаўства, да філасофскіх ідэй часу – Свабоды, Роўнасці, Братэрства, да маральных асноў грамадства, да агульначалавечых духоўных каштоўнасцей.

Стылі мастацкай культуры заставаліся тыя ж самыя, але ў эпоху Асветніцтва набывала асаблівае значэнне імкненне да геданізму (ад грэч. hedone – асалода, вяселле, задавальненне), пачуццёвага задавальнення ад судакранання з мастацтвам, ад яго ўплыву на душы і сэрцы людзей.

У 1773 г. на Беларусі ствараецца Адукацыйная камісія – першае, па сутнасці, Міністэрства народнай асветы на тэрыторыі тагачаснай Еўропы. Аднак на нашых землях асветніцтва ахоплівала ў асноўным шляхту і магнатаў, мела элітарны характар, амаль зусім не закранала сялянства, гарадскіх рамеснікаў, панскую чэлядзь. Ганаровую асветніцкую місію для простага люду на доўгія гады наперад узяла на сябе беларуская літаратура. Мастацкае слова смела пранікала ў народ. Беларуская літаратура, якая была прадстаўлена тады яшчэ бытавымі замалёўкамі, апавяданнямі, ананімнымі творамі, анекдотамі, вершаванымі пераказамі біблейскіх сюжэтаў, з гонарам выконвала сваю пачэсную асветніцкую задачу – уздымала агульную культуру народа, далучала да мастацтва слова гаротны люд, замацоўвала ў свядомасці народа перавагу навукі, розуму ў жыцці асобы і грамадства.

Адначасна з павышэннем высокіх еўрапейскіх мастацкіх стыляў, з перайманнем і трансфармацыяй іх на беларускамоўную глебу актыўна развіваліся мясцовыя стылі і адметныя выяўленчыя традыцыі беларускага мастацтва слова.

З XVI ст. на Беларусі пашырылася вершаскладанне. Спачатку ў гэтым жанры пераважала царкоўна-рэлігійная тэматыка, затым паступова паэтычныя творы набывалі свецкую накіраванасць. Пісаліся эпіграмы, прысвячэнні, літаратурныя “ляманты” і паэтычныя “плачы”, палемічныя, павучальна-дыдактычныя і сатырычныя вершы. Працавалі ў паэтычных жанрах Андрэй Рымша, Стафан і Лаўрэнцій Зізаніі, Сімяон Полацкі.

Калі гаварыць пра паэзію XVI–XVII стст., дык варта прыгадаць, што самыя першыя ўзоры беларускага вершаскладання знаходзім мы ў прадмовах і пасляслоўях да кніг Францыска Скарыны. Прыкладна на той жа час – на пачатак XVI ст. – прыпадае росквіт новалацінскай паэзіі, у якой вылучаліся Мікола Гусоўскі, што стварыў славутую “Песню пра зубра”, а таксама Ян Вісліцкі, які напісаў паэму “Пруская вайна” (1516), прысвечаную Грунвальдскай бітве. У першай рэдакцыі “Статута Вялікага Княства Літоўскага” (1529) быў змешчаны верш Яна Казіміра Пашкевіча “Польска квітнет лаціною…” (1621), які раскрываў асноўныя тэндэнцыі часу ў грамадскім жыцці, а таксама ў вершаскладанні.

Сімяон Полацкі

“…Писах в начале по языку тому. Иже свойственный бъл моему дому”, – адзначаў царкоўны дзеяч, пісьменнік і публіцыст Сімяон Полацкі (Самуіл Пятроўскі-Сітніяновіч, 1629–1680), які стаў найбольш значнай фігурай у паэзіі XVII ст., распрацаваў паэтыку (асновы, тэхніку) вершаскладання. Пасля сканчэння Кіева-Магілянскага калегіума Сімяон Полацкі служыў у Богаяўленскім манастыры ў Полацку, а потым – у Маскве, вучыў дзяцей цара, сярод яго вучняў быў маленькі Пётр I. Сімяон Полацкі распрацаваў новы паэтычны жанр – дэкламацыю, выдаў некалькі паэтычных зборнікаў. У сваіх вершах шырока выкарыстоўваў біблейскія сюжэты. У творах узнімаў вострыя філасофскія праблемы. З імем Сімяона Полацкага звязана зараджэнне ўсходнеславянскага барока, якому ўласцівы драматызм, патэтыка, складанасць формы. У далейшым на працягу ста гадоў развіцця беларускай літаратуры складвалася цэлая галіна паэтычнай творчасці, якая вызначаецца эстэтыкай барока. Гэта былі павучальныя духоўныя вершы і канты (харавыя песні-гімны) і шматлікія творы свецкай паэзіі – грамадска-філасофская, песенна-інтымная лірыка, а таксама гумарыстычныя і парадыйна-сатырычныя вершы. Побач з “высокім” барока, якое адпавядала эстэтычным густам арыстакратаў, заможнай шляхты, у беларускай літаратуры развівалася “сярэдняе” і “нізкае” барока, у такім стылі ствараліся ўзоры парадыйна-сатырычнай, панегірычнай і песенна-інтымнай лірыкі. Але, мажліва, менавіта яны станавіліся найбольш распаўсюджанымі ў народзе, іх асабліва любілі простыя людзі, перадаючы з пакалення ў пакаленне. У вуснай паэтычнай форме творы Сімяона Полацкага доўга бытавалі на Беларусі. Многія з тых першых вершаваных спроб арганічна ўвайшлі ў скарбонку вусна-паэтычнай творчасці беларускага народа, сталі неад’емнай часткай беларускага фальклору, заклаўшы трывалыя традыцыі народнай песеннай творчасці.

У канцы XVI ст. і асабліва ў XVIII ст. развіваліся драматургічныя жанры. Шырока была распаўсюджана ў Беларусі школьная драма. Творы, якія ставіліся ў брацкіх школах, езуіцкіх калегіумах, ствараліся на лацінскай і польскай мовах, таму што сам школьны тэатр узнік як сродак удасканальвання лацінскай мовы, выхавання пэўных эстэтычных густаў і толькі пазней выкарыстоўваўся для пашырэння рэлігійных ідэй. У межах школьнай драмы развіваўся жанр інтэрмедыі – камедыйных сцэнак на бытавыя тэмы. Інтэрмедыі выконваліся ў асноўным на беларускай мове. Персанажамі, якія дзейнічалі ў сцэнках, былі селянін, казак, салдат, карчмар, чорт, шкаляр, пан. Яны паўставалі ў творах у смешным, карыкатурным выглядзе. Менавіта драматургія “нізкіх” жанраў стала ў далейшым вытокам новай беларускай літаратуры.

Школьны тэатр і адпаведна драматычныя жанры на Беларусі развіваліся ва ўлонні розных рэлігійных канфесій. Езуіцкія школьныя тэатры існавалі ў Полацку, Пінску, Гародні, Віцебску, Брэсце, Оршы і іншых гарадах і мястэчках Беларусі. У Полацку вучні праваслаўнай брацкай школы пры Богаяўленскім манастыры выконвалі дэкламацыі, напісаныя спецыяльна для гэтай мэты Сімяонам Полацкім. У Слуцку пратэстанты наладжвалі школьныя тэатральныя паказы.

Сюжэты школьных драм чэрпаліся з біблейскіх крыніц, агіяграфічнай і гістарычнай літаратуры, антычнай міфалогіі. З развіццём асветніцкіх ідэй школьная драматургія набывала ўсё больш свецкі характар, спектаклі рыхтаваліся пераважна на польскай мове. Паказальным у гэтым сэнсе быў школьны тэатр Забельскага дамініканскага калегіума (зараз в. Валынцы Верхнядзвінскага раёна), які дзейнічаў у канцы XVIII ст. Менавіта там працавалі прафесарамі рыторыкі і паэзіі К. Марашэўскі, аўтар арыгінальнага драматычнага твора “Камедыя”, і М. Цяцерскі, аўтар камедыі “Доктар па прымусу”. Вядома камедыя “Пышнагольскі” І. Юрэвіча.

П’есы для школьных тэатраў звычайна мелі 3–5 актаў, пісаліся сілабічным вершам.

Тэатральная культура развівалася і ў магнацкіх рэзідэнцыях. Драматычныя, оперныя і балетныя спектаклі ставіліся ў прыдворных тэатрах Радзівілаў у Нясвіжы і Слуцку, Агінскіх – у Слоніме, Тызенгаўзаў – у Гародні, Зорыча – у Шклове. Акцёрамі магнацкіх тэатраў, музыкантамі былі, як правіла, прыгонныя, таленавітыя самародкі з народа.

Высокі эстэтычны ўзровень пастановак забяспечвала многае, у тым ліку тэхнічныя магчымасці сцэны. І сёння здзіўляе і ўражвае апісанне тэатра Агінскіх у Слоніме. Глядзельная зала мела 2 тысячы месц. Пры неабходнасці сцэна рассоўвалася і ўтвараўся вадаём, дзе выканаўцы роляў плавалі на лодках. Дэкарацыі тэатральных пастановак былі максімальна набліжаны да натуральных карцін прыроды.

Пры тэатральных трупах існавалі музычныя капэлы з прыгонных музыкантаў, якія выконвалі не толькі творы прыдворных і вядомых на той час замежных кампазітараў, але і народныя песні, беларускія канты.

Развіццё новых жанраў і літаратурнай мовы, удасканаленне апошняй, заглыбленне аўтараў ва ўнутраны свет чалавека – усё гэта надавала літаратуры новыя якасці, больш дэмакратычнае гучанне.

Тэатр на Беларусі быў шматмоўны, як і ўся культура таго часу. Паасобныя спектаклі ішлі на 8 мовах свету. Часцей са сцэны гучала польская мова, бо паводле сеймавых пастаноў 1696–1697 гг. Рэчы Паспалітай беларуская мова страціла статус афіцыйнай.

Нацыянальная драматургія ў такіх умовах не магла развівацца. Аднак нельга было стрымаць імкненне беларуса да самавыяўлення. Тэатральная культура мела высокі ўзровень, бо вытокі гэтага мастацтва – у невычэрпных фальклорных крыніцах.

Менавіта з фальклорнай творчасці паходзіць мастацтва беларускай батлейкі, якая бытавала з XVI ст. да пачатку ХХ ст. Кананічны тэкст драмы “Цар Ірад” перамяжоўваўся інтэрмедыямі больш свецкай тэматыкі, напісанымі ў сатырычным плане.

Вышэйшым дасягненнем народнай драматургіі з’яўляецца п’еса “Цар Максіміліян”, паказы якой таксама чаргаваліся з інтэрмедыямі бытавога характару. Гэтыя драматычныя творы з‘явіліся той глебай, на якай узнік у далейшым прафесійны беларускі тэатр, асновай якога стала драматургія В. Дуніна-Марцінкевіча.

Пытанні для кантролю

1. Што характэрна для стылю барока?

2. Што ўключаюць у сябе паняцці “высокае”, “сярэдняе”, “нізкае”, ці “мужыцкае”, барока?

3. Якое значэнне меў стыль барока для развіцця мастацтва слова?

4. Дайце кароткае тлумачэнне – формулу – класічнага мастацтва.

5. Асветніцтва – “царства розуму”. Што ўваходзіць у гэтае азначэнне?

6. Назавіце “высокія” і “нізкія” жанры ў літаратуры.

7. Якія пісьменнікі працавалі ў еўрапейскай літаратуры ў стылі класіцызму?

8. Ахарактарызуйце новыя жанры, якія з’явіліся на мяжы XVI–XVII стст. у беларускай літаратуры.

9. Якія паэтычныя жанры характэрны для літаратуры названага перыяду?

10. Чым адметны пачатак развіцця драматургіі ў беларускай літаратуры?

Развіццё новай беларускай літаратуры XIX ст.

Рамантызм

Адным з найцікавейшых і захапляючых кірункаў у літаратурным развіцці з’яўляецца эстэтыка рамантызму.

Адну і тую ж з’яву можна з большым ці меншым уплывам на чалавека перадаць каларытна, з усімі фарбамі і адценнямі, рэалістычна-канкрэтна, па-майстэрску дэталёва апісваючы ўсё да драбніц. А можна адлюстраваць узнёсла, велічна, натхнёна, умоўна рамантызавана. Падкрэслім, што рамантызм як спосаб выяўлення рэчаіснасці нельга “выводзіць” з рамантыкі светаўспрымання, што само па сабе можа стаць прадметам рэалістычнага паказу. Рамантызм у літаратуры, такім чынам, гэта не толькі эмоцыі, духоўнае парыванне, уздым асобы, якая імкнецца да дасканаласці, не толькі своеасаблівая пабудова вобразна-выяўленчай структуры твора. Лічыцца, што калі ў творы ёсць умоўнасць – гэта рамантызм, жыццепадобнасць – рэалізм.

Рамантызм – своеасаблівае светабачанне, светаўспрыманне, светаразуменне аўтара і яго персанажаў у творы, ён вызначаецца не аб’ектам адлюстравання, а спецыфікай асэнсавання жывой рэальнасці ў мастацкай палітры, асаблівасцямі формы і зместу.

Рамантызм як літаратурная плынь заключаецца ў шматлікіх стылёвых адзінках, ва ўвасабленні ў вобразе галоўнага героя ідэалу, набліжэнні да ідэалу. У рамантызацыі падзей і вобразаў праз своеасаблівую вобразна-выяўленчую структуру, якая прадугледжвае наяўнасць героя-адзіночкі, прысутнасць сімволікі, гіпербалізацыю падзей і вобразаў, палярызацыю сіл дабра і зла і рэзкае іх размежаванне, індывідуалізацыю вобразаў з унутранай формай пратэсту, які ўсё нарастае, трагічнасць лёсу; вастрыню супярэчнасцей паміж марай і рэальнасцю; гістарызм мыслення.

Такія асноўныя рысы метаду рамантызму. Яны грунтуюцца на ідэалістычнай аснове, але даюць рэалістычна-канкрэтны выхад у жывую паўсядзённую рэчаіснасць, у жывое жыццё. Мастак не імкнецца да адцягненасці, умоўнасці, мыслення ўскладненымі філасофскімі сілагізмамі. Рамантык, як і рэаліст, паказвае жыццё ва ўсёй яго паўнаце і разнастайнасці, толькі ацэньвае факты і падзеі з пазіцыі цудоўнага, высокага ці пачварнага, нізкага, у залежнасці ад таго, што яны значаць у жыцці герояў, якую ролю адыгрываюць у іх лёсе, лёсе народа, краіны ўвогуле.

Можна сказаць, што пісьменнік-рамантык становіцца на абарону, каб адстаяць і ўзняць на п’едэстал усё прыгожае, духоўнае, багатае, “чалавечае ў чалавеку”, адкінуўшы прэч і адмежаваўшыся ад пачварнага, антыгуманнага, бесчалавечнага, што даўно ўжо адыходзіць у нябыт. Вось чаму без рамантычнага ўспрымання рэальнасці няма і не можа быць мастацкай творчасці: рамантычнае бачанне свету з’яўляецца першаасновай мастацтва любога творцы.

Рамантызм як ідэйны і мастацкі кірунак склаўся ў Германіі (нямецкі рамантызм Гётэ, Гейнэ, Шылера) і Францыі (В. Гюго). Яркім прадстаўніком рамантызму з’яўляўся англійскі паэт Дж. Г. Байран.

Тэрмін “рамантызм” увёў у літаратурную крытыку нямецкі пісьменнік Э. Т. Гофман. Рамантызм найвышэйшай каштоўнасцю аб’яўляў духоўнае жыццё, унутраны свет чалавека, які жыве не пад уздзеяннем рацыянальнага погляду на жыццё, кіруецца ў сваіх учынках не розумам, а пачуццямі, праяўляе глыбокія страсці, здольны да фантазій, валодае тонкай інтуіцыяй. Не “прыродны чалавек” з яго лёгка распазнавальнымі ўчынкамі цікавіў рамантыкаў, іх вабілі таямніцы чалавечай душы, “зігзагі” псіхікі, містыцызм і ўнутраны “бунт пачуццяў” асобы.

Такі “бунт пачуццяў” у межах рэалістычнага апісання ўмеў перадаваць у беларускай літаратуры К. Чорны, які падкрэсліваў, што калі чалавек “маўчыць – значыцца, у яго многа важкага ў душы: у яго многа слоў” (апавяданне “Хвоі гавораць”).

Рамантызмам напоўнена творчасць М. Зарэцкага – аднаго з самых папулярных празаікаў у беларускай літаратуры 20-30-х гадоў ХХ ст. Рамантычныя матывы шырока выкарыстоўваліся ў творах Я. Купалы “Курган”, “Бандароўна”, “Раскіданае гняздо”, “Сон на кургане”, “Магіла льва” і інш. Прыёмы рамантызацыі знайшлі праяўленне ў паэме Я. Коласа “Сымон-музыка”, у алегарычных апавяданнях цыкла “Казкі жыцця”, у творах М. Багдановіча “Страцім-лебедзь”, Цёткі “Мора”, З. Бядулі “Салавей”. Раманы, аповесці, апавяданні У. Караткевіча – гэта лірыка-рамантычная проза, створаная на рэальнай гістарычнай глебе. Рамантычныя матывы адчуваюцца ў творах В. Быкава, Я. Брыля, І. Навуменкі. Аповесць А. Карпюка “Данута” пра каханне маладых герояў цалкам пабудавана на святлаценях рамантычнага ўспрымання: там, дзе каханая – там святло, там, дзе яе няма, – апускаецца цемра.